Oğuz Grubu Türk Lehçelerinde Fiil Tamlayıcı İlişkisi Bağlamında Yönelme (+(y)A) ve Belirtme (+(y)I/U) Durum Biçimbirimlerinin Farklı Kullanımı: Acı-, Bak- Döv-, Gül- ve Seyret- Fiilleri Örneği

Yıl 2021, Sayı: 45, 143 - 158, 07.06.2021

Hüseyin Gökçe

https://doi.org/10.21497/sefad.943958

Öz

Türk lehçeleri ve Anadolu ağızlarında durum biçimbirimlerinin birbirlerinin yerine kullanıldığı birçok örnek vardır. Özellikle +(y)A ve +(y)I/U durum biçimbirimleri sıklıkla birbirinin yerine kullanılır. Söz konusu kullanım aynı grup içerisinde yer alan Oğuz grubu Türk lehçelerinde de görülür. Bu lehçelerde ortak olarak -aynı ya da yakın anlamda- kullanılan acı-, bak- döv-, gül- ve seyret- fiilleri bazen yönelme bazen belirtme biçimbirimli tamlayıcılar ile kullanılmıştır. Bu çalışmada mezkûr fiillerin farklı biçimbirimlerle kullanılmasının sebepleri açıklanmaya çalışılmıştır. Bahsi geçen fiiller, daha doğru sonuçlara ulaşabilmek amacıyla her bir oğuz lehçesi içerisinde ayrı ayrı değerlendirilmiştir. Bir dil ya da lehçe içerisindeki durum biçimbirim değişikliği zaman içerisinde meydana gelir. Dolayısıyla fiilde görülen bu değişikliklerin sebeplerinin açıklanabilmesi için o fiilin eski dönemlerde hangi anlamda hangi biçimbirimlerle kullanıldığı bilinmelidir. Bu çalışmada da acı-, bak- döv-, gül- ve seyret- fiillerinin eski dönemlerde hangi anlamda hangi biçimbirimle kullanıldığına değinilmiştir.

Anahtar Kelimeler

İstem, biçimbirim, yönelme, belirtme, Oğuz lehçeleri

Different Use of Accusative (+(y)I/U) and Dative (+(y)A) Morphemes in the Context of Verb Completion Relationship in Oguz Group Turkish Dialects: Example of the Verbs Acı-, Bak- Döv-, Gül- and Seyret-

Öz

In Turkish dialects and Anatolian dialects, there are many examples where situational morpheme is exchanged. In particular, the case of + (y) A and + (y) I morphemia is often used interchangeably. The said use is also seen in the Turkish dialects of the Oğuz group, which are included in the same group. The verbs acı-, bak- döv-, gül- and seyret- are used in these dialects in the same sense, sometimes used with dative and sometimes accusative morpheme complement. In this study, reasons of using the said verbs with different morpheme are tried to be explained. These verbs were evaluated separately in each dialect in order to achieve more accurate results. Morpheme change in a language or dialect occurs over time. Therefore, in order to explain the reasons of these changes in the verb, it should be determined in what sense and with which morpheme the verb was used in the old times. In this study, it was also explained in what sense and with which morpheme the verbs acı-, bak-, döv-, gül- and seyret- were used in the old periods.

Anahtar Kelimeler

Valency, morpheme, dative, accusative, Oguz dialects

Kaynakça

• Acar, D. (2005). Die syntaktische valenz deutscher und Türkischer verben und ıhr einfluss auf das deutschlernen türkischer studierender Aalmanca ve Türkçe fiillerde sözdizimsel birleşim değeri ve almanca öğrenimine yansıması). (Yüksek Lisans Tezi). Erişim adresi: https://tez.yok.gov.tr/UlusalTezMerkezi/giris.jsp.
• Arı Özdemir, T. (2012). Gagavuz Türkçesinde istem. (Yüksek Lisans Tezi). Erişim adresi: https://tez.yok.gov.tr/UlusalTezMerkezi/giris.jsp.
• Arı, N. (2010). Harezm Türkçesinde birleşik fiiller ve durum ekli tamlayıcıları. (Yüksek Lisans Tezi). Erişim adresi: https://tez.yok.gov.tr/UlusalTezMerkezi/giris.jsp.
• Atacık, D. A. (2008). Türkiye Türkçesinde istem (Valenz). (Yüksek Lisans Tezi). Erişim adresi: https://tez.yok.gov.tr/UlusalTezMerkezi/giris.jsp.
• Aydın Özkan, I. (2018). Evrensel dil bilgisi ve Türkçede istem. Ankara: Gece Kitaplığı.
• Banguoğlu, T. (2015). Türkçenin grameri. Ankara: TDK Yayınları.
• Baytürk, F. (2015). Türkmen Türkçesinde fiillerin istemi. (Yüksek Lisans Tezi). Erişim adresi: https://tez.yok.gov.tr/UlusalTezMerkezi/giris.jsp.
• Bilveren, T. (2015). Özbekçe ve Türkiye Türkçesinde fiil – tamlayıcı ilişkisi. Türkish Studies, 10(8), 669-680. doi: 10.7827/TurkishStudies.8184
• Buran, A. (1996). Anadolu ağızlarında isim çekim (hâl) ekleri. Ankara: TDK Yayınları.
• Buran, A., Alkaya, E., Yalçın, S. K. (2015). Çağdaş Türk yazı dilleri 1, güney batı / Oğuz grubu. Ankara: Akçağ Yayınları.
• Caferoğlu, A. (1962). Muğla ağzı. Türk Dili Araştırmaları Yıllığı-Belleten, 10(1), 107-130.
• Cin, A. (2012). Süheyl ü Nev-Bahār (Kenzü’l Bedāyī) inceleme-metin-dizin. Konya: Eğitim Kitabevi.
• Çiçekli, H. (2013). Azerbaycan Türkçesinde fiillerin istemi. (Yüksek Lisans Tezi). Erişim adresi: https://tez.yok.gov.tr/UlusalTezMerkezi/giris.jsp.
• Demir, İ. (2014). Türkçede belirtme-yönelme hâli ekleri ve güneybatı Anadolu ağızlarındaki kullanımları. Sosyal Bilimler Dergisi, 16(1), 129-147. Erişim adresi: https://sbd.aku.edu.tr/arsiv/c16s1/c16s1b7imdatdemir.pdf.
• Demirci, K. (2007). Türkçede hâl eki nöbetleşmeleri üzerine. Karaman Dil-Kültür ve Sanat Dergisi, 126-139. Erişim adresi: https://www.academia.edu/10369174/t%c3%9crk%c3%87edek%c4%b0_hâl_ek%c4%b0_n%c3%96betle%c5%9emeler%c4%b0_%c3%9czer%c4%b0ne.
• Demirez Güneri, A. (2007). Yeni Uygur Türkçesindeki fiillerin durum ekli tamlayıcıları. (Doktora Tezi). Erişim adresi: https://tez.yok.gov.tr/UlusalTezMerkezi/giris.jsp.
• Dinar, T. (2010). Kül Tigin abidesi ve Kutadgu Bilig’deki ortak fiillerin tamlayıcı ilişkisi açısından incelenmesi. Türkish Studies, 5(3), 1044-1091. doi: 10.7827/TurkishStudies.1562
• Doğan, N. (2011). Türkiye Türkçesi fiillerinde isteme göre anlam değişiklikleri. (Doktora Tezi). Erişim adresi: https://tez.yok.gov.tr/UlusalTezMerkezi/giris.jsp.
• Dura, F. (2017). Azerbaycan Türkçesinden Türkiye Türkçesine aktarma Sorunları. (Yüksek Lisans Tezi). Erişim adresi: https://tez.yok.gov.tr/UlusalTezMerkezi/giris.jsp.
• Emre, V. (2008). Dede Korkut hikâyelerindeki fiillerin birleşim değerleri. (Yüksek Lisans Tezi). Erişim adresi: https://tez.yok.gov.tr/UlusalTezMerkezi/giris.jsp.
• Ercilasun, A. B. (Ed.). (1991). Karşılaştırmalı Türk lehçeleri sözlüğü (C. 1-2). Ankara: Kültür ve Turizm Bakanlığı Yayınları.
• Erdem, M. (2004). Türkmen Türkçesinde mental fiillerin ‘istem’e göre anlam değişmeleri. V. Uluslararası Türk Dili Kurultayı Bildirileri (C. 1), Ankara: TDK Yayınları, 939-950.
• Erdem, M. (2006). Türkmen Türkçesinde hareket fiillerinin istem’e göre anlam değişmeleri. Modern Türklük Araştırmaları Dergisi, 2, 38-50. Erişim adresi: https://docplayer.biz.tr/152614807-Turkmen-turkcesinde-hareket-fiillerinin-istem-e-gore anlam-degismeleri.html.
• Ergin, M. (2018). Dede Korkut Kitabı (C. 1-2). Ankara: TDK Yayınları.
• Gabain, A. (2000). Eski Türkçenin grameri (Çev. Mehmet Akalın). Ankara: Türk Dil Kurumu Yayınları.
• Gülsevin, G. (2002). Uşak İli Ağızları (dil özellikleri-metinlersözlük). Ankara: TDK Yayınları.
• Günay, T. (2003). Rize ili ağızları (inceleme-metinler-sözlük). Ankara: TDK Yayınları.
• İlker, A. (2013). Ağız alanlarında yükleme ve yönelme eklerinin birbiriyle değişme sebepleri üzerine. Leyla Karahan Armağanı, Ülkü Gürsoy (Haz.). Ankara: Akçağ Yayınları, 633-649.
• Johanson, L. (2007). Türkçe dil ilişkilerinde yapısal etkenler (Çev. Nurettin Demir). Ankara: TDK Yayınları.
• Kahraman, T. (1996). Çağdaş Türkiye Türkçesindeki fiillerin durum ekli tamlayıcıları. Ankara: TDK Yayınları.
• Karabulut, F., Arı Özdemir, T. (2017). İstem ve istem analizi: Gagauz Türkçesi ve Türkiye Türkçesi karşılaştırmalı bir çalışma. Dil Araştırmlaraı Uluslararası Hakemli Dergi. 21, 91-112. Erişim adresi: http://www.dilarastirmalari.com/arsiv/sayi21/21%20Sayi_Guz_2017_ICLER.pdf
• Karaca, O. S. (2011). Kazak Türkçesinde fiil istemleri. İstanbul: Kesit Yayınları.
• Karahan, L. (1997). Fiil-tamlayıcı ilişkisi üzerine. E. Arıkoğlu-D. Ergönenç Akbaba (Haz.), Türk Dili üzerine incelemeler içinde (s. 249-253). Ankara: Akçağ Yayınları.
• Kaşgarlı M. (2013). Divanü Lûgat-it Türk (C. 1-2). Besim Atalay (Haz.) Ankara: TDK Yayınları.
• Kaya,Y. (2007). Olmak fiiliyle yapılan birleşik fiiller ve tamlayıcılarla kullanılışı. (Yüksek Lisans Tezi). Erişim adresi: https://tez.yok.gov.tr/UlusalTezMerkezi/giris.jsp.
• Korkmaz, Z. (1980). Batı Anadolu Ağızlarında yazı dilinden ayrılan isim çekimi ekleri ve fonologie-morphologie bağlantısı. Birinci Milli Türkoloji Kongresi, İstanbul.
• Ölker, P. (2018). Eski Oğuz Türkçesinden klâsik Osmanlı Türkçesine birleşik fiil tercihi: Kabusname çevirisi örneği. Selçuk Üniversitesi Türkiyat Araştırmaları Dergisi, 43, 47-64. doi: https://doi.org/10.21563/sutad.447216
• Özakdağ, N. (2016). Gagauz Türkçesinden Türkiye Türkçesine yapılan aktarmalarda karşılaşılan bazı sorunlar. Hamdullah Suphi ve Gagavuzlar, Ankara: Türk Yurdu Yayınları. 195-210.
• Özdemir, A. (2004). Eski Anadolu Türkçesindeki fiillerin durum ekli tamlayıcıları. (Yüksek Lisans Tezi). Erişim adresi: https://tez.yok.gov.tr/UlusalTezMerkezi/giris.jsp.
• Özkan, A. (1999). Türkçede fiil tamlayıcı ilişkisi ve fiillerin istem değiştirmesi. Arayışlar-İnsan Bilimleri Araştırmaları, 1, 125-143. Erişim adresi:https://www.academia.edu/12112389/t%c3%9crk%c3%87ede_f%c4%b0%c4%b0l_tamlayıcı_%c4%b0l%c4%b0%c5%9ek%c4%b0s%c4%b0_ve_f%c4%b0%c4%b0ller%c4%b0n_%c4%b0stem_de%c4%9e%c4%b0%c5%9et%c4%b0rmes%c4%b0
• Özkan, A. (2011). Eski Anadolu Türkçesindeki bazı fiillerin hâl ekli tamlayıcıları ve bu tamlayıcılarda zaman içinde görülen değişiklikler. Türkish Studies, 6(1), 512-522. doi: 10.7827/TurkishStudies.1869
• Özkan, N. (1996). Gagavuz Türkçesi grameri. Ankara: TDK Yayınları.
• Özsoy, N. (1993). Eski Anadolu Türkçesinde hâl eklerinin fiillerle münasebeti. (Doktora Tezi). Erişim adresi: https://tez.yok.gov.tr/UlusalTezMerkezi/giris.jsp.
• Sami Şemseddin (2018). Kâmûs-ı Türkî. R. Gündoğdu, N. Adıgüzel, E. F. Önal (Haz.), İstanbul: İdeal Kültür Yayıncılık.
• Sarıca, B. (2006). Türkçe'de -e /- i durum eklerinin karışması sorunu. İlmi araştırmalar Dergisi, 22, 205-218. Erişim adresi: https://dergipark.org.tr/tr/download/article-file/73591.
• Sev, G. (2011). Etmek fiiliyle yapılan birleşik fiiller ve tamlayıcılarla kullanılışı. Ankara: TDK Yayınları.
• Tatçı, M. (1990). Yunus Emre dîvânı. (Doktora Tezi). Erişim adresi: https://tez.yok.gov.tr/UlusalTezMerkezi/giris.jsp.
• Tulum, M. (2011). 17. Yüzyıl Türkçesi ve söz varlığı. Ankara: TDK Yayınları.
• Türk Dil Kurumu (2009). Derleme sözlüğü (C. 1-6). Ankara: Yazar.
• Türk Dil Kurumu (2009). Tarama sözlüğü (C. 1-8) Ankara: Yazar.
• Türk Dil Kurumu (2011). Türkçe sözlük. Ankara: Yazar.
• Uysal, S. (2010). Nehcü’l-Ferâdis’te kıl- fiiliyle yapılan birleşik fiiller ve tamlayıcılarla kullanılışı. (Yüksek Lisans Tezi). Erişim adresi: https://tez.yok.gov.tr/UlusalTezMerkezi/giris.jsp.
• Uzunsoy, H. (2008), Türkmen Türkçesinde istem (valenz). (Yüksek Lisans Tezi) Erişim adresi: https://tez.yok.gov.tr/UlusalTezMerkezi/giris.jsp.
• Yaman, E. (2000). Özbek Türkçesinde fiil tamlayıcı ilişkisi ve hâl eklerinin farklı kullanılması. IV. Uluslararası Türk dili kurultayı bildirileri (C. 2) Ankara: TDK Yayınları, 1907-1920.
• Yıldız, O. (2008). Yūsuf u Zelīḫā (Destān-ı Yūsuf) giriş-inceleme-metin-dizinler. Ankara: Akçağ Yayınları.