Türkiye Selçukluları Gayrimüslim Politikalarını Dönemin Kiliseleri Üzerinden Okuma ve Kırkdamaltı (Saint George) Kilisesi Üzerine Bir Değerlendirme

Yıl 2022, , 49 - 65, 31.12.2022

Nazlı Altunsoy

https://doi.org/10.47702/sema.2022.23

Öz

Fetihle birlikte Selçuklular, Anadolu topraklarındaki gayrimüslimlerin yeni düzene intibaklarının sağlanmasına ve ortak bir paydada birleşen yeni bir toplum yaratmaya gayret göstermişlerdir. Bu politika doğrultusunda yapılan faaliyetlerin izleri, gayrimüslimlerin ibadethanelerinde takip edilebilmektedir. Bir bölge fethedildiğinde en büyük kilisenin camiye dönüştürüldüğünü, diğerlerine çoğunlukla dokunulmadığını, bunun dinî değil siyasî bir uygulama olduğunu görebilmekteyiz. İbadet ve inanç dokunulmazlığının bir sonucu olarak kiliselerin tamirlerinin yanı sıra yenilerinin de inşa edildiği bilinmektedir. Kiliseler, freskleri ve kitabeleriyle Selçuklu Anadolu’suna dair önemli okumalar sağlamaktadırlar. Kitabelerle yeni kiliseler inşa edildiğini veya var olanların fresklerle zenginleştirildiğini öğrenebilmekteyiz. Yine bu kitabeler, freskler ve süslemelerden kilise mensuplarının ve yapı ustalarının, Bizans İmparatorluğu ile ilişkilerinin devam edip Selçukluların buna mâni olmadığı da görülmektedir. Kırkdamaltı (Saint George) Kilisesi Kapadokya bölgesindeki kaya kiliselerine dair önemli örneklerdendir. Bu kilise kitabesi ve freskleriyle bahsedilen okumaya dair önemli bir belge niteliğindedir. Bu çalışmada maddî kalıntılar öncülüğünde hem Selçuklu siyasetine hem de kilise bağışçılarının kimliklerine dair çıkarımlar yapılmaya çalışılacaktır.

Anahtar Kelimeler

Selçuklu, Hristiyanlık, Kırkdamaltı (Saint George) Kilisesi, Thamar, Basil

Reading the Non-Muslim Policies of the Seljuks of Turkey through the Churches of the Period and an Evaluation of the Kırkdamaltı (Saint George) Church

Öz

With the conquest, the Seljuks tried to adapt the non-Muslims in the Anatolian lands to the new order and to create a new society united on a common ground. The traces of the activities carried out in line with this policy can be followed in the places of worship of non-Muslims. We can see that when a region was conquered, the largest church was converted into a mosque, the others were mostly untouched, this was a political practice, not a religious one. It is known that as a result of the inviolability of worship and belief, churches were repaired as well as new ones were built. The churches provide important readings about Seljuk’s Anatolia with their frescoes and inscriptions. We can learn that new churches were built with inscriptions or that existing ones were enriched with frescoes. Again, from these inscriptions, frescoes and decorations, it is seen that the relations of church members and builders with the Byzantine Empire continued and the Seljuks did not prevent this. Kırkdamaltı (Saint George) Church is one of the important examples of rock churches in the Cappadocia region. This church is an important document about the reading mentioned with its epitaph and frescoes. In this study, inferences about both Seljuk politics and the identities of church donors will be tried to be made under the leadership of material remains.

Anahtar Kelimeler

Seljuks, Christianity, Kırkdamaltı (Saint George) Church, Thamar, Basil

Kaynakça

• 2013 Aksaray İli Doğa Turizmi Master Planı 2013-2023. Orman ve Su İşleri Bakanlığı 8. Bölge Müdürlüğü Aksaray Şube Müdürlüğü, 2013.
• Ahmed Eflâkî. Ariflerin Menkıbeleri. çev. Tahsin Yazıcı. İstanbul: Kabalcı Yayınları, 2011.
• Altunsoy, Nazlı. Türkiye Selçukluları Döneminde Gayrimüslimler. Ankara: Türk Tarih Kurumu Yayınları, 2021.
• Anonim Selçuknâme. çev. H. İbrahim Gök-Fahrettin Coşkuner. Ankara: Atıf Yayınları, 2014.
• Arık, Feda Şamil. “Türkiye Selçuklu Devleti’nde Siyaseten Katl (1075-1243)”. Belleten 63/236 (Nisan 1999), 43-94. https://dergipark.org.tr/tr/pub/ttkbelleten/issue/60534/889973
• Ateş, Erhan. “Kraliçe Tamara (Tamar) Devri (1184-1213) Gürcü Dış Politikası ve Bölgedeki Yansımaları)”. Tarih İncelemeleri Dergisi 32/2 (2017), 363-390. https://dergipark.org.tr/tr/download/article- file/401757
• Birinci, Ayla-Feyzoğlu, T. Emre. “Kapadokya Bölgesi Kiliselerindeki Fresklerin Seramik Yüzeylerde Yorumu”. ULAKBİLGE 43 (Aralık 2019), 881-888.
• Brosset, M. Felicite. Gürcistan Tarihi (Eski Çağlardan 1212 Yılına Kadar). çev. Hrand D. Andreasyan. haz. Erdoğan Merçil. Ankara: Türk Tarih Kurumu Yayınları, 2003.
• Bryer, Anthony-Winfield, David. The Byzantine Monuments and Topography of the Pontus, Washington: Dumbarton Oaks Research Library and Collection, 1985. https://www.greekmos.ru/wp- content/uploads/2020/02/epdf.pub_byzantine-monuments-and-topography-of-the-pontos-v.pdf
• Budak, Ayşe. Mimarsız Mimarlık Kapadokya Bölgesi Kaya Oyma Camileri. Konya: Literatürk Academia Yayını, 2018.
• Davun, Banu-Albayrak, Yusuf. “Aksaray Ihlara Vadisindeki Yılanlı Kilise’de Bulunan Yılanlı Fresko ve Fresko’nun Estetik Analizi”. Karadeniz Uluslararası Bilimsel Dergi 50 (Yaz 2021), 285-302.
• Ebû Abdullah Muhammed İbn Battûta Tancî. İbn Battûta Seyahatnâmesi I. çev. A. Sait Aykut. İstanbul: Yapı Kredi Yayınları, 2000.
• Ebu’l-Ferec, Gregory (Bar Hebraeus). Ebu’l-Ferec Tarihi I-II. çev. Ö. Rıza Doğul. Ankara: Türk Tarih Kurumu Yayınları, 1999.
• el-Hüseyin b. Muhammet b. Ali el-Ca’feri el-Rugadi İbni Bibi. el-Evâmirü’l-Alâiyye fi’l-umûri’l-Alâiyye Selçuknâme. çev. Mürsel Öztürk. Ankara: Türk Tarih Kurumu Yayınları, 2014.
• Erkiletlioğlu, Halit-Güler, Oğuz. Türkiye Selçuklu Sultanları ve Sikkeleri, Kayseri: Erciyes Üniversitesi Yayınları, 1996.
• Eyice, Semavi. “Konya ile Sille Arasında Akmanastır Manâkıb al-‘ârifin’deki Deyr-i Eflatun”. Şarkiyat Mecmuası 6 (1966), 135-160, I-XII. https://dergipark.org.tr/tr/download/article-file/10483
• Eyice, Semavi. “Konya’nın Alaeddin Tepesinde Selçuklu Öncesine Ait Bir Eser: Eflatun Mescidi”. Sanat Tarihi Yıllığı 4 (1970), 269-302. https://dergipark.org.tr/tr/pub/iusty/issue/34600/382114
• Hamdullâh Müstevfî Kazvînî. Târîh-i Güzîde (Zikr-i Pâdişâhân-i Selçukiyân). ed. Erkan Göksu. İstanbul: Bilge Kültür Sanat Yayınları, 2015.
• Hasluck, F. W.. Sultanlar Zamanında Hıristiyanlık ve İslam II. çev. Timuçin Binder. İstanbul: Ayrıntı Yayınları, 2013.
• Hǝsǝn Bǝy Rumlu. Əhsǝnüt-Tǝvarix (Tarixlərin Ən Yaxşısı). Kastamonu: Uzunlar Kopyalama Merkezi, 2017. https://ia601502.us.archive.org/3/items/AhsanUt-Tawarikh-HasanBegRumluTurkiTarjuma/1732- Ehsenut_Tevarix-Tarixlerin_En_Yaxshisi-1404-1578-Hesenbey_Rumlu-2017-661s.pdf. Erişim 02 Aralık 2022.
• https://jenikirbyhistory.getarchive.net/amp/topics/tamar+of+georgia. Erişim 01 Aralık 2022.
• https://whc.unesco.org/en/tentativelists/5236/. Erişim 01 Aralık 2022.
• https://www.academia.edu/2774508/_Palace_churches_of_the_Anatolian_Seljuks_tolerance_or_necessity_Byzantine_and_Modern_Greek_Studies_33_2_2009_148_167
• https://www.britishgeorgiansociety.org/become-a-guardian-angel-of-vardzia/. Erişim 02 Aralık 2022.
• https://www.jstor.org/stable/pdf/44169074.pdf
• https://www.kulturportali.gov.tr/turkiye/aksaray/gezilecekyer/kirkdamalti-klses. Erişim 05 Ekim 2022.
• https://www.ulakbilge.com/makale/pdf/1576227177.pdf
• İbn Haldun. Mukaddime I. haz. Süleyman Uludağ. İstanbul: Dergâh Yayınları, 1988.
• Karamaouna, Nota vd. “Female Donors in Thirteenth-Century Wall-Paintings in Cappadocia”. Female Founders in Byzantium and Beyond. International Collaquium, September 23-25, 2008. Institut für Kunstgeschichte. University of Vienna, Wiener Jahrbuch für Kunstgeschichte 60 (2012), 231-242. https://doi.org/10.7767/wjk-2012-0121
• Kartlis Tskhovreba. a History of Georgia. Tbilisi: Artanudji Publishing, 2014. http://science.org.ge/old/books/Kartlis%20cxovreba/Kartlis%20Cxovreba%202012%20Eng.pdf. Erişim 01 Aralık 2022.
• Keçiş, Murat. Trabzon Rum İmparatorluğu ve Türkler (1204-1404). Ankara: Türk Tarih Kurumu Yayınları, 2013.
• Kerîmüddîn Mahmud Aksarayî. Müsâmeretü’l-Ahbar. çev. Mürsel Öztürk. Ankara: Türk Tarih Kurumu Yayınları, 2000.
• Konyalı, İ. Hakkı. Âbideleri ve Kitabeleri ile Niğde Aksaray Tarihi (3. Cild). İstanbul: Fatih Yayınevi Matbaası, 1975.
• Lafontaine-Dosogne, J.. “Nouvelles Notes Cappadociennes”. Byzantion, 33/1 (1963), 121-183.
• Laurent, V.. “l’Inscription de l’Église Saint-Georges de Beliserama”. Revue des Études Byzantines 26 (1968), 367-371. https://www.persee.fr/doc/rebyz_0766-5598_1968_num_26_1_1413
• Mevlânâ Celâleddin. Mektuplar. çev. Abdülbaki Gölpınarlı. İstanbul: İnkılâp Yayınevi, 1999.
• Mıynat, Ali. “Türkleşme Sürecinde Kuzey-Doğu Anadolu’da İlk Sikke Basım Faaliyetleri: Bazı Nadir Saltuklu ve Mengücekli Sikkeleri Üzerine Değerlendirmeler”. Tarih İncelemeleri Dergisi XXXIV/2 (2019), 667-686. https://dergipark.org.tr/tr/download/article-file/892384
• Mıynat, Ali. “Yeni Bulgular Işığında İlk Danişmendli Sikkeleri ve Danişmendli Malatya Melikleri Tarafından Bastırılan Sikkeler”, Uluslararası Malatya’nın Fethi ve Danişmendliler Sempozyumu-Bildiriler. Malatya: İnönü Üniversitesi Yayınları, 2020, 138-162.
• Mülâyim, Selçuk. “Fresk”. Türkiye Diyanet Vakfı İslâm Ansiklopedisi. 13/199-200. İstanbul: TDV Yayınları, 1996.
• Nacar, Tamer. Nevşehir Açık Hava Müzelerinde Bulunan Fresklerin Figür İncelemesi ve Sembolik Anlamları. Samsun: Ondokuz Mayıs Üniversitesi, Eğitim Bilimleri Enstitüsü, Güzel Sanatlar Eğitimi Anabilim Dalı, Resim-İş Eğitimi Bilim Dalı, Yüksek Lisans Tezi, 2019. https://tez.yok.gov.tr/UlusalTezMerkezi/tezSorguSonucYeni.jsp
• Ocak, A. Yaşar. “XIII-XV. Yüzyıllarda Anadolu’da Türk-Hristiyan Dinî Etkileşimler ve Aya Yorgi (Saint Georges) Kültü”. Belleten 55/214 (Aralık 1991), 661-673. https://belleten.gov.tr/tam-metin/2202/tur
• Oral, M. Zeki. “Aksaray’ın Tarihi Önemi ve Vakıfları”. Vakıflar Dergisi 5 (1962), 223-240. https://dergipark.org.tr/tr/pub/mutefekkir/issue/10773/130231
• Ousterhout, Robert G.. Visualizing Community Art, Material Culture, and Settlement in Byzantine Cappadocia. Washington: Dumbarton Oaks Research Library and Collection, 2017.
• Ötüken, S. Yıldız. Ihlara Vadisi. Ankara: Kültür Bakanlığı Tanıtma Eserleri, 1990.
• Pachymérès, Georges. Relations Historiques I-III. edisyon giriş ve notlar Albert Failer, çev. Vitalien Laurent. Paris: Société d’Édition, 1984. https://ia601706.us.archive.org/10/items/cfhb-11.1-nicetae- choniatae-historia/CFHB%2024.1_Pachymeres%2C%20Book%201-3.pdf
• Pachymérès, Georges. Relations Historiques X-XIII. edisyon çev. ve notlandıran Albert Failer. Paris: Institut Français d’Études Byzantines, 1999. https://ia801706.us.archive.org/10/items/cfhb-11.1-nicetae- choniatae-historia/CFHB%2024.4_Pachymeres%2C%20Book%2010-13.pdf
• Sille, Konya: T.C. Konya Valiliği İl Kültür Turizm Müdürlüğü Yayınları, 2015. https://konyakultur.gov.tr/images/uploads/files/Sille_Brosuru.pdf
• Simon de Saint Quentin. Bir Keşiş’in Anılarında Tatarlar ve Anadolu 1245-1248. çev. Erendiz Özbayoğlu. Alanya: Doğu Akdeniz Kültür ve Tarih Araştırmaları Vakfı Yayınları, 2006.
• Subaşı, Ömer. “Türkiye Selçuklu Devleti’nde Güçlü Bir Kadın: Gürcü Hatun Tamara”. Mustafa Kemal Üniversitesi Sosyal Bilimler Enstitüsü Dergisi 13/33 (2016), 384-401. https://dergipark.org.tr/tr/pub/mkusbed/issue/19579/209096
• Sümer, Faruk. “Keykâvus II”, Türkiye Diyanet Vakfı İslâm Ansiklopedisi. 25/354-356. Ankara: TDV Yayınları, 2022.
• Şahna, Hülya. Kapadokya Bölgesi, Ihlara Vadisi’ndeki Bizans Dönemi Kaya Mimarisi. Ankara: Hacettepe Üniversitesi, Sosyal Bilimler Enstitüsü, Sanat Tarihi ABD, Doktora Tezi, 2018. https://tez.yok.gov.tr/UlusalTezMerkezi/tezSorguSonucYeni.jsp
• Şihabeddin b. Fazlullah el-Ömerî. Mesâliku’l-Ebsâr Türkler Hakkında Gördüklerim ve Duyduklarım. çev. D. Ahsen Batur. İstanbul: Selenge Yayınları, 2014.
• Şukurov, R. M.. “Yakuplar: Bizans Hizmetindeki Türk Soyu”. çev. Ayşe Dietrich. OTAM Ankara Üniversitesi Osmanlı Tarihi Araştırma ve Uygulama Merkezi Dergisi 21/21 (2007), 221-243. https://dergipark.org.tr/tr/pub/otam/issue/11082/132343
• Şükürov, Rüstem. “Anadolu Türkmenlerinin Kimliğinde Hristiyan Unsurlar (XII-XIII. Yüzyıllar)”. çev. Aslıhan Şengün. Türk Bizans İlişkileri ve Anadolu’nun Türkleşme Süreci, haz. İvan Pavli-Badegül Can Emir. 9-52. İstanbul: Kültür Bilimleri Akademisi Yayınları, 2016.
• Şükürov, Rüstem. “Bizans Dünyasının Doğu Sınırları: Prosopografik Bir Bakış Açısı”. çev. Mahmut Kaya. Türk Bizans İlişkileri ve Anadolu’nun Türkleşme Süreci, haz. İvan Pavli-Badegül Can Emir. 227-264. İstanbul: Kültür Bilimleri Akademisi Yayınları, 2016.
• Şükürov, Rüstem. “Harem Hristiyanlığı: Anadolu Selçuklularının Bizans Kimliği”. çev. Eda Havva Tan Metreş. Türk Bizans İlişkileri ve Anadolu’nun Türkleşme Süreci, haz. İvan Pavli-Badegül Can Emir. 135- 166. İstanbul: Kültür Bilimleri Akademisi Yayınları, 2016.
• Şükürov, Rüstem. “İspir ve Bayburt Kalelerindeki Kiliseler: Harem Hristiyanlığının Kalıntısı mı?”. çev. Orçun Alpay. Türk Bizans İlişkileri ve Anadolu’nun Türkleşme Süreci, haz. İvan Pavli-Badegül Can Emir. 333-348. İstanbul: Kültür Bilimleri Akademisi Yayınları, 2016.
• Tekinalp, V. Macit. “Palace Churches of the Anatolian Seljuks: Tolerance or Necessity?”. Byzantine and Modern Greek Studies 33/2 (2009), 148-167.
• Teoman, Betül-Teoman, Gültekin. “Malatya’da Basılmış, Danişmendli ve Anadolu Selçuklu Sikkeleri”. İnönü Üniversitesi Sosyal Bilimler Dergisi 5/1 (2016), 49-66. https://dergipark.org.tr/tr/pub/inijoss/issue/28896/420090
• Thierry, Nicole et Michel. Nouvelles Églises Rupestres de Cappadoce. Paris: Librairie C. Klincksieck, 1963.
• Turan, Osman. “Les Souverains Seldjoukides et Leurs Sujets Non-Musulmans”. Studia İslamica 1 (1953), 65-100. https://www.jstor.org/stable/1595010#metadata_info_tab_content
• Turan, Osman. Selçuklular Tarihi ve Türk-İslâm Medeniyeti. İstanbul: Ötüken Neşriyat, 2005.
• Vryonis Speros Jr.. Küçük Asya’da Orta Çağ Helenizminin Çöküşü ve 11. Yüzyıldan Başlayarak 15. Yüzyıla Kadar İslamlaşma. çev. İdem Erman. İstanbul: Kalkedon Yayınları, 2020.
• Vryonis, Speros Jr.. “Another Note on the Inscription of the Church of St. George of Beliserama”. Byzantina 9 (1977), 9-22. https://ejournals.lib.auth.gr/BYZANTINA/article/view/747
• Yörük, Doğan. XVI. Yüzyılda Aksaray Sancağı: 1500-1584. Konya: Tablet Kitabevi Yayınları, 2005.