TÜRK-İSLAM DÜNYASININ GEÇ DÖNEMLERİNDE TIP KÜLTÜRÜ VE ÇALIŞMALARI

Yıl 2018, Sayı: 3, 11 - 61, 19.12.2018

Abdulhalik Bakır

Öz

Bu çalışma, Türk-İslam
dünyasının olgunluk evresinin geç dönemlerinde kurulan Anadolu Selçuklu,
Artuklu, Musul ve Erbil Atabekleri ve Eyyûbî devletlerinde büyük bir gelişme
gösteren tababet kültürü ve çalışmalarını kapsamaktadır. Türk-İslam dünyasının
olgunluk evresinin erken döneminde olduğu gibi bu dönemde de hastanelerde hem hastaları
tedavi etmeye çalışan hemde tıp tahsili yapan öğrencilere hocalık yapan bilgili
ve yetenekli tabiplerin çığır açtıklarını görmek mümkündür. Dirayetli
hükümdarların tabaeti ve tabipleri maddî ve manevî yönden desteklemeleri
yanında bu evrede İslam dünyasını kıskacı altına alan Haçlı vge Moğol
saldırılarının da etkisiyle tıp sektörüne ilgi ve ihtiyaç bir hayli artmış;
sonuçta sağlık eğitimi ve öğretiminde ve tababetin pratik alanında gözle
görülür sıçramalar kaydedilmiştir. Ayrıca bu dönemde Avrupa ile Türk-İslam
dünyası arasında bütün bilimlerde olduğu gibi tababet bilimi ve çalışmalarında
da bilgi alış verişi ve transferi gerçekleşmiştir. Ancak bu bilgi ve beceri transferinin
daha ziyade Doğudan Batıya yönelik bir seyir takip ettiği gözlenmektedir.

Anahtar Kelimeler

Türk-İslam Dünyası, tabip, tababet, sağlık eğitimi

Kaynakça

• ACIDUMAN, Ahmet, “Darüşşifalar Bağlamında Kitabeler, Vakıf Kayıtları ve Tıp Tarihi Açısından Önemleri-Anadolu Selçuklu Darüşşifaları Özelinde.”, Ankara Üniversitesi Tıp Fakültesi Mecmuası, 2010, 63-1, s. 9-15.AĞIRAKÇA, Ahmet, “Artukoğlu Dönemi Tabiplerinden Fahruddin el-Ensârî el-Mardinî (512-594/1118-1198)”, Artuklular, (I. Uluslararası Artuklu Semposyumu Bildirileri), 25-26-27 Ekim 2007 Mardin), Ed. Dr. İbrahim Özcoşar, Mardin, 2008, c. I, s. 419-424.AKSARAYİ, Kerimüddin Mahmud, Selçuki Devletleri Tarihi, (Çev. M. N. Gençosman-F. N. Uzluk), Recep Ulusoğlu Basımevi, Ankara, 1944.ALTINTAŞ, Altıntaş, Selçuklu ve Osmanlılar Döneminde Konya Dârüşşifası, 1. Uluslararası Türk Tıp Tarihi Kongresi 10. Ulusal Türk Tıp Tarihi Kongresi Bildiri Kitabı (Ed. Ayşegül Demirhan Erdemir-Öztan Öncel-Yusuf Küçükdağ-Berrin Okka-Sezer Erer), 20-24 Mayıs 2008, Cilt: 1, s. 56-68.ARTUK, İbrahim-Cevriye, Fahreddin el-Mardinî, II. Türk Tıp Tarihi Kongresi, Kongreye Sunulan Bildiriler, İstanbul, 20-21 Eylül 1990, Ankara, 1999, s. 187-189.BAKIR, Abdulhalik, “Klasik İslam Kaynaklarında Amid (Diyarbakır) İle İlgili Bazı Kayıtlar ve Bu Kayıtların Değerlendirilmesi”, T. C. Diyarbakır Valiliği I. Uluslararası Oğuzlardan Osmanlıya 20-22 Mayıs 2004 Bildiriler, Diyarbakır, 2004, s. 837-848.BAKIR, Abdulhalik, Türkmen Şehri Erbil’in Atabekler Dönemindeki Fizikî Özellikleri Üzerine Bir Değerlendirme, Uluslararası Sempozyum, Merv’den Söğüt’e Türk Tarihi, Kültür ve Medeniyeti, Bilecik, 11-12 Eylül 2014, (ed. Prof. Dr. Abdulhalik Bakır, Doç. Dr. Bülent Yılmaz, Yrd. Doç. Dr. Ahmet Altungök), Ankara, 2015, s. 1-39.BAKIR, Abdulhalik, Türkmen Şehri Musul’un Geç Ortaçağlardaki Fizikî Yapısı Üzerine Bir Değerlendirme, Ege Üniversitesi Tarih İncelemeleri Dergisi, Prof. Dr. İsmail Aka’ya Armağan Sayısı, Cilt: XXV, Sayı: 1, Temmuz 2010, s. 55-76.BAKIR, Abdulhalik, Erken Ortaçağlarda Tıp Kültürü, Bilimi ve Çalışmaları, Bir İnsan-ı Selîm Prof. Dr. Azmi Özcan'a Armağan, (ed. Refik Arıkan-Halim Demiryürek), İstanbul, 2016, s. 305-352.BAKIR, Abdulhalik, ALTUNGÖK, Ahmet, İslam Dünyasının Yükselme Çağında Tababet (Cündîşâpur Tıp Okulu ve Erken Abbasî Dönemindeki Tıp Bilimi ve Çalışmalarına Etkileri), Selçuklu Medeniyeti Araştırmaları Dergisi (Sema), Yıl: 2017, Cilt: 2, Sayı: 2, Konya, 2017, s. 53-96.BAKIR, Abdulhalik, Pınar Ülgen, Bizans'ta Tababet Kültürü Bilimi ve Çalışmaları Üzerine Genel Bir Değerlendirme, Cappadocia Journal of History and Sosyal Sciences, Vol. 9, October-2017, p. 15-39.BAKIR, Abdulhalik, Ortaçağ İslam Dünyasının Olgunluk Çağında Tıp Kültürü, Bilimi ve Çalışmaları, Ege Üniversitesi Edebiyat Fakültesi Tarih Bölümü Tarih İncelemeleri Dergisi, Bornova-İzmir, Cilt: XXXI/1, 2016, s. 35-76.BAKIR, Abdulhalik, Eskiçağda Tababet Kültürü ve Çalışmaları, Cappadocia Journal of History and Sosyal Sciences, Vol. 8, April-2017, p. 21-45.BAKIR, Betül-Başağaoğlu, İbrahim, Akıl Hastalıklarında Geleneksel Tedaviler ve Birkaç Selçuklu Darüşşifa Yapısı Tasarımı Üzerindeki Etkileri, 1. Uluslararası Türk Tıp Tarihi Kongresi, 10. Ulusal Türk Tıp Tarihi Kongresi Bildiri Kitabı (Ed. Ayşegül Demirhan Erdemir-ÖZTAN, Öncel-KÜÇÜKDAĞ, Yusuf-OKKA, Berrin-ERER, Sezer), 20-24 Mayıs 2008, Cilt: 1, s. 530-554.BAKIR, Çağrı, Selçuklular Döneminde Sağlık Kurumları, (Basılmamış Yüksek Lisans Tezi), Dokuz Eylül Üniversitesi Sosyal Bilimler Enstitüsü, İzmir, 2014.BAKKAL, Ali, “İslam’ın Doğuşundan Artuklular Döneminin Sonuna Kadar Mezopotamya’da Tıp Eğitimi ve Hastaneler”, (I. Uluslararası Artuklu Semposyumu Bildirileri), 25-26-27 Ekim 2007 Mardin), Ed. Dr. İbrahim Özcoşar, Mardin, 2008, c. I, s. 446-448. BAYAT, Ali Haydar, Tıp Tarihi, , İstanbul, 2010.BAYBURTLUOĞLU, Zafer,, “Kayseri Çifte Medrese”, Vakıf ve Kültür, Ankara 1998, s. 40.BAYKARA, Tuncer, Türkiye Selçukluları Devrinde Konya, Ankara, 1985.BAYRAM, M., Selçuklu Veziri Kadı İzzeddin Tarafından Düzenlenen Bir Vakıf-nâme, Ata Dergisi, 1997, S. 7, s. 47-53.BEYYÛMÎ, Ali, Kiyâmü’d-Devleti’l-Eyyûbiyye fi Mısr, Mısır, 1952.BİLGET, B., I. İzzeddin Keykavus Darüşşifası, Kültür Bakanlığı Yayınları, Ankara, 1990.CANTAY, G., T. D. İ. V. İslam Ansiklopedisi, Amasya Dârü’ş-şifâsı Maddesi, İstanbul, 1991, c. III, s. 5-9.ÇELİK, Aydın, Fatımîler Döneminde Kahire Şehri, Elazığ, 2008.DERİN, Derin, Tuhfe-i Mübarizî (Metin-Gramer Notları-Sözlük), Gazi Üniversitesi Sosyal Bilimler Enstitüsü, (Yayınlanmamış Yüksek Lisans Tezi), Ankara, 1987. ED-DİVECÎ, Said, Tarihu’l-Mevsıl, c. I, Bağdat, 1982.EGE, Ali Galip, 19. Yüzyıl Mardin Vakıfları Üzerine, Türkiyat Araştırmaları Dergisi, Ankara, 2009, s. 427-454.ERER, Sezer-Atıcı, Elif, Selçuklu ve Osmanlılarda Müzikle Tedavi Yapılan Hastaneler, 1. Uluslararası Türk Tıp Tarihi Kongresi, 10. Ulusal Türk Tıp Tarihi Kongresi Bildiri Kitabı (Ed. Ayşegül Demirhan Erdemir-Öztan Öncel-Yusuf Küçükdağ-Berrin Okka-Sezer Erer), 20-24 Mayıs 2008, Cilt: 2, s. 1637-1641.FERRUH, Ömer, Tarihu’l-Fikri’l-Arabi İlâ Eyyâmi İbn Haldûn, Beyrut, 1983.GÖDE, Kemal, “Melike Gevher Nesibe Tıp Fakültesi ve Hastanesi”, Kayseri Üniversitesi Gevher Nesibe Bilim Haftası ve Tıp Günleri, Kayseri Mart 1982, s. 65.GÖKHAN, İlyas, XIII. ve XIV. Yüzyıllarda Mısır ve Suriye’de Krizler, Kıtlıklar ve Vebalar, (Basılmamış Doktora Tezi), Fırat Üniversitesi Sosyal Bilimler Enstitüsü, Elazığ, 1998.HAVAN, Ali, XIII. Yüzyılda Musul Şehri, (Basılmamış Yüksek Lisans Tezi), Fırat Üniversitesi Sosyal Bilimler Enstitüsü, Elazığ, 2004.HUVEYRİ, Mahmud, Misr fi’l-‘Usûri’l-Vüstâ, Kahire, 1996.Hüseynü’l-Emîn, Salahaddin el-Eyyûbî Beyne’l-Abbâsiyyîn ve’l-Fatımiyyîn, ve’s-Salîbiyyîn, Beyrut, 1995.İBN CÜBEYR, Ebu'l-Hüseyn Muhammed b. Ahmed el-Kinânî el-Endelusî, Rihletü İbn Cübeyr, Bağdat, 1937.İBN EBÎ USAYBİ’A, Muvaffakuddin Ahmed b. Kâsım b. Halife b. Yunus İbn Ebî Usaybi’a es-Sa’dî el-Hazrecî, ‘Uyûnu’l-Enbâ’ fi Tabakâti’l-Etibbâ’, Beyrut, (Trz.).İBN HALLİKAN, İbn Hallikân, Ebu’l-Abbas Semsüddin Ahmed b. Muhammed b. Ebî Bekr, Vefeyâtü’l-A’yân ve Enbâ’ü Ebnâi’z-Zemân, (Thk. İhsan Abbas), Beyrut, (Trz.).İBN MÜNKIZ, Ebu’l-Hâris (Ebu’l-Muzaffer) Müeyyedüddevle Necmüddin Üsâme b. Mürşid b. Ali b. Mukalled b. Nasr b. Münkız eş-Şeyzer3i el-Kinânî el-Kelbî, Kitâbu’l-İ’tibar (İbretler Kitabı), (Çev. Yusuf Ziya Cömert), İstanbul, 1992.İBNU’L-‘AMÎD, Mekîn Cercîs, Ahbâru’l-Eyyûbiyyîn, Mısır, (Trz.).İBNU’L-EZRAK, Ahmed b. Yusuf b. Ali b. el-Ezrak el-Fârikî, Tarih-i Meyyâfârikîn ve Amid, Artuklular Kısmı (Çev. Ahmet Savran), Erzurum, 1992.İSA, Ahmed, Tarihu’l-Bîmaristânât fi’l-İslam, Kahire, 2011.İZGİ, Cevat, “Anadolu Selçuklu Tabipleri”, III. Türk Tıp Tarihi Kongresi, Kongreye Sunulan Bildiriler, İstanbul, 20-23 Eylül 1993, Ankara, 1999, s. 211-233.KÂHYA, Esin, Anadolu Selçuklu Devletinde Bilimsel Faaliyetlerin Genel Bir Değerlendirilmesi, III. Uluslararası Mevlana Kongresi, Konya; 2008, s. 245.KÂHYA, Esin, Artuklu Döneminde bir Bilim Adamı Abdüllatif Bağdadî, Artuklular, (I. Uluslararası Artuklu Semposyumu Bildirileri), 25-26-27 Ekim 2007 Mardin), Ed. Dr. İbrahim Özcoşar, Mardin, 2008, c. I, s. 457-466.KAYA, Selim, I. Gıyâseddin Keyhüsrev ve II. Süleymanşah Dönemi Selçuklu Tarihi (1192-1211), (Basılmamış Doktora Tezi), İstanbul Üniversitesi Sosyal Bilimler Enstitüsü, İstanbul, 2001.KESKİNBORA, Hıdır Kadircan, “Artuklularda Bilim ve Sağlık”, Artuklular, (I. Uluslararası Artuklu Semposyumu Bildirileri), 25-26-27 Ekim 2007 Mardin), Ed. Dr. İbrahim Özcoşar, Mardin, 2008, c. I, s. 489-514.KESKİNBORA, Hıdır Kadircan, Mardin’de Emüniddin Maristanı ve O Dönemdeki Darüşşifalar, I. Uluslararası Mardin Tarihi Sempozyumu Bildirileri, (Editör: İbrahim Özcoşar-Hüseyin H. Güneş, İstanbul, 2006, s. 213-220.EL-KIFTÎ, Cemaleddin Ebî’l-Hasan Ali, b. el-Kâzi el-Eşref Yusuf; Kitab İhbâru’l-‘Ulemâ’ bi Ahbâri’l-Hukemâ’, Mısır, 1326.KOMİSYON, Doğuştan Günümüze Büyük İslam Tarihi, İstanbul, (Trz.).KOMİSYON, Dünya Tıp Tarihinin Muhteşem Bir Abidesi Kayseri Gevher Nesibe Şifahanesi ve Tıp Medresesi 1206, (Haz. Abdullah Kılıç), (Yrz.), (Trz.).KUBAN, D., Selçuklu Çağında Anadolu Sanatı, Yapı Kredi Yayınları, İstanbul; 2002.MÂCİD, Abdulmun’im, ed-Devletü’l-Eyyûbiyye fi Tarih Mısr el-İslâmiyye, et-Tarih es-Siyâsî (H. 567-648/M. 1171-1350), Kahire, 1997.EL-MAKRİZÎ, Takiyyuddin Ebu Muhammed Ahmed b. Ali b. Abdulkâdir b. Muhammed b. İbrahim b. Muhammed b. Temîm eş-Şâfi'î, İğâsetü’l-Ümme bi Keşfi’l-Ğamme Av Tarihu’l-Mecâ’ât fi Mısr, (Yrz.), (Trz.).EL-MANSÛRÎ, Beybers, Muhtâru’l-Ahbâr-Tarihu’d-Devleti’l-Eyyûbiyye ve Devletü’l-Memâlîk el-Bahriyye Hatta Seneti 702 Hicriyye, (Thk. Abdulhamîd Salih Hamdân), Kahire, 1993.MERÇİL, Erdoğan, Türkiye Selçukluları’nda Meslekler, Ankara, 2000.MÜNECCİMBAŞI, Ahmed b. Lütfullah, Câmiu’d-Düvel Selçuklular Tarihi II Anadolu Selçukluları ve Beylikler, (Yay: Ali Öngül), İzmir, 2001.NESİROV, Elnur, “Selçuklular Döneminde Anadolu’da Yaşamış Azerbaycanlı Tabipler ve Eserleri, Selçuklularda Bilim ve Düşünce”, II. Uluslararası Selçuklu Kültür ve Medeniyeti Sempozyumu 19-21 Ekim 2011 Konya, Bildiriler, (ed. Mustafa Demirci-Ali Temizel-M. Ali Hacıgökmen-Sefer Solmaz), c. 3, Tabii Bilimler, Konya 2013, s. s. . 335-348.ÖNGE, Yılmaz, “Çankırı Darü’ş-şifâsı”, Vakıflar Dergisi, Sayı: 5, Ankara 1962, s. 251-253.ES-SAKKÂR, Sâmi b. Hammâs, İmâretü Erbil fi’l-Asri’l-Abbasî ve Müerrihuhâ İbnu’l-Müstevfî, er-Riyâz, 1992.SÂLİMÂN, Fatıma İbrahim Muhammed-Abdulmâlik, Sâmi Salih, el-Müessesâtü’t-Tıbbiyye et-Ta’lîmiyye es-Selcukiyye “Bimâristanâ Nuruddin ve Cevher Nüseybe Enmûzecen”, Selçuklularda Bilim ve Düşünce, II. Uluslararası Selçuklu Kültür ve Medeniyeti Sempozyumu 19-21 Ekim 2011 Konya, Bildiriler, (ed. Mustafa Demirci-Ali, Temizel-M. Ali Hacıgökmen-Sefer Solmaz), c. 3, Tabii Bilimler, Konya 2013, s. 277-332.SARGUTAN, Erdal, Selçuklularda Tıp ve Tıp Kuruluşları, Vakıflar Dergisi, S. 11, Ankara, 1976, s. 313-322.SEVİM, Ali, T. D. V. İslam Ansiklopedisi, Keyhüsrev I Maddesi, Ankara, 2002, c. XV, s. 347-349.SEVİM, Ali-Merçil, Erdoğan, Selçuklu Devletleri Tarihi: Siyaset, Teşkilât ve Kültür, Türk Tarih Kurumu Basımevi, 1995.SÜMER, Faruk, T. D. V. İslam Ansiklopedisi, Keykavus I Maddesi, Ankara, 2002, c. XV, s. 352-253.ŞERİF, M. M., İslam Düşüncesi Tarihi, c. IV, İstanbul, 1991.ŞEŞEN, Ramazan, “Ortaçağ İslam Tıbbının Kaynakları ve XV. Yüzyılda Türkçeye Tercüme Edilen Tıp Kitapları”, Tıp Tarihi Araştırmaları, Sayı 5, İstanbul, 1993, s. 11-20.ŞEŞEN, Ramazan, Salahaddin’den Baybars’a Eyyubiler-Memluklar 81193-1260), İstanbul, 2007.ET-TEKRİTÎ, Mahmud Yâsîn Ahmed, el-Eyyûbiyyûn fi Şimâli’ş-Şâm ve’l-Cezîre (H. 564-648/, M. 1168-1250), Beyrut, 1981.TERZİOĞLU, Arslan Terzioğlu, “Ortaçağ İslâm-Türk Hastaneleri ve Avrupa’ya Tesirleri”, Belleten, Cilt: XXXIV, Sa. 133, Ocak 1970, Ankara, 2003, s. 121-149.TERZİOĞLU, Arslan, Selçuklu Türklerinin Ünlü Tıbbiyesi Şam’daki Nureddin Hastanesi, Bifaskop, 7: 20-27, 1982.TOMAR, Cengiz, İbn İlalmış’ın “Hilyetü’s-Seriyyîn min Havâssi’d-Düneysirriyyîn” Adlı Eserine Göre Artuklular Döneminde Düneysir’de İlim Hayatı, Artuklular, (I. Uluslararası Artuklu Semposyumu Bildirileri), 25-26-27 Ekim 2007 Mardin), Ed. Dr. İbrahim Özcoşar, Mardin, 2008, c. II, s. 1-8.TURAN, Osman, Selçuklular Zamanında Türkiye, İstanbul, 1993.TURAN, Osman, Türkiye Selçukluları Hakkında Resmî Vesikalar, Ankara, 1988.TURAN, Osman, Selçuklular ve İslâmiyet, İstanbul, 1993.ÜLKEN, Ali Saim, “Divriği Ulu Camii ve Darüşşifası”, VD, S. 5, Ankara 1962, s. 93. ÜNVER, A. Süheyl, Selçuklu Tababeti XI-XIV üncü Asırlar, Ankara, 1940.WATT, W. Montgomary, İslam Avrupa’da, (Çev. Hulusî Yavuz), İstanbul, 1989.YILMAZ, Musa K., Dr. Fahruddin el-Mardinî (hayatı ve İlmi Şahsiyeti), Artuklular, (I. Uluslar arası Artuklu Sempozyumu Bildirileri), 25-26-27 Ekim 2007 Mardin), Ed. Dr. İbrahim Özcoşar, Mardin, 2008, c. I, s. 469-478.