İSLAM DÜNYASININ YÜKSELME ÇAĞINDA TABABET

Yıl 2017, Sayı: 2, 53 - 97, 27.12.2017

Ahmet Altungök , Abdulhalik Bakır

Öz

Edebiyat, bilim ve
felsefede büyük bir çığır açan Cündişâpûr eğitim okulları Yunan, Roma, Hint ve
İran bilim, sanat ve felsefesinin buluşma noktası haline gelerek Mezopotamya’yı
MS V. ve VI. yüzyıllarda dünyanın en önemli bilim merkezi konumuna getirmiştir.
Bu okullar içerisindeki en önemli bilimsel kurum ise hem üniversite ve hem de
hastane olarak faaliyet gösteren Cûndişâpûr tıp okullarıdır. Bu okullar
Sâsânîlerin yıkılışından sonra da önemini koruyarak devam ettirmiş ve İslam
Dünyasına çok sayıda bilim adamı kazandırmıştır. Bağdat’ın kurulmasından sonra
bu şehirdeki bilim adamları anılan şehre davet edilerek burada kurulan bilim
okulları ve hastanelerde istihdam edilmişlerdir. Abbasiler dönemi bilim, sanat
ve felsefesi İslam tarihinin aydınlık yüzünü teşkil eder. Cündişâpûr bilim
okullarında yetişen bilim adamlarının ortaya koyduğu bilimsel eser ve
çalışmaları ile batıdan Irak topraklarına taşınan Yunan ve Roma ilim ve kültür
öğeleri, Sâsânîlerin yıkılmasından sonra İslam dünyasında; özellikle Abbasiler
döneminde İslam Rönesansının yaşanmasına vesile olmuştur.

Anahtar Kelimeler

Cûndişapûr, Sâsâni, İslam Dünyası, Abbasiler

Kaynakça

• Kaynaklar Kitaplar Abivardi, Cyrus; Iranian Entomology, Zürih, 2001. Afnan, Soheil M; Avicenna, His Life (980-1037) and Work, Cambridge, 1956. Ahmed, Akil; Islam and Scientific Enterprise, New Delhi, 2008. Bakır, Abdulhalik; Ortaçağ İslam Dünyasında Itriyat, Gıda, İlaç Üretimi ve Tağşişi, Ankara, 2000. Bakır Abdulhalik; Hz. Ali ve Dönemi, Ankara, 2004. Ball, Warwick; Rome in the East, Transformation of an Empire, London, 2000. Barthold, W.; Cultural History of the Muslims, (Trc. Şahid Sühraverdi), Oxford, 2012. Bayat, Ali Haydar; Tıp Tarihi, İstanbul, 2012. Bozkurt, Nahide; Mu’tezile’nin Altın Çağı-Me’mun Dönemi-, Ankara, 2002. Contadini, Anna; A World of Beasts: A Thirteenth Century Illustrated Arabic Book on Animals, Leiden, 2012. Daryaee, Touraj; Sâsânîan Persia the Rise and Fall of an Empire, London, 2009. Elgood; Cyrill, A Medical History of Persia and the Eastern Caliphate, New York, 2010. Emîn, Ahmed, Duha’l-İslâm, Beyrut, (Trz.). el-Endelüsî, İbn Abdirabbih; el-İkdu’l-Ferîd, (Thk. Abdulmecid et-Terhinî), Beyrut, 1983. Eyyûb, İbrahim; et-Tarihu’l-Abbasî es-Siyâsî ve’l-Hadarî, Beyrut, 1989. Farrokh, Kaveh; Shadows in the Desert, Ancient Persia at War, Cambridge, 2007. Gutas, Dimitri; Yunanca Düşünce Arapça Kültür, (Çev. Lütfü Şimşek), İstanbul, 2003. Hakikat, Rafi, Tarih-i Kûmis, Tahran, 1362. el-Hamevî, Yakut, Mu’cemu’l-Büldân, Beyrut, 1977. İbn Ebî Usaybi’a, Muvaffakkuddin Ebî’l-Abbas Ahmed b. el-Kâsım b. Halife b. Yunus es-Sa’dî el-Hazrecî, ‘Uyûnu’l-Enbâ’ fi Tabakâti’l-Atibbâ’, (Thk. Nizâr Rıza), Beyrut (Trz.). İbn Ebî Usaybi’a, Muvaffakkuddin Ebî’l-Abbas Ahmed b. el-Kâsım b. Halife b. Yunus es-Sa’dî el-Hazrecî Kitâb Uyûnu’l-Enbâ’ fi Tabakâti’l-Atibbâ’, (Thk. ‘Âmir en-Neccâr), Kahire, 1996. Kâhya, Esin; Modern Kimyanın Kurucusu Câbir b. Hayyân, Ankara, 1995. el-Kazvinî; Zekeriyâ b. Muhammed b. Mahmud, Âsâru’l-Bilâd ve Ahbâru’l-İbâd, Beyrut, (Trz.). el-Kıftî, Cemaleddin Ebî’l-Hasan Ali, b. el-Kâdî’l-Eşref Yusuf; Tarihu’l-Hukemâ’, (Thk. Julius Lippert), Leipzig, 1908. Levey, Martin; Early Arap Pharmacology, Leiden, 1973. Maxwell, Harold; Selwyn, Sydney; A History of Medicine, Milan, 1936. Necmâbâdî, Mahmûd, Tarih-i Tıbb der İran, c. I, Tahran, 1371. Nefisî, Said, Tarih-i Temeddün-i İran-i Sâsân, Tahran, 1331. Prioreschi, Plinio, History of Medicine: Byzantine and Islamic Medicine, Omaha, 2004. Reinink, G. J.; Learned Antiquity, Scholarship and Society, Leuven, 2003. Reisneya, Rahim; Azerbaycan der Seyri Tarih-i İran, Tahran, (Trz). Robinson, Victor; The Story of Medicine, New York, 1943. es-Se’âlibî, Ebu Mansur; Kitâbu’l-Latâif ve Fünûni’z-Zarâif, Beyazıt Kütüphanesi, Veliyyüddin Efendi Bl, nu: 2629, v. 30b. Sezgin, Fuat; İslam’da Bilim ve Teknik, İstanbul, 2008. Shea, David; History of the Early Kings of Persia, London, 1828. Söylemez, M. Mahfuz; Bilimin Yitik Şehri Cündişâpûr, Ankara, 2003. Sneader, Walter; Drug Discovery; A History, Chichester, 2005. Şahîd, İrfan; Byzantium and the Arabs in the Sixth Century, c. 2, Harvard University Press, 2009. Taberi, M. Cerir; Tarih-i Taberi Tercemesi, c. II, Can Kitâbevi Yay. İstanbul, 1982. Yakubî, Ahmed bin İshak; Tarih-i Yakûbî, c. I, (Trc. Muhammed İbrahim Ayeti), Tahran, 1382. Zeydan, Corci; Tarihu’d-Temeddüni’l-İslami, Beyrut, 1967. Wiesehofer, Josef; Ancient Persia, London, 2006. Makaleler Ali, Ahmetzâde; “Pişine-i Danişkedey-i Cundişâpûr”, Mecelley-i İlmî Pizişki, Devre 7, Şumare 1, Behar-1387, s. 1-11. Attewell, Guy; “Islamic Medicines: Perspectives on the Grek Legacy in the History of Islamic Medical Traditions in West Asia”, Medicine Across Cultures; History and Practise of Medicine Non-Western Cultures, (Edt. Helaine Selin), Dordrecht, 2003, ss. 325-350. Aydınlı, Osman; “Süryani Bilginlerin Çeviri Faaliyeti ve Mutezilî Düşünceye Katkısı”, Hitit Üniversitesi İlahiyat Fakültesi Dergisi, 2007/1, C. 6, S. 11, s. 7-33. el-Azzâvî, Salih Mehdi; “el-Hâris b. Kelede es-Sakafî ve Kıymetuhu fi Tarihi’t-Tıbbi’l-Arabi”, Mecelletü’l-Mevrid, Bağdat, 1977, Cilt: 4, Sayı: 6, s. 217-221. Azizî, M. Hüseyin; “Pişiney-i Medresey-i Gundîşâpûr, Mühimterin Merkezî Pizişkî der Devre-i Bastan”, Tıb ve Tezkiye, Dovre, 19, Şumare, 3, 2008, s. 23-30. Bakır, Abdulhalik-ALTUNGÖK, Ahmet Altungök; “Erken Ortaçağların Şehirler Topluluğu: Medâin”, Belleten, LXXVIII, Sayı, 281, Türk Tarih Kurumu, Ankara, 2014, s. 2-42. Dallal, Ahmad; “Science, Medicine and Technology, The Making of a Scientific Culture”, The Oxford History of Islam, (Edt. John L. Esposito), Oxford Universty Press, 1999, s. 155-214. Dehekî, Mahmûd Caferî; “Serçeşmehây-i Dâniş der Ahd-i Bastan ve Te’sir-i İraniyan ber İntaşar-ı Ulûm”, Mecelley-i Danişkedey-i Edebiyat ve Ulûm-u İnsanî Danişgah-i Tahran, s. 19-41. Doğan, Şaban; “Eski Oğuz Türkçesinde Tıp Dilinin Oluşumu ve Özellikleri”, Turkish Studies İnternational Periodical Fort he Languages, V. 5/1, Winter, 2012, s. 313-373. Elçin, Melih; “Tıp Eğitiminin Tarihçesi”, Hacettepe Tıp Dergisi, c. 41, S. 4, Ankara, 2010, s. 195-202. Ess, Josef Van; “İslam Dini Düşüncesinde Septisizm”, D. E. Ü. İlahiyat Fakültesi Dergisi, S. XXII, (Çev. Murat Memiş), İzmir 2005, s. 167-183. eL-Hamârine, Neşet, “İslam Medeniyetinde Tıp Tarihine Dair Yeni Bir Yorum”, (Çev: Eyüp Tanrıverdi) İÜ Şarkiyât Mecmuası, S. 20 (2012-1), s. 145-171. Fahri, Mecid; “Philosophy and Teology, from the Eighth Century CE to the Present”, The Oxford History of Islam, (Edt. John L. Esposito), Oxford Universty Press, 1999, s. 269-304. Farazmand, Ali; “State Tradition and Public Administration in Iran; Ancient and Contemporary Perspectives”, Handbook of Comparative and Development Public Administration, (Edt, Ali Farazmand), New York, 2001, s. 612-630. Farsam, Hassan; "Brief History of Pharmacy Ethics in Iran", Journal of Medical Ethics and History of Medicine, Med Ethics Hist Med 2009, 2:13, s. 2. Ferruhmend, Yunus; “Merkez-i İlmi Cündîşâpûr ve Caygah-ı An der Tahavvulat-ı Ferheng-i Müselmanan”, Tarih-i Tamaddun-i İslami, Şomarey-i Evvel, Tabistan, 84, s. 3-19. Frye, R. N.; “The Political History of Iran Under the Sâsânîans” The Cambridge History Of Iran (Edt. Ehsan Yarshater) V. 3 (1), Cambridge University Press, 2000, s. 116-180. Gafûrî, Ferzîn; “Cündîşâpûr; Nemâd-ı Pişreft Yek Temeddun”, Costarhay-i der Camia Şinasi Tarihî, Danişgah-i Tahran, Şomarey-i Evvel, Behar, 1391, s. 12-30. Garsoian, Nina; “Byzantium and the Sâsânîans” The Cambridge History Of Iran, (Edt. Ehsan Yarshater), V. 3, Cambridge University Press, 2000, s. 568-592. Haq, Nomanul, “The Indian and Persian Background”, History of Islamic Philosophy, c. I, (Edts. S. Hussein Nasr, Oliver Leaman), New York, 2002, s. 52-70. el-Hasan, Ahmad Yusuf; “Knowledge and Sciences”, History of Hummanism, V. IV, (Edt. Sgrified J. De Laet), New York, 2000, s. 96-119. Horden, Peregrine; “The Earliest Hospital in Byzantium, Western Europe and Islam”, Journal of Interdisciplinary History, XXXV: 3 Winter, 2005), s. 361-389. İbrahim, Hasan Ahmed: “el-Arab ve İsrâ ed-Dirâsâti’t-Tıbbiyye”, el-Müerrihu’l-Arabi, Bağdat, 1981, S. 17, s. 145. Johna, Samir; “The Mesopotamian Schools of Edessa and Jundi-Shapur: The Roots of Modern Medical Schools”, The American Surgeon, V. 69, No. 7, July, 2003, s. 627-630. Kâzımî, Abdulhüseyin; “Berresî Movzu-u Bihûşî der Pizişk-i İran-ı Bastan”, Fasılnâme-i Tarih-i Pizişki, Sal-i Dovvom, Şomare, Sevvom, Tabistan, 1389, ss. 169-186. Malandra, William, Stausbergm, Stausberg; “Iran”, Religions of the Ancient World: A Guide, (Edt. Sarah I. Johnson), Harvard College, 2004, ss. 463-464. Maslahişâd, İbrahim; “Danişgah-i Cündîşâpûr”, Mecelle-i Tıbb-ı Sünneti İslam ve İran, Sal-ı Evvel, Şomarey-i Dovvom, Tabistan, 1389, ss. 105-112. Nasr, S. Hussein; “Iran”, History of Hummanism, V. IV, (Edt. Sgrified J. De Laet), New York, 2000, s. 365-377. ; “Life Sciences, Alchemy and Medicine”, The Cambridge History of Iran (From the Arab Invasion to the Saljuqs), V. 4, Cambridge, 1999, s. 396-418. Naci, Halid; “Tarikatü Tedrisi’t-Tıbb İnde’r-Râzî”, el-Müerrihu’l-Arabi, Bağdat, (Trz.), S. 6, s. 39-40. Renckeş, Davud; “Pişine-i Pizişki der İran Bastan”, Rüşd Amuzeş-i Tarihi, Dovre, 19, Şomare, 3, Bahar, 1390, ss. 38-44. Shoja, Muhammed Ali-TUBBS, R Shane; “The History of Anatomy in Persia”, JANAT, (2007) 210, Birmingham, ss. 359-378. Siraceddini, Ferid; “Giyah-ı Dermânî ve Pizişki der İran-ı Bastan”, Fasılname-i İlmi ve Pejohişi Tarih-i Pizişki, Şomare, 2, Tahran, 1389, s. 1-19. Şayegan, Yegane; “The Transmission of Grek Philosophy to the Islamic World”, History of Islamic Philosophy, c. I, (Edts. S. Hussein Nasr, Oliver Leaman), New York, 2002, s. 89-104. Terzioğlu, Arslan; “Ortaçağ Türk-İslam Hastahaneleri ve Avrupa’ya Tesirleri”, Belleten, 34, (12), s. 1-17, 1970. Wiesehofer, Josef; “King, Court and Royal Representation in the Sâsânîan Empire”, The Court and Court Society in Ancient Monarchies, (Edt. A. J. S. Spawforth) Cambridge University Press, New York, 2007, s. 10-79.
• Ansiklopedi Maddeleri Baktır, Mustafa; “İstiskâ”, T. D. V. İslam Ansiklopedisi, c. 23, İstanbul, 2011, s. 281-283. Baytop, Turhan-BOZKURT, Nebi; “Misk Maddesi”, T. D. V. İslam Ansiklopedisi, c. 30, İstanbul, 1992, s. 181-182. Demirci, Mustafa; “Sâmerrâ”, T. D. V. İslam Ansiklopedisi, c. 36, İstanbul, 2009, s. 70-71. Ertuğ, Zeynep Tarım; “Saray”, T .D. V. İslam Ansiklopedisi, c. 36, İstanbul, 2009, s. 117-121. Huart, C.; “Kâfûr”, M. E. B. İslam Ansiklopedisi, c. 6, İstanbul, 1997, s. 68-69. Kaya, Mahmut; “Beytü'l-Hikme”, T. D. V. İslam Ansiklopedisi, C. 6, İstanbul, 1992, s. 88-90. Özgüdenli, Osman Gazi; “Merv”, T. D. V. İslam Ansiklopedisi, c. 29, Ankara, 2004, s. 221-223. Özgüdenli, Osman Gazi; “Rey”, T. D. V. İslam Ansiklopedisi, c. 35, İstanbul, 2008, s. 40-41. Terzioğlu, Arslan; “Bîmâristan”, T. D. V. İslam Ansiklopedisi, c. 6, İstanbul, 1992, s. 163-178. Bildiriler Bakır, Abdulhalik, Şahin, Seyhun; “Türk Kültürü Işığında Bağdat ve Samarra Şehirlerinin Abbasî Dönemi Mimari Özellikleri”, Irak Coğrafyasında Türk Varlığı ve Kültürü Sempozyumu, 18-19 Mayıs 2012, Bilecik, Bilecik Şeyh Edebali Üniversitesi Yayınları Sempozyum ve Konferanslar Serisi: 6, (Yay. Haz. Prof. Dr. Abdulhalik Bakır, Prof. Dr. Suphi Saatçı, Prof. Dr. Ali İhsan Öbek), Bilecik, 2014, s. 1-30. Bakkal, Ali; “İslâm’ın Doğuşundan Artuklular Döneminin Sonuna Kadar Mezopotamya’da Tıp Eğitimi ve Hastaneler”, Artuklular, (Edt. İbrahim Özcoşar), Mardin Valiliği Kültür Yayını, Cilt: I, Mardin, 2008, s. 427-454. Karimova, S.; “Natural and Exact Sciences”, The Treasury of Oriental Manuscripts, (Abu Rayhan Al­Biruni Institute of Oriental Studies of the Academy of Sciences of the Republic of Uzbekistan), Tashkent, 2012, s. 29-44.