The Progress of Concept of Mafdul Imamate in the Late Baghdad School of Mu'tazila

Yıl 2021, Cilt: 3 Sayı: 2, 183 - 210, 31.12.2021

Yunus İbrahimoğlu

https://doi.org/10.48203/siader.1035324

Öz

Mu’tazila is one of the first sectarian formations within the Islamic schools of thought that included reason as well as nass in interpreting the creed and took the name of Islamic Rationalism as a result of these methods. Zaydiyya, on the other hand, is a theological sect that emerged under the umbrella of Shia, outweighed its political aspect, and came to the forefront with its views on the mafdūl imamate. It is inevitable that these two groups, which emerged in the same geography and on close dates, have been in mutual interaction since the beginning of the second century of the hijra. The school, which took an active role in the interaction between the Mu’tazila and the Zaydiyya, became the Baghdad Mu’tazila, and the understanding of the mafdûl imamate was at the forefront of the issues involved in the interactive relation. In this context, in our study, firstly, the general lines of the Mu’tazilite response of the imamate/caliphate issue, which has an important place among the conflicts that started to emerge among the Muslims after the death of the Prophet, were emphasized. Then, Zaydiyya’s understanding of mafdūl imamate, in which the first manifestations of the understanding that the imamate of the mafdūl is valid, emerged, was scrutinized. Concordantly, the historical course of Mu’tazila's understanding of imamate, which was influenced by the Zaydī understanding of imamate and made this view more systematic, was examined. From this point of view, the equivalent of the understanding of imamate in Mu’tazila in the Baghdad school was discussed and the meaning of the idea gained with Abū al-Husayn al-Khayyāt and Abū al-Qasim al- Kā’bī, who were members of the Baghdad Mu’tazila, was examined. Like this, in our study, it has been concluded that Khayyāt and Kā’bī, who are closer to the idea of mafdūl imamate without Ali in terms of management, are closer to the group that does not try to see Abu Bakr as superior to Ali or Ali to Abu Bakr.

Anahtar Kelimeler

History of Islamic Sects, Zaydiyya, Mafdûl, Mu’tazila, İmamate, Khayyât, Ka’bî

Mefdûl İmâmet Anlayışının Son Dönem Bağdat Mu’tezilesi’ndeki Seyri

Öz

Mu’tezile, İslam düşünce ekolleri içerisinde itikadî fikirleri yorumlamada nassın yanında akla da yer veren ve bu usullerinin bir neticesi olarak İslam Rasyonalizmi adını da alan ilk mezhebî oluşumlardandır. Zeydîyye ise Şia çatısı altında ortaya çıkarak siyasî yönü daha ağır basan ve daha çok mefdûl imamet konusundaki görüşleriyle ön plana çıkmış itikadî bir mezheptir. Aynı coğrafyada ve birbirlerine yakın tarihlerde ortaya çıkan bu iki grubun teşekkül ettikleri hicrî ikinci asrın başlarından itibaren karşılıklı bir etkileşim halinde olmaları kaçınılmazdır. Mu’tezile ile Zeydiyye arasındaki etkileşimde aktif rol alan ekol, Bağdat Mu’tezilesi olmuş ve etkileşime söz konusu olan hususların başında ise mefdûl imamet anlayışı gelmiştir. Bu bağlamda çalışmamızda ilk olarak Hz. Peygamber’in vefatıyla Müslümanlar arasında ortaya çıkmaya başlayan ihtilaflar arasında önemli bir yer tutan imamet/hilafet meselesinin Mu’tezile’deki karşılığının genel hatları üzerinde durulmuştur. Ardından mefdûlün imametinin geçerli olduğu anlayışının ilk tezahürlerinin ortaya çıktığı Zeydîyye’nin mefdûl imamet anlayışı mercek altına alınmıştır. Buna paralel olarak Zeydî imamet anlayışından etkilenerek bu görüşü daha da sistematik hale getiren Mu’tezile’nin imamet anlayışının tarihi seyri irdelenmiştir. Buradan hareketle de Mu’tezile’deki imamet anlayışının Bağdat ekolündeki karşılığı ele alınmış ve söz konusu fikrin, Bağdat Mu’tezilesi mensuplarından Ebu’l-Hüseyin el-Hayyât ve Ebu’l-Kâsım el-Kâ’bî ile kazandığı anlam incelenmiştir. Böylece çalışmamızda, yönetim anlamında Ali’siz bir mefdûliyet fikrine daha yakın olan Hayyât ile Kâ’bî’nin, ne Ebû Bekir’i Ali’ye ne de Ali’yi Ebû Bekir’e üstün görme çabası içerisinde olmayan gruba daha yakın oldukları sonucuna ulaşılmıştır.

Anahtar Kelimeler

İslam Mezhepleri Tarihi, Zeydîyye, Mefdûl, Mu’tezile, İmamet, Hayyât, Kâ’bî.

Kaynakça

• Acar, Ayşe Neslihan. Ebu’l-Kâsım el-Ka‘bî’nin Makâlât’ında Mutezile’yi Ele Alış Şekli. Ankara: Ankara Üniversitesi, Sosyal Bilimler Enstitüsü, Yayımlanmamış Yüksek Lisans Tezi, 2006.
• Arpaguş, Hatice Kelpetin. “Bağdat Mu’tezile Ekolü: Kâ’bî Örneği”. İslam Medeniyetinde Bağdat (Medinetu’s-Selam) Uluslararası Sempozyumu (7-8-9 Kasım 2008). 2 (2011): 157-185.
• Ay, Mahmut. Mu’tezile ve Siyaset Mu’tezîlizmin İktidar Tecrübesi. İstanbul: Endülüs Yayınları, 2017.
• Aydınlı, Osman. Doğuşundan Büyük Selçuklulara Mu’tezile Ekolü Tarihi ve Öğretisi. İstanbul: Endülüs Yayınları, 2018.
• Aydınlı, Osman. İslam Düşüncesinde Aklileşme Süreci –Mu’tezile’nin Oluşumu ve Ebu’l-Hüzeyl Allaf-. Ankara: Ankara Okulu Yayınları, 2013. Aydınlı, Osman. Mu’tezile’de İmamet ve Siyaset. Ankara: Ankara Okulu Yayınları, 2017.
• Bedevî, Abdurrahman. Mezahibu’l-İslamiyyîn. Beyrut: Dâru’l-İlmu’l Malayin, 1997.
• Bozan, Metin, İmamiyye Şiasının İmamet Tasavvuru (4. Ve 5. Asırlar). Ankara: İlâhiyât Yayınları, 2007.
• Brockelmann, Carl. İslam Milletleri ve Devletleri Tarihi I (1-3. Kısımlar). çev. Neşet Çağatay. Ankara: Ankara Üniversitesi Basımevi, 1964.
• Carullah, Zühdî. el-Mu’tezile. Beyrut: 1974.
• Cehmî, Hammad. Mevsu’etu’l-muyessere fi’l-edyan ve’l-mezahib ve’l-ehzabu’l-mu’asara. Riyad: Şebâbu’l-İslamiyye, 2003.
• Çakar, Sadullah. el-İntisâr Bağlamında Ebu’l-Hüseyin el-Hayyât’ın Kelâmî Görüşleri. Van: Yüzüncü Yıl Üniversitesi, Sosyal Bilimler Enstitüsü, Yayımlanmamış Yüksek Lisans Tezi, 2009.
• Dhanani, Alnoor. “Maturidi ve Nesefi’nin Atomculuk ve Tabiat Anlayışı”. Büyük Türk Bilgini İmam Maturidi ve Maturidilik Sempozyumu, 22-24 Mayıs 2009. Marmara Üniversitesi İlahiyat Fakültesi Yayınları Nu: 261 (2012): 65-76.
• Doğan, İsa. “Zeyd b. Ali ve Kelamî Görüşleri”. Ondokuz Mayıs Üniversitesi İlahiyat Fakültesi Dergisi, 7 (1993): 137-153.
• Doğan, İsa. “Zeydiyye Mezhebi”. Ondokuz Mayıs Üniversitesi İlahiyat Fakültesi Dergisi, 3 (1989): 83-107.
• Doğan, İsa. Zeydiyye’nin Doğuşu ve Görüşleri. Samsun: Kardeş Matbaası, 1996.
• Duyuf, Şevki. Tarihu’l edebu’l Arabî. Kahire: Dâru’l Maarif, 1973.
• Ebû Rahme, Halil. “Ebu’l-Hüseyin el-Hayyât ve Kitabuhu’l-İntisar”. Abhath al Yarmouk, , 1/1 (1985): 145-179.
• el-Askalânî, Şihabuddîn Ebu’l-Fadl Ahmed b. Ali b. Hacer. Lisânu’l-mizan. IX Cilt. Beyrut: Matbaâtu’l İslamiyye, 2002.
• el-Avâ, Adil. el-Mu’tezile ve’l-fikru’l-hurr. Dımaşk: el-Ehâli, 2014.
• el-Bağdâdî, Abdülkâhir b. Tâhir b. Muhammed et-Temîmî. el-Fark beyne’l-fırak. thk. Muhammed Osman el-Hüsni. Kahire: Mektebetu İbni Sinâ, 1995.
• el-Bağdâdî, Abdülkâhir b. Tâhir b. Muhammed et-Temîmî. Usûlu’d-dîn. İstanbul: Matbaatu’d-Devlet, 1928.
• el-Belâzurî, Ahmed b. Yahya b. Câbir. Kitâbu’l-Cümel min ensâbi’l-eşrâf. thk. Süheyl Zekkâr- Riyâd Zirikli. XIII Cilt. Beyrut: Daru’l-Fikr, 1977.
• el-Câhız, Ebû Osmân Amr b. Bahr b. Mahbûb. el-Osmâniyye. y.y., 1991.
• el-Eş’arî, Ebü’l-Hasen Alî b. İsmâîl b. Ebî Bişr İshâk b. Sâlim. Makâlâtu’l-İslâmiyyîn ve ihtilâfu’l-musallîn (İlk Dönem İslam Mezhepleri). haz. Ömer Aydın-Mehmet Dalkılıç. İstanbul: Türkiye Yazma Eserler Kurumu Başkanlığı Yayınları, 2019.
• el-Ğeyyun, Reşid. Mu’tezile Basra ve’l-Bağdat. London, Dâru’l-Hikme, 1997.
• el-Hayyât, Ebu’l-Hüseyin. Kitabü’l-İntisâr ve’r-Red ala İbnu’r-Râvendî el-Mülhid. Beyrut: Matbaatu’l-Kasuleykiyye, 1957.
• el-İsferayinî, Ebu’l-Muzaffer İmâdüddîn Şehfûr (Şâhfûr) b. Tâhir b. Muhammed el-İsfahânî. et-Tabsır fi’d-din ve temyîzi’l-fırkati’n-nâciyeti aʿni’l-fırakı’l-hâlikîn. Beyrut: Alemu’l-Kutûb, 1983.
• el-Kâ‘bî, Ebu’l-Kâsım Abdullâh b. Ahmed b. Mahmûd el-Belhî. Kitâbu’l-Makâlât ve ma’ehu ‘uyûnu’l-mesâil ve’l-cevâbât. thk. Hüseyin Hansu. Racih Kürdî, Abdulhamit Kürdî. İstanbul: Dâru’l Feth, 2018.
• el-Maarrî, Ebu’l Âla. Risaletu’l-ğufran. Kahire: Dâru’l-Maarif, 1977.
• el-Malatî, Ebü’l-Hüseyn Muhammed b. Ahmed b. Abdirrahmân. et-Tenbîh ve’r-red ʿalâ ehli’l-ehvâʾ ve’l-bida’. Beyrut: Mektebetu’l-Maârif, 1968.
• el-Nevbahtî, Ebû Muhammed el-Hasan b. Musa. Firâku’ş-Şîâ. Beyrut: Mesûrâtu’r-Ridâ, 2012.
• el-Ya’kûbî, Ebü’l-Abbâs Ahmed b. Ebî Ya‘kûb İshâk b. Ca‘fer b. Vehb b. Vâzıh. Târîhu’l-Ya’kûbî, II Cilt. Beyrut: Matbaâtu’l-Âlâmî, 2010.
• Emin, Ahmed. Duha’l-İslam. III Cilt. Kahire: Mektebetu’n-Nehdetu’l- Mısriyye, 1954.
• en-Nesefî, Ebu’l-Muîn Meymûn b. Muhammed. Tabsiretu’l-edille fi usûli’d-din. II Cilt. Ankara: Diyanet İşleri Başkanlığı Yayınları, 1993.
• er-Râvî, Abdussettâr İzzeddin. Sevretu’l-akl (Medresetu Bağdadi’l-i’tizâliyye). Kahire: Dâru’l-Huludu’t-Turâs, 2006.
• er-Râzî, Fahreddin. İʿtiḳadâtu fırâḳi’l-müslimîn ve’l-müşrikîn. Beyrut: Dâru’l-Kitâbi’l-İlmiyye, 1982.
• Ess, Josef Van “al-Khayyat”, The Encyclopaedia of Islam. IV (2012): 1162-1164.
• Ess, Josef Van. “Abu’l-Qāsem Kâʿbî”. Encyclopaedia Iranica. 1/4 (2014): 359-362.
• Ess, Josef Van. Theology and Society in the Second and Third Centuries of the Hijra. IV Cilt. Berlin, Boston: Walter de Gruyter GmbH, 2017.
• es-Safedî, Selahaddin Halil b. Aybuke. el-Vâfî bi’l-vefeyât. XXIX Cilt. Beyrut: Dâru İhyâu’t-Turâsu’l-Arabî, 2000.
• eş-Şâtıbî, Ebû İshâk İbrâhîm b. Mûsâ b. Muhammed el-Lahmî. İ’tisam. IV Cilt. Mektebetu’t- Tevhîd, ty.
• eş-Şehristânî, Ebu’l-Feth Muhammed Abdilkerîm b. Ebû Bekr Ahmed. el-Milel ve’n-nihal. III Cilt. Beyrut: Dâru’l-Kütübü’l-İlmiyye, 1992.
• eş-Şevayeşî, Süleyman. Vâsıl İbn Atâ ve arâuhu’l-kelamiyye. Dâru’l-Arabiyyetu’l-Kitâb, yy., 1993.
• et-Taberî, Ebû Ca’fer Muhammed b. Cerîr. Târîhu’t-Taberî. thk. Muhammed Ebu’l-Fadl İbrahim. XI Cilt. Kahire: Dâru’l-Maârif, 1964.
• et-Tehanevî, Muhammed Ali. Keşfu ıstılahatu’l-funûn ve’l-u’lûm. Beyrut: Mektebetu Lübnan, 1996.
• et-Tûnisî, Ebû Abdillâh Muhammed b. Muhammed b. Muhammed b. Arafe el-Vergammî. Havliyyâtü’l-câmiʿati’t-Tûnisiyye. Tunus: y.y., 1972.
• et-Tûsî, Ebû Ca‘fer Nasîrüddîn Muhammed b. Muhammed b. el-Hasan, “İmâmet Risâlesi”, çev. Hasan Onat. Ankara Üniversitesi İlahiyat Fakültesi Dergisi, 35 (1996): 179-191.
• et-Tûsî, Ebû Ca‘fer Nasîrüddîn Muhammed b. Muhammed b. el-Hasan. Telhîsu’l-muhassal, Beyrut: Daru’l-Edvâ, 1985.
• et-Tûsî, Ebû Ca‘fer Nasîrüddîn Muhammed b. Muhammed b. el-Hasan. Keşfu’l-murâd fî şerh tecrîdi’l-i’tikâd. Kum: y.y., 2000.
• ez-Zehebî, Şemseddîn Ebî Abdillah Muhammed b. Ahmed b. Osman. Siyeru a’lâmi’n-nübelâ. XXV Cilt. Beyrut: Müessetu’r-Risâle, 1996.
• ez-Zehrî, Muhammed b. Sa’d b. Menî’. Kitâbü’t-Tabakâti’l-kebîr. thk. Ali Muhammed Ömer. XI Cilt. Kahire: Mektebetu’l-Hancî, 2001.
• ez-Ziriklî, Ebû Gays Muhammed Hayrüddîn b. Mahmûd b. Muhammed b. Alî b. Fâris ed-Dımaşkī. el-A’lam. VIII Cilt. Beyrut: Dâru’l-İlmi’l-Malayîn, 2002.
• Gökalp, Yusuf. “Politik-Karizmatik Liderci Anlayışın Bir Tezahürü Olarak Zeydilik”. Dinî Araştırmalar Dergisi, 10/30 (Eylül-Aralık 2007): 267-278.
• Gökalp, Yusuf. “Zeydiyye Mezhebinin Doğuşu, Teşekkül Süreci ve Tarihçesi”, Çukurova Üniversitesi İlahiyat Fakültesi Dergisi, 7/2 (Temmuz- Aralık 2007): 54-93.
• Gökalp, Yusuf. “Zeydiyye Mezhebinin Görüşleri, Kültürel Mirası ve İslam Düşüncesine Katkıları”. Çukurova Üniversitesi İlahiyat Fakültesi Dergisi, 7/2 (Temmuz-Aralık 2007): 95-112.
• Gökalp, Yusuf. Zeydilikve Yemen’de Yayılışı. Ankara: Ankara Üniversitesi, Sosyal Bilimler Enstitüsü, Yayımlanmamış Doktora Tezi, 2006.
• Gölcük, Şerafettin. “Ebü’l-Hüseyin el-Hayyât”. Türkiye Diyanet Vakfı İslam Ansiklopedisi. 17/103-105. İstanbul: TDV Yayınları, 1998.
• Harun, Abdüsselam Muhammed (neşr). Resâilu’l-Câhız. IV Cilt. Beyrut: Dâru’l-Cîle, 1991.
• Hatib el- Bağdâdî, Tarihu medineti’s-selam. XVIII Cilt. Beyrut: Dâru’l Garbi’l İslam, 2001.
• Hüseyin, Muhammed Hıdır. Muhaderâtu’l-İslamiyye. Beyrut: Dâru’n-Nevâdir, 2010.
• İbn Ebu’l-Hadîd, Ebû Hâmid İzzüddîn Abdülhamîd b. Hibetillâh b. Muhammed el-Medâinî. Şerhu Nehci’l-belâğa. XX Cilt, Beyrut: Dâru’l-Kitâbi’l-Arabiyye, 2007.
• İbn Hazm, Ebû Muhammed Ali b. Ahmed b. Hazm el-Endelüsî el-Kurtubî. el-Fasl fi’l-milel ve’l-ehva ve’n-nihal (Dinler ve Mezhepler Tarihi). III Cilt. İstanbul: Türkiye Yazma Eserler Kurumu Başkanlığı Yayınları, 2017.
• İbn Kuteybe, Ebû Muhammed Abdullah b. Müslim ed-Dîneverî. el-İmâme ve’s-siyâse el-ma’rûf bi târihi’l-hulefâ. II Cilt. Beyrut: Dâru’l-Edvâ, 1990.
• İbnu’l Himyeri, Ebû Saîd Neşvân b. Saîd. el-Hûru’l-în. Beyrut: el-Mektebetu’l-Yemeniyye, 1985.
• İbnu’l-Cevzî, Ebu’l Ferec Abdurrahman b. Ali b. Muhammed. el-Muntazam fi’t-tarihi’l müluk ve’l-umem, XIX Cilt. Beyrut: Dâru’l Kitabu’l İlmiyye, ty.
• İbnu’l-Esir, İzzeddin b. Esîr el-Cezerî. el-Kamil fi’t-târîh, XII Cilt. Beyrut: Dâru’l-Kütübi’l-İlmiyye, 1987.
• İbnu’l-Esîr, İzzeddin b. Esîr el-Cezerî. el-Lubab fi tehzîbi’l-ensâb. III Cilt. Beyrut: Dâru’s-Sadır, 1980.
• İbnu’l-Murtazâ, Ahmed b. Yahya. el-Münye ve’l-emel fî şerhi’l-milel ve’n-nihal. nşr. Thomas Arnold. Hyderabad, 1898.
• İbnu’l-Murtazâ, Tabakâtu’l-Mu'tezile, Beyrut-Lübnan: y.y., 1961.
• İbnu’n-Nedîm, Muhammed b. İshâk. el-Fihrist. ed: Mehmet Yolcu. İstanbul: Çıra Yayınları, 2017.
• Kâdî Abdülcebbâr. el-Muğnî fî ebvâbi’t-tevhîd ve’l-âdl. thk. Mahmud Muhammed Kâsım. XVI Cilt. Kahire: Dâru’l-Mektebetu’l-Mısriyye, 1952.
• Kâdî Abdülcebbâr. Fazlu’l-i’tizâl ve tabakâtu’l-Mu’tezile. thk: Fuad Seyyid. Beyrut: Dâru’l Fârâbî, 2017.
• Kâdî Abdülcebbâr. Şerhu’l-usûli’l-hamse. II Cilt. İstanbul: Türkiye Yazma Eserler Kurumu Başkanlığı Yayınları, 2013.
• Kâdî Abdülcebbâr. Tesbîtu delâili’n-nübüvve. thk. Abdulkerîm Osman. Beyrut: Dâru’l-Arabiyye, ty.
• Kaplan, Yunus. Horasan Mu‘tezilesi ve Ebu’l-Kâsım el-Ka‘bî’nin Hayatı. İstanbul: Marmara Üniversitesi, Sosyal Bilimler Enstitüsü, Yayımlanmamış Yüksek Lisans Tezi, 2006.
• Kasım b. Muhammed b. Ali. el-Esâs li akâidi’l-ekyâs fî ma’rifeti Rabbi’l-âlemin. Yemen: Mektebetu Ehlu’l-Beyt, 1436.
• Katib Çelebi. Keşfu’z-zünûn. II Cilt. Beyrut: Dâru’l İhyau’t Turasu’l Arabi, ty.
• Kaya, Ali. Osman ed-Dârimi ile Bişr el-Merîsî Arasındaki Hadisle İlgili Tartışmaların Değerlendirilmesi. İstanbul: Marmara Üniversitesi, Sosyal Bilimler Enstitüsü, Yayımlanmamış Doktora Tezi, 2014.
• Kehale, Ömer Rıza. Mu’cemu’l-müellifîn. XV Cilt. Beyrut: Mektebetu’l-Müsenna, 1957.
• Kutlu, Sönmez. Mezhepler Tarihine Giriş. İstanbul: Dem Yayınları, 2016.
• Madelung, Wilferd. “Abd-Al-Rahim-Kayyât”. Encyclopaedia İranica. 1/2: 143-144.
• Musahanov, Yuldus. Mâturidi’nin Mu’tezile Eleştirisi (Ebu’l-Kasım el-Ka’bî el-Belhî Bağlamında). Ankara: Ankara Üniversitesi, Sosyal Bilimler Enstitüsü, Yayımlanmamış Doktora Tezi, 2009.
• Nâşî el-Ekber, Ebu’l-Abbas. Mesâilu’l-imâme ve muktetifâtu mine’l-kitâbi’l-evsâti fî’l-makâlât. thk. Josef Van Ess. Beyrut: y.y., 1971.
• Nyberg, Henrik Samuel. “al-Mu’tazila”, The Encyclopaedia of Islam. London: Leiden E.J. Brill, III (1986): 787-793.
• Salim, Abdurrahman. et-Tarihü's-siyasi li'l-Mu'tezile hatta nihayeti'l-karni's-salis el-hicri. Kahire: Dârü's-Sekâfe, 1989.
• Sezgin, Fuat. Arap-İslam Bilimleri Tarihi. (Almanca Aslın Türkçe Tercümesi). XVII Cilt. İstanbul: Prof. Dr. Fuat Sezgin İslam Tarihi Araştırmaları Vakfı, 2015.
• Süphânî, Ayetullah Cafer. Buhûsu fi’l milel ve’n nihal. III Cilt. Kum: Müessesetu’l İmam Sadık, 1427.
• Tritton, Arthur Stanley. İslam Kelamı. Ankara: Ankara Üniversitesi Basımevi, 1983.
• Ümit, Mehmet, “Zeydîyye Mezhebi, İmamet Anlayışı ve Sahâbe Hakkındaki Görüşleri”. Yakın Doğu Üniversitesi İlahiyat Fakültesi Dergisi, 1/2 (2015): 93-118.
• Ümit, Mehmet. Zeydiyye-Mu’tezile Etkileşimi. İstanbul: İsam Yayınları, 2010.
• Watt, William Montgomery. İslam Düşüncesinin Teşekkül Devri. çev. Ethem Ruhi Fığlalı. İstanbul: Şa-To Yayıncılık, 2001.
• Ya’kûb b. Abdüllatîf. İslam Mezhepleri ve Kelamı. İstanbul: Türkiye Yazma Eserler Kurumu Başkanlığı Yayınları:149, 2019.
• Yaşaroğlu, Hasan. “Zeydiyye’nin İmamet Görüşü ve Diğer Bazı Mezheplerle İlişkileri”. Gümüşhane Üniversitesi İlahiyat Fakültesi Dergisi, 2/3 (2013): 113-132.
• Yaşaroğlu, Hasan. Taberistan Zeydîleri (250-316/864-929). İstanbul: Marmara Üniversitesi, Sosyal Bilimler Enstitüsü, Yayımlanmamış Doktora Tezi, 1998.
• Zeydan, Corci. İslam Medeniyeti Tarihi. çev. Zeki Meğamiz. İstanbul: Doğan Güneş Yayınları, 1971.