Ilkhanid Ruler Sultan Öljeitü's Conversion to Islām: Is it his own Choice? His Wife's Suggestion? Influence of his Elder Brother Ghāzān?

Yıl 2023, , 86 - 95, 31.12.2023

Fırat Umanç

https://doi.org/10.47702/sema.2023.33

Öz

Öljeitü (1304-1316), one of the important rulers in the history of the Ilkhanids who drew attention with his religious tendencies and colorful personality, was born in 680/1282 as the son of a Buddhist father and a Nestorian-Christian mother. Growing up in Mongolian traditions, Öljeitü was given the names Öljey-buka and Temüder in his childhood. He was baptized by Mar Yaballaha III in Margheh in 688/1289, under the influence of his mother, the great lady Urūk, and took the name Nicolaus. Öljeitü, who first adopted the Hanafī branch of the Sunnī sect, after accepting Islām in 694/1295, ascended to the Ilkhanid throne in 703/1304 after the death of his elder brother Ghāzān Khan. Nizām al-Dīn ‘Abd al-Malik Marāgî, who entered Öljeitü’s service with the intense efforts of the Shāfiī Vizier Rashīd al-Dīn Fadl-Allāh Hamadānī, succeeded in converting the Sultan from Hanafism to Shāfiīsm in 707/1307-8. It is understood that Öljeitü converted to the Shiī (Imāmiyya/Isnāashariyya) sect in 709/1309 as a result of the suggestions of people such as Amīr Tāramtāz, Sayyid Tāj al-Dīn Āvajī, Sheikh Hasan Kāshī, and ʿAllāma al-Hillī. In this study, it has been tried to reveal how Öljeitü, a steppe ruler who experienced religious and sectarian transformations throughout his life, accepted Islām in different dimensions in the light of the sources of the period, and a result, it has been concluded that he accepted Islām under the influence of his elder brother Ghāzān.

Anahtar Kelimeler

Öljeitü, Ghazan, Mongols, Ilkhanids, Islam

İlhanlı Hükümdarı Sultan Olcâytû’nun İslâm’ı Kabulü: Kendi Tercihi mi? Zevcesinin Telkini mi? Ağabeyi Gâzân’ın Etkisi mi?

Öz

İlhanlılar tarihinde dinî eğilimleri ve renkli kişiliğiyle dikkat çeken önemli hükümdarlardan biri olan Olcâytû (1304-1316), Budist bir baba ile Nestûrî-Hristiyan bir annenin oğlu olarak 680/1282 yılında dünyaya gelmiştir. Moğol gelenekleri içerisinde yetişen Olcâytû’ya çocukluğunda Olcây-buka ve Temüder adları verilmiştir. Merâga’da 688/1289 yılında annesi büyük hatun Urûk’un tesiriyle III. Mar Yaballaha tarafından vaftiz edilerek Nicolaus ismini almıştır. 694/1295’de İslâm dinini kabul ettikten sonra evvelȃ Sünnî mezhebinin Hanefî kolunu benimseyen Olcâytû, ağabeyi Gâzân Han’ın vefatından sonra 703/1304 yılında İlhanlı tahtına oturmuştur. Şâfiî mezhebinden Vezir Reşîdu’d-dîn Fazlullâh-i Hemedânî’nin yoğun gayretleri ile Olcâytû’nun hizmetine giren Nizâmu’d-dîn ‘Abdu’l-Melik-i Merâgî, 707/1307-8 yılında Sultan’ı Hanefîlikten Şâfiî mezhebine geçirmeyi başarmıştır. Olcâytû’nun 709/1309 yılında Emîr Târamtâz, Seyyid Tâcu’d-dîn-i Âvecî, Şeyh Hasan-i Kâşî ve ‘Allâme el-Hillî gibi şahsiyetlerin telkinleri neticesinde Şiî (İmâmiyye/İsnâaşeriyye) mezhebine geçtiği anlaşılmaktadır. Bu çalışmada, ömrü boyunca dinî ve mezhebî dönüşümler yaşayan bir bozkır hükümdarı olan Olcâytû’nun İslâm’ı ne şekilde kabul ettiği devrin kaynakları ışığında farklı boyutlarıyla ortaya konmaya çalışılmış ve bunun neticesinde onun ağabeyi Gâzân’ın etkisiyle İslâm’ı kabul ettiği sonucuna ulaşılmıştır.

Anahtar Kelimeler

Olcâytû, Gâzân, Moğollar, İlhanlılar, İslâm

Kaynakça

• ‘Abbâs İkbâl. Târîh-i Mogûl ez-hamle-yi Çingîz tâ teşkîl-i devlet-i Tîmûr. Tahran: Sepehrâdap, 1388/2009.
• ‘Abdu’r-Refî‘ Hakîkat. Târîh-i conbişhâ-yi mezhebî der-İrân. 4 Cilt. Tahran: 1377/1998.
• ‘Abdullâh-i Kâşânî, Cemâlu’d-dîn Ebu’l-Kâsim ‘Abdullâh b. ‘Alî b. Muhammed. Târîh-i Olcâytû. nşr. Mehîn Hamblî. Tahran: İntişârât-i ‘İlmî ve Fehengî, 1348/1969.
• Ahmed b. Huseyn b. ‘Alî el-Kâtib. Târîh-i cedîd-i Yezd. nşr. İrec Afşâr. Tahran: 1386/2008.
• Amitai-Preiss, Reuven. “Sufis and Shamans: Some Remarks on the Islamization of the Mongols in the Ilkhanate”. JESHO 42/1 (1999), 27-46.
• Amitai-Preiss, Reuven. “The Conversion of Tegüder Ahmad to Islam”. Jerusalem Studies in Arabic and Islam 25 (2001), 15-43.
• Âmulî, Şemsu’d-dîn Muhammed b. Mahmûd. Nefâ’isu’l-funûn fî ‘arâ’isi’l-‘uyûn. nşr. Hâc Mîrzâ Ebu’l-Hasan Şi‘rânî. 3 Cilt. Tahran: 1381/2002.
• Mu‘izzu’l-ensâb. Paris: Bibliothèque Nationale, Persan 67.
• Atasağun, Galip. İlâhî Dinlerde (Yahudilik, Hristiyanlık ve İslâm’da) Dinî Semboller. Konya: Selçuk Üniversitesi, Sosyal Bilimler Enstitüsü, Doktora Tezi, 1996.
• el-‘Aynî, Bedru’d-dîn Ebû Senâ Mahmûd b. Ahmed b. Mûsâ. ‘İkdu’l-cumân fî târîhi ehli’z-zamân. nşr. M. Muhammed Emîn. 4 Cilt. Kâhire: 1412/1992.
• Babinger, Franz – Köprülü M. Fuad. Anadolu’da İslâmiyet. Türkçe çev. Ragıp Hulusi. haz. Mehmet Kanar. İstanbul: 1996.
• Behrâm ‘Alâ’u’d-dînî. Sikkehâ-yi İrân dovre-yi İlhânân-i Mogûl. Tahran: Bargnegâr, 1397/2018.
• Benâketî, Fahru’d-dîn Ebû Suleymân Dâvûd b. Muhammed. Târîh-i Benâketî (Ravzat ûlî’l-elbâb fî ma‘rifeti’t-tevârîh ve’l-ensâb). nşr. Ca‘fer Şi‘âr. Tahran: İntişârât-i Dânişgâh-i Tehrân, 1378/2000.
• Broadbridge, Anne Falby. “Marriage, Family and Politics: The Ilkhanid-Oirat Connection”. JRAS 26/1-2 (2016), 121-135.
• Browne, Edward G. ez-Sa‘dî tâ-Câmî: Târîh-i edebî-yi İrân ez-nîme-yi karn-i heftom tâ-âhir-i karn-i nohom-i hicrî ‘asr-ı istîlâ-yi Mogûl ve Tâtâr. Farsça çev. ‘Alî Asgar Hikmet. Tahran: 1339/1960.
• Ca‘fer b. Muhammed-i Ca‘ferî. Târîh-i Yezd. nşr. İrec Afşâr. Tahran: İntişârât-i ‘İlmî ve Fehengî, 1384/2006.
• Cahen, Claude. İslamiyet. Doğuşundan Osmanlı Devletinin Kuruluşuna Kadar. Türkçe çev. Esat Nermi Erendor. 3 Cilt. Ankara: 2000.
• Calmard, J. “Le Chiisme Imamite sous les Ilkhans”. L’Iran face à la domination mongole. ed. D. Aigle. Téhéran: 1997, 261-292.
• Celâlu’d-dîn-i Yûsuf-Ehl. Ferâ’îd-i giyâsî. nşr. Heşmat Mu’eyyed. 2 Cilt. Tahran: 1356/1977-1358/1979.
• Chabot, Jean Baptiste. Histoire du Patriarche Mar Jabalaha III et du moine Rabban Çauma. Paris: 1895.
• Colophons of Armenian Manuscripts, 1301-1480: Source for Middle Eastern History. ed. Avedis K. Sanjian. Cambridge: 1969.
• Cuveynî, ‘Alâ’u’d-dîn ‘Atâ-Melik. Târîh-i Cihân-guşâ. ber-esâs-i nüsha-yi ‘Allâme Muhammed-i Kazvînî be- ihtimâm-i Ahmed Hâtemî. 3 Cilt. Tahran: ‘İlim, 1395/2016.
• DeWeese, Devin. “The Influence of the Mongols on the Religious Consciousness of Thirteenth Century Europe”. Mongolian Studies 5 (1978-79), 41-78.
• Diler, Ömer. İlhanlar: İran Moğollarının Sikkeleri. yayına haz. Emine Nur Diler vd. İstanbul: 2006.
• Donaldson, Dwight M. The Shi’ite Religion: A History of Islam in Persia and Irak. London: 1933.
• Fasîh-i Hâfî, Ahmed b. Celâlu’d-dîn Muhammed. Mucmel-i Fasîhî. nşr. Muhsin Nâcî Nasrâbâdî. 3 Cilt. Tahran: İntişârât-i Esâtîr, 1386/2007.
• Fu’âd ‘Abdu’l-Mu‘tî es-Seyyâd. eş-Şarku’l-İslâmî fî ‘ahdi’l-İlhâniyyin. Devha: 1407/1987.
• Grousset, René. Bozkır İmparatorluğu: Attila-Cengiz Han-Timur. Türkçe çev. Reşat Uzmen. İstanbul: 1980.
• Gülensoy, Tuncer – Küçüker, Paki. Eski Türk-Moğol Kişi Adları Sözlüğü. İstanbul: Bilge Kültür Sanat, 2015.
• Hâfiz Huseyn Kerbelâ’î-yi Tebrîzî. Ravzâtu’l-cinân ve cennâtu’l-cenân. nşr. Ca‘fer Sultânu’l-Kurrâ’î. 2 Cilt. Tebrîz: 1382/2003.
• Hâfiz-i Ebrû, Şihâbu’d-dîn ‘Abdullâh-i Hâfî. Zeyl-i Câmi‘u’t-tevârîh-i Reşîdî. nşr. Hânbâbâ Beyânî. Tahran: 1350/1971.
• Hamdullâh Mustevfî-i Kazvînî. Târîh-i guzîde. nşr. ‘Abdu’l-Huseyn Nevâ’î. Tahran: 1364/1985.
• Hamdullâh Mustevfî-i Kazvînî. Zafer-nâme, be-inzimâm-i Şâh-nâme-yi Ebu’l-Kâsim-i Firdevsî: Çâp-i ‘aksî ez-rûy-i nusha-yi hattî-yi muverreh-i 807-i hicrî der-Kitâbhâne-yi Brîtâniyâ (Or. 2833). 2 Cilt. Tahran-Wien: 1377/1999).
• Hâmid Şâkiryân. Bâmdâd-i Teşeyyu‘ der-hukûmet-i İlhânân: Mutâla‘a-yi tatbîkî-yi İslâm pezîrî-yi Tekûdâr, Gâzân, Olcâytû. Bucnûrd: 1399/2020.
• Hammer-Purgstall, Josef von. Geschichte der Ilchane, das ist der Mongolen in Persien. 2 Cilt. Darmstadt: 1842-1843.
• Hândmîr, Giyâsu’d-dîn b. Husâmu’d-dîn. Habîbu’s-siyer. nşr. Muhammed Debîr Siyâkî. 3 Cilt. Tahran: İntişârât-i Hayyâm, 1380/2001.
• el-Hilâlî, ‘Alî b. Huseyn b. ‘Alî el-Müştehir bi-‘Alâ’ el-Kazvînî. Menâhicu’t-tâlibîn fî ma‘ârifi’s-sâlihîn. İstanbul: Süleymaniye Kütüphanesi, Ayasofya, 3467.
• Horn, Paul. Târîh-i Muhtasar-i İrân: Ez-evvel-i İslâm tâ inkirâz-i Zendiyân. Farsça çev. Rizâ-zâde Şafak. Tahran: 1314/1896.
• Howorth, Henry H. History of the Mongols from the 9th to the 19th Century: The Mongols of Persia. 3 Cilt. London: 1888.
• İbn Tagrîberdî, Cemâlu’d-dîn Ebu’l-Mehâsin Yûsuf. en-Nucûmu’z-zâhire fî mulûki Misr ve’l-Kâhire. 16 Cilt. Kâhire: 1392/1972.
• Kâdı Ahmed Gaffârî-yi Kazvînî. Târîh-i cihân-ârâ. nşr. ‘Abdu’l-Kerîm Corbezedâr. Tahran: İntişârât-i Esâtîr, 1396/2017.
• Kanat, Cüneyt. “İlhanlı Hükümdarı Teküdar’ın Müslümanlığı Kabulü ve Bunun Memlûk Devleti’ndeki Yankıları”. Türklük Araştırmaları Dergisi 12 (2002), 233-247.
• Korykoslu Hayton. Doğu Ülkeleri Tarihinin Altın Çağı. Latinceden çev. ve notlandıran Altay Tayfun Özcan. İstanbul: Selenge Yayınları, 2015.
• Köprülü, M. Fuad. Osmanlı Devleti’nin Kuruluşu. Ankara: 1991.
• Kuzubaş, Muhammet. “İlkelere Ait Anlatılarda Rüya Motifi”. Turkish Studies 2/1 (2007), 305-316.
• Lessing, Ferdinand D. Moğolca-Türkçe Sözlük. Türkçe çev. Günay Karaağaç. Ankara: Türk Dil Kurumu, 2017.
• el-Meclisî, Muhammed Bâkır b. Muhammed Takî b. Maksûd ‘Alî. Bihâru’l-envâr. 26 Cilt. Tahran: 1362/1983.
• Mehdî Hamîdî. “Dîn u mezheb-i İlhânân”. Dîn u mezheb der-‘ahd-i İlhânî. ed. Mes‘ûd Feryâmeniş. Tahran: 1396/2017, 19-31. Mensching, Gustav. Din Sosyolojisi. Türkçe çev. Mehmet Aydın. Konya: Literatürk, 2012.
• Menûçehr Murtazavî. “Dîn u mezheb der-‘ahd-i İlhânân-i İrân”, Zebân u Edeb-i Fârsî. 45 (1337/1958), 17-80.
• Menûçehr Murtazavî. Mesâ’il-i ‘asr-i İlhânân. Tahran: Bünyâd-i Mûkûfât-i Doktor Mahmûd Afşâr, 1397/2018.
• Mevlânâ Şeyh Hasan-i Kâşî. Târîh-i Muhammedî. nşr. Resûl Ca‘feriyân. Kum: 1377/1998.
• Muhammed Mu‘în. Ferheng-i Fârsî. 6 Cilt. Tahran: 1371/1992.
• Muzaffer Bahtiyâr. “Nâm-i neveşte-yi Sultân Muhammed Hudâbende”. MDET (Tahran: 1368/1989), 210-225.
• Özgüdenli, Osman G. Moğol İranında Gelenek ve Değişim: Gâzân Han ve Reformları (1295-1304). İstanbul: Kaknüs Yayınları, 2009.
• Özgüdenli, Osman G. – Umanç, Fırat. “Bir İlhanlı Hükümdarının İbadet Dünyası: Sultan Olcâytû Muhammed (1304-1316)”. Tarih Araştırmaları Dergisi 42/73 (2023), 73-104.
• Pai-nan Rashid Wu. Sukût-i Bağdâd ve hukmrevâ’î-yi Mogûlân der-‘Irâk (Miyân-i sâlhâ-yi 1258 ve 1335 mîlâdî). Farsça çev. Esedullâh Âzâd. Meşhed: 1368/1989.
• Perisâ Kurbân-nejâd. Tasavvuf der-Âzerbâycân-i ‘ahd-i Mogûl. Tahran: İntişârât-i ‘İlmî ve Fehengî, 1387/2008.
• Pfeiffer, Judith. “Conversion Versions: Sultan Öljeytü’s Conversion to Shi’ism (709/1309) in Muslim Narrative Sources”. Mongolian Studies 22, (1999), 35-67.
• Pfeiffer, Judith. “Reflections on a ‘Double Rapprochemen’: Conversion to Islam Among the Mongol Elite During the Early Ilkhanate”. Beyond the Legacy of Genghis Khan. ed. Linda Komaroff. Leiden: 2006, 369-389.
• Pfeiffer, Judith. “Twelver Shî‘ism as State Religion in Mongol Iran: An Abortive Attempt, Recorded and Remembered”. Pera-Blätter 11. İstanbul: 1999, 1-38.
• Pfeiffer, Judith. Conversion to Islam among the Ilkhans in Muslim Narrative Traditions: The Case of Ahmad Tegüder. Chicago: The University of Chicago, Doktora Tezi, 2003.
• Reşîdu’d-dîn Fazlullâh-i Hemedânî. Câmi‘u’t-tevârîh. nşr. ‘Abdu’l-Kerîm ‘Alî-oglı ‘Alî-zâde. 3 Cilt. Bakü: 1957.
• Reşîdu’d-dîn Fazlullâh-i Hemedânî. Câmi‘u’t-tevârîh. nşr. Muhammed Rûşen – Mustafâ Mûsevî. 4 Cilt. Tahran: İntişârât-i Elborz, 1373/1994.
• Reşîdu’d-dîn Fazlullâh-i Hemedânî. Mebâhis-i Sultâniyye (Kitâb-i sevvom ez-mecmû‘a-yi Reşîdî). nşr. Hâşim Receb-zâde. Tahran: Mîrâs-i Mektûb, 1394/2015.
• Reşîdu’d-dîn Fazlullâh-i Hemedânî. Târîh-i mubârek-i Gâzânî. nşr. Karl Jahn. Âbâdân: İntişârât-i Porseş, 1388/2009.
• Schimmel, Annemarie. Islamic Names. Edinburgh: 1989.
• Spuler, Bertold. İran Moğolları. Siyaset, İdare ve Kültür İlhanlılar Devri, 1220-1350. Türkçe çev. Cemal Köprülü. Ankara: Türk Tarih Kurumu Yayınları, 2011.
• Şahin, Hanifi. İlhanlılar Döneminde Şiîlik. İstanbul: Ötüken Neşriyat, 2010.
• Şebânkâre’î, Muhammed b. ‘Alî b. Muhammed b. Huseyn. Mecma‘u’l-ensâb. nşr. Mîr Hâşim Muhaddis. Tahran: İntişârât-i Emîr Kebîr, 1363/1984.
• Şemsu’d-dîn-i Muhammed-i Kâşânî. Şâh-nâme-yi Cengizî. nşr. Vahîd Kanbarî Nanîz. Tahran: Bünyâd-i Mûkûfât-i Doktor Mahmûd Afşâr, 1399/2020.
• Şeref Hân-i Bidlîsî. Şeref-nâme. nşr. Vladimir Vélïami-nof. 2 Cilt. Tahran: 1377/1999.
• Şîrîn Beyânî. Dîn u devlet der-İrân-i ‘ahd-i Mogûl. 3 Cilt. Tahran: Merkez-i Neşr-i Dânişgâhî, 1389/2010.
• Şûşterî, Seyyid Ziyâu’d-dîn Nûrullâh b. Şerefu’d-dîn ‘Abdullâh b. Nûrullâh. Mecâlisu’l-mu’minîn. nşr. İbrâhîm ‘Arbpûr vd. 5 Cilt. Meşhed: 1392/2013.
• Togan, Zeki Velidi. Umumi Türk Tarihine Giriş. İstanbul: Enderun Yayınları, 1981.
• Umanç, Fırat. Sultan Olcâytû Muhammed’in Dinî ve Fikrî Dünyası (1304-1316). İstanbul: Marmara Üniversitesi, Türkiyat Araştırmaları Enstitüsü, Doktora Tezi, 2023.
• Uyar, Mustafa. “İlhan Ölceytü’ye Verilen Harbende İsminin Kökeni ve Anlamı Hakkında Yeni Bir Yaklaşım”. TİD 31/2 (2016), 595-607.
• Uyar, Mustafa. “İlhanlı Hükümdarlarının İslâm’a Girmesinde Rol Alan Türk Sûfîleri: İlhan Tegüder ve Gazan Han Devirleri”. Belleten 76/275 (2012), 7-30.
• Uyar, Mustafa. “Moğol Hanlarının Müslümanlaşması”. Cengiz Han ve Mirası. ed. Cem Korkut –Mürsel Doğrul. Ankara: 2021, 133-148.
• Uzun, Gülsine. “Cengiz Aytmatov’un Eserlerinde Falcılık, Kehanet ve Rüya Motifi”. Uluslararası Sosyal Araştırmalar Dergisi 1/3 (2008), 431-433.
• Vassâf, Şihâbu’d-dîn ‘Abdullâh b. Fazlullâh Kâtib-i Şîrâzî. Tecziyetu’l-emsâr ve tezciyetu’l-a‘sâr (Târîh-i Vassâf). yay. Muhammed-i İsfahânî. Tahran: 1338/1959.
• Yahyâ b. ‘Abdu’l-Latîf-i Kazvînî. Lubbu’t-tevârîh. nşr. Mir Hâşim Muhaddis. Tahran: 1386/2008.
• Yûsuf Rahîmlû. “Risâle-yi ‘fevâ’îd’-i Olcâytû”. Zebân u Edeb-i Fârsî 106 (1352/1973), 135-156.