Modern İran’da Şiî Sekülerleşme Süreci

Yıl 2020, Cilt: 2 Sayı: 2, 157 - 173, 31.12.2020

İsmail Sarı

https://doi.org/10.48203/siader.833169

Öz

“Batı” ve “İslâm” olarak ayrılan farklı dünyalarda sekülerleşme olarak tanımlanan genel anlamıyla dinin ideolojileşmesi süreci, Gencer’in tespit ettiği gibi hem ortak hem de dinlerin karakteri ve modernleşme sürecinin seyrine göre değişen farklı bir örüntü izlemektedir. Bu bakımdan, ancak farklı dinlerin hatta din-içi farklı mezheplerin karakteri ve modernleşme sürecinin seyirlerini karşılaştırarak dinlerin ideolojileşme tarzları tam anlaşılabilir. Bu açıdan İslâm Modernizmi gibi İran-Şiî sekülerleşmesi de Batı modernitesi ve Batılı akültürasyon dikkate alınmadan anlaşılamaz. Modernizm Mesih’in ahir zamanda “orada ve gelecekte” kuracağı yeni dünyayı öne çekme, Marx’ın deyimiyle tarihi hızlandırarak, hemen “burada ve şimdi” kurma projesidir. Dolayısıyla buradan modernizm-sekülerizm ilişkisi açığa çıkar ki modern dünyaya giden yolun sekülerden geçtiği görülür. Sekülerizm, nihai hedef olan yeni dünya düzenine giden yolu, ahir zamandaki yeryüzü cennetini daha fazla beklemeden “burada ve şimdi” kurma projesini ifade eder. Sekülerizm böylece tarihin askıya alındığı eskatolojik zihniyeti aşma yolu olarak bulunmuştur. Bu anlamda Batılı fikir ve politik dalgalarının etkisinde gelişen İran-Şiî sekülerleşmesi, güçlü bir medeniyet birikimine sahip İran’ın tarihsel ve kimliksel özelliklerini de yoğun olarak taşımaktadır. İran-Şiî sekülerleşmesinin tüm yönlerinde bunu görmek mümkündür. Burada Cemaleddin Afgânî (1838-1897), Muhammed Hüseyin Nâinî (1860-1936) ve Ruhullah Humeynî (1902-1989) üzerinden yapacağımız analizde öncelikle; i) Batıda olduğu gibi İran’da da “Mesih/Mehdi” inancının örtük bir şekilde sekülerleşmesi, ii) İslâm’ın ideolojileştirilmesi, iii) Sünnî dünyada olduğu gibi Şiî dünyada da “şeriat-kanun” dilemmasının yol açtığı fıkhî sekülerleşme tespit edilmeye çalışılacaktır. Bu bağlamda çalışmamızda yukarıda genel ve soyut olarak aktardığımız çerçevede İran-Şiî sekülerleşme süreci analiz edilecektir.

Anahtar Kelimeler

İran, Şiilik, Sekülerleşme, Afgânî, Nâinî, Humeynî

The Process of Shia Secularization in the Modern Iran

Öz

As Gencer has pointed out, in different worlds divided into "West" and "Islamic", the process of ideologicalization of religion, generally called secularization, is followed by a different pattern of religious character and modernization process. In this respect, the ideological forms of religions can be fully understood only by comparing the course of the character and modernization process of different religions, and even of different religious sects. Similarly, Iranian-Shia secularization, like Islamic Modernism, cannot be understood without considering Western modernity and Western acculturation. Modernism is the project of building the "here and now" by, as Marx put it, accelerating the history, instead of waiting for the world that Christ will create ‘there and then’ in the end of times. Hence, the connection between modernism and secularism is evident here, which means that the road to the modern world passes through secularism. Secularism refers to the project of establishing "here and now" without waiting for the way to the ultimate goal of the new world order, the future earthly paradise. Thus, secularism is perceived as a way of overcoming the eschatological mentality where history was put aside. Iranian-Shia secularization, under the influence of Western ideas and political waves, also heavily carries the historical and identity features of Iran- a strong civilization. These characteristics may be evident in all aspects of Iranian-Shia secularization. In the analysis based on Sayyid Jamāl al-Dīn al-Afghānī (1838-1897), Mohammad Hossein Naini (1860-1936) and Ruhollah Khomeini (1902-1989 ) three points will be identified: i) the implicit secularization of the belief in the "Messiah/Mahdi" in Iran as it is in the West, ii) ideological nation of Islam, iii) the secularization of fiqh caused by the dilemma of Shia "sharia and law". The Iranian-Shiite secularization process will be analyzed in line with the above-mentioned general and abstract framework.

Anahtar Kelimeler

Iran, Shia, Secularization, Afghānī, Naini, Khomeini

Kaynakça

• Afgânî, Cemaleddin -Muhammed Abduh, Urvetu’l Vuska, çev. İbrahim Aydın, İstanbul, Bir Yayıncılık, 1987.
• Ağaoğlu, Ahmet, “İran İnkılabı”, Türk Tarihinin Ana Hatları eserinin müsveddeleri, Seri:II, No. 13/A, İstanbul, Akşam Matbaası. Ahavi, Şahruh, İran’da Din ve Siyaset. çev. Selahattin Ayaz. İstanbul: Yöneliş Yayınları, 1990,
• Algar, Hamid, Religion and State in Iran, Berkeley,1969.
• Amanat, Abbas, Apocalyptic Islam and Iranian Shi’ism, London, I.B. Tauris, 2009. Attridge, Harold W., “The Messiah and Millenniım: The Roots of Two Jewish-Christian Symbols”, Imaging The End, ed. Abbas Amanat-Magnus T. Bernhardsson, London, I.B. Tauris, 2002.
• Baktıaya, Adil, Osmanlı Suriyesi’nde Arapçılığın Doğuşu, İstanbul, Bengi Yayınları, 2009.
• Barber, Bernard, “Acculturation and Messianic Movement” American Sociological Review, Vol. 6, No. 5 (Oct., 1941).
• Baştürk, Efe, “Modern Egemenliğin ‘Nomos’u Olarak İstisna Hali” Felsefe ve Sosyal Bilimler Dergisi (FLSF), 2012, Sayı 15.
• Bozkurt, Gülnihâl , Alman-İngiliz Belgelerinin ve Siyasi Gelişmelerin Işığı Altında Gayrimüslim Osmanlı Vatandaşlarının Hukuki Durumu (1839-1914), Ankara,1996.
• Bozorgi, Ahmed Cihan, “Şeyh Fazlullah Nûrî- Mirza Nâînî: Tezad Ya Su-i Tefehhüm”,1378.
• Derhaşi, Celal, “Nisbet-i Kanun ve Şeriat der İndişe-yi Siyasi Allame Mirza Nâînî”, Do Fasılname-yi Danuşu Siyasi, No.2 Yıl. 1384/2005.
• Eickelman, Dale ,Muslim Politics. Princeton UP., Princeton, 2004.
• Eliade, Mircea, Cosmos and History: The Myth of the Eternal Return, trans.. Willard R. Trask, New York, Harper Torchbooks, 1959.
• Ez-Zerka, Mustafa Ahmed, İslâm Hukuk Ekolleri ve Maslahat Prensibi, İstanbul, Rağbet Yayınları, 2007.
• Gencer, Bedri, “Şeriatçılıktan Medeniyetçiliğe İslâmcılık: Bir İslâmcılık Tipolojisine Doğru”, Türkiye’de İslâmcılık Düşüncesi ve Hareketi Sempozyum Tebliğleri, ed. İsmail Kara-Asım Öz, İstanbul, Zeytinburnu Belediyesi Kültür Yayınları, 2013.
• Gencer, Bedri, İslam’da Modernleşme, İstanbul, Doğu-Batı Yayınları, 2012.
• Gorder, Christian van, Christianity in Persia and the Status of Non-Muslims in Iran, UK, Lexington Books, 2010.
• Hacaryan, Said, “Siyasi-yi Dini ve Siyasi-yi Örfi”, Hayat-ı Nov, Vol. 11, 4Tir 1379.
• Hairi, Abdülhadi, Teşeyyü ve Meşrutiyet der İran, Tahran, Emri Kebir, 1364/1985.
• Hairi, Abdülhadi, Shiism and Constitutionalizm in Iran, Leiden, 1977.
• Hallaq, Wael Bahjat, A History of Islamic Legal Theories: An Introduction to Sunnî Usûl Al-Fiqh, Cambridge, Cambridge UP., 2002.
• Hasanova, Samire, “Klasik Kaynaklara Göre Maslahat Dşüncesinin Terimleşme Süreci ve Meşruiyet Kriterleri”, Bakü İlahiyat Fakültesi İlmi Mecmua, Vol. 11 Nisan, 2009.
• Hasanova, Samire, Modernleşme Sürecinde İslâm Hukukunda Maslahat Tartışmaları, Basılmamış Doktora Tezi, Marmara Üniversitesi SBE, 2007.
• Humeynî, Ruhullah, Sahife-yi İmam, Vol. 20-21, Tahran, 1376.
• Hüsrevpenahi, Abdülhüseyin, “Endişe-yi Siyasi Şeyh Fazlullâh Nûrî ve Mirza Nâînî” Amuzehi, 2005.
• İnayet Hamid, Endişeha-yı Siyasi der İslâm-ı Muassır, çev. Bahaaddin Haremşahi, Tehran, 1365/1986.
• İnayet, Hamid, Çağdaş İslâmî Siyasi Düşünce, çev. Yusuf Ziya, İstanbul, Yöneliş Yayınları, 1995.
• Kadivar, Mohsen, “From Tradional Islam to Islam as an End in Itself” Die Welt des Islams, Vol. 51, 2011.
• Kedie, Nikki, Cemaleddin Afgânî: Siyasi Hayatı, çev. Alaeddin Yalçınkaya, İstanbul, Bedir Yayınları, 1997.
• Kedourie, Elie, Politics in the Middle East, Oxford, Oxford University Press, 1992.
• Keneş, Bülent, İran Siyasetinin İçyüzü, İstanbul, Timaş Yayınları, 2013.
• Kesrevi, Ahmed, Din ve Siyaset, Tahran, 1348.
• Layish, Aharon, “The Contribution of the Modernists to the Secularization of Islamic Law”, Middle Eastern Studies, Vol. 14, No. 3, Oct., 1978.
• Mannheim, Karl, İdeoloji ve Ütopya, çev. Mehmet Okyayuz, Ankara, De Ki Yayınları, 2008.
• Martin,Vanessa, Creating an İslâmic State, London, I.B. Tauris, 2000.
• Momen, Moojan, An Introduction to Shi’i Islam: The History and Doctirines of Twelver Shi’ism. New Haven, Yale University Press, 1985.
• Musavi, Ahmedi, “Velâyet-î Fâkih Teorisi ve Şiî Fıkıh Literatüründeki Yeri”, İslâmî Siyaset Teorisi ve Sorunlar, ed. Halil Sırçancı, İstanbul, Ekin Yayınları, 1997.
• Nâînî, Mirza Hüseyin, Tenbîhü’l-ümme ve Tenzîhü’l-mille der Esâs ve Usûl-i Meşrûtiyyet, Necef 1327; Tahran 1328; gözden geçirip notlarla yay. haz. Seyyid Mahmûd Telegani, Tahran 1334/1955, 1361./1982, 8. bs
• Pipes, Daniel, In the Path of God: Islam and Political Power, London, Routledge, 2017.
• Ramazan, Tarık, İslâmî Yenilenmenin Kökenleri: Afgânî’den El-Benna’ya Kadar İslâm Islahatçılığı, çev. Ayşe Meral, İstanbul, Anka Yayınları, 2005.
• Roy, Oliver, Siyasal İslâm’ın İflası, istanbul, Metis Yayınları, 2015.
• Sarıkçıoğlu, Ekrem, Dinlerde Mehdi Tasavvurları, Samsun, Sidre Yayınları, 1997.
• Uyar, Mazlum, İran’da Modernleşme ve Din Adamları, İstanbul, Emre Yayınları, 2008
• Üstün, İsmail Safa, “İmamiye Şiasında Otorite Problemi ve Velâyet-î Fâkih”, Milletlerarası Tarihte ve Günümüzde Şiîlik Sempozyumu, İstanbul, İslâmî İlimler Araştırma Vakfı, 1993.
• Üstün, İsmail Safa, Humeynî’den Hamaney’e İran İslam Cumhuriyeti Yönetim Biçimi, İstanbul, Birleşik Yayıncılık, 1999.