Halife Me’mûn’un Alioğullarına Yönelik Siyaseti

Yıl 2022, Cilt: 4 Sayı: 2, 316 - 338, 31.12.2022

Kadyr Saparov , Fatih Topaloğlu

https://doi.org/10.48203/siader.1210545

Öz

Bu makale Abbâsî halifelerinden Me’mûn’un Alioğullarına karşı yürüttüğü siyaseti konu edinmektedir. Halife Me’mûn’un hilafeti sırasında özellikle Alioğulları olarak da isimlendirilen Hz. Ali soyu ve taraftarlarına yönelik kendinden önceki halifelerden farklı bir politika izlediği görülmektedir. Bu bağlamda makalenin giriş kısmında tarihi veriler ışığında Me’mûn’un hayatı ve kişiliği hakkında bilgiler aktarılmakta, dönemin olayları, öne çıkan mezhepleri ve hareketlerine değinilmektedir. Daha sonra makalenin ana konusu olan Halife Me’mûn’un Alioğullarıyla ilişkileri ve onlara karşı tutumu üzerinde durulmaktadır. Konuyla ilişkisi ve önemine binaen Alioğulları içerisinde dönemin önde gelen ismi Ali b. Mûsa er-Rızâ’nın Halife Me’mûn tarafından veliaht ilan edilmesi meselesi üzerinde durulmaktadır. Söz konusu döneme damgasını vuran ve İslam aleminde mihne hadisesi olarak bilinen Halku’l-Kur’ân soruşturması da konumuz çerçevesinde ele alınmaktadır. Makalenin sonuç kısmında da Halifenin Alioğullarına yönelik siyaseti bağlamında genel bir değerlendirmeye yer verilmektedir.

Anahtar Kelimeler

Mezhep, Alioğulları, Halife Me’mûn, Ali b. Mûsa, Mihne., Sect, Alids, Caliph Al-Ma, Ali b. Mûsa Al-Ridha, Mihna

The Politics of Caliph al-Ma’mun Towards the Alids

Öz

This article deals with the policy of Caliph Al-Ma’mun, one of the Abbasid caliphs, against the Alids. It is seen that during the caliphate of Caliph Me'mûn, he followed a different policy from the previous caliphs, especially with his approach towards the lineage of Ali and his followers, also called Alioğulları. In this context, in the introduction part of the article, the historical events and prominent sects and movements of the period are mentioned, as well as providing information about the life and personality of Al-Ma’mun. Then, the main subject of the article, the Alids and the Caliph Me'mûn's politics against them were emphasized. Due to its relevance and importance to the subject, the issue of the proclamation of Ali b. Musa Al-Ridha the leading name of the period among Alioğulları as heir apparent by the Caliph Al-Ma’mun has been discussed and our opinions on the events have been included, as well as some other evaluations. Subsequently, the investigation of Khalku'l-Qur'an, which left its mark on the aforementioned period and is known as the mihna event in the Islamic world, is briefly mentioned within the framework of our subject. In the concluding part of the article, there is a general evaluation in the context of the Caliph's policy against the aforementioned structure.

Anahtar Kelimeler

Sect, Alids, Caliph Al-Ma, Ali b. Mûsa Al-Ridha, Mihna

Kaynakça

• “Abbâsîler Devri (Emin)”. Doğuştan Günümüze Büyük İslâm Tarihi. ed. Kenan Seyithanoğlu. tsh. Hakkı Dursun Yıldız.14 Cilt. İstanbul: Çağ Yayınları, ts.
• “Kuzey Afrika’da Kurulan Diğer Devletler”. Doğuştan Günümüze Büyük İslâm Tarihi. ed. Kenan Seyithanoğlu. tsh. Hakkı Dursun Yıldız. İstanbul: Çağ Yayınları, ts.
• Akın, Murat. Basra ve Bağdat Mu‘tezile Ekollerinin Görüş Ayrılıkları. İstanbul: İstanbul Üniversitesi, Sosyal Bilimler Enstitüsü Doktora Tezi, 2013. https://tez.yok.gov.tr/UlusalTezMerkezi/tezDetay.jsp?id=JfLmAPMmCS90PKsud7o0g&no=rw6-8xYeCbLgiGaqFtFp_g
• Akoğlu, Muharrem. “Tarihsel Arka Plan Bağlamında Me’mûn Dönemi Abbasî Yönetiminin Ali Oğulları Politikaları”. ERÜ İlahiyat Fakültesi Dergisi 12/1 (Ocak 2011), 55-74. https://arastirmax.com/tr/system/files/dergiler/238235/makaleler/13/1/arastirmaxtarihsel-arka-plan-baglaminda-memun-donemi-Abbâsî-yonetiminin-aliogullari-politikalari.pdf
• Aruçi, Muhammed. “Ressî”. Türkiye Diyanet Vakfı İslâm Ansiklopedisi. 34/587-588. İstanbul: TDV Yayınları, 2007.
• Ay, Mahmut. Mu‘tezile ve Siyaset İlişkisi. Ankara: Ankara Üniversitesi, Sosyal Bilimler Enstitüsü, Doktora Tezi, 2000.
• Aydınlı, Osman. “Mu‘tezile Ekolü Teşekkülü, İlkeleri ve İslâm Düşüncesine Katkıları”, Marife Dergisi 3/3 ( Kış 2003), 27-54. https://doi.org/10.5281/zenodo.3343371
• Azimli, Mehmet. “Ehl-i Beyt'in Kurduğu İlk Devlet; İdrisîler”. Dicle Üniversitesi İlahiyat Fakültesi Dergisi 5/1 (2003), 1-14.
• Bağdâdî, Ebû Mansûr Abdülkâhir b. Tâhir b. Muhammed et-Temîmî. el-Fark beyne’lfırak ve beyânü’l-fırkati’n-nâciye Beyrut: Darü’l-Afaki’l-Cedîde, 2. Basım, 1397/1977.
• Belâzürî, Ebü’l-Hasen Ahmed b. Yahyâ b. Câbir b. Dâvûd. Fütûhu’l-büldân. Beyrut: Daru Mektebetü’l-Hilâl, 1988.
• Bozkurt, Nahide. Mu‘tezile’nin Altın Çağı Me’mûn Dönemi. Ankara: Ankara Okulu Yayınları, 2. Basım, 2016.
• Bulut, Halil İbrahim. İslâm Mezhepleri Tarihi. Ankara: DİB Yayınları, 2. Basım, 2016.
• Büyükkara, Mehmet Ali. Ehl-i Beyt ve Ehl-i Devlet Musa Kâzım İle Ali Rızâ Dönemi Şiiliği ve Abbasiler. İstanbul: M.Ü İlâhiyat Fakültesi Vakfı Yayınları, 2010.
• Büyükkara, Mehmet Ali. İmamet Mücadelesi ve Haşimoğulları. İstanbul: Rağbet Yayınları, 1999.
• Can, Mesut. Abbâsî Siyaset Geleneğinde Sâsânî-Fars Tesiri Fazl b. Sehl Örneği. Konya: Çizgi Kitabevi, 1. Basım, 2016.
• Çınar, Bayram. Din Siyaset İlişkisi Açısından Me’mûn Dönemi Mihnesi. Ankara: Yıldırım Beyazıt Üniversitesi, Sosyal Bilimler Enstitüsü, Doktora Tezi, 2019. http://acikerisimybu.edu.tr:8080/xmlui/bitstream/handle/123456789/1315/bayram_cinar_tez.pdf?sequence=1&isAllowed=y
• Daftary, Farhad “Sectarian and National Movements in Iran, Khurasan and Transoxania During Umayyad and Early Abbasid Times”. The Institute of Ismaili Studies (Erişim 16 Ekim 2010). https://www.iis.ac.uk/media/cremr0w0/daftary_sectarian_national_movements-21965641.pdf
• Daftary, Farhad. “Emeviler Döneminde ve Abbâsîlerin İlk Dönemlerinde İran, Horasan ve Mâverâünnehir’deki Mezhebi ve Milliyetçi Hareketler”. çev. Mehmet Atalan. Kelâm Araştırmaları Dergisi 4/2 (2016), 139-157.
• Dîneverî, Ebû Hanîfe Ahmed b. Dâvûd b. Venend. el-Ahbârü’t-tıvâl. thk. Abdülmün‘im Amir. 1 Cilt. Kahire: Daru İhyai’l-Kütübi’l-‘Arabî, 1380/1960.
• Doğan, Nagihan. “Erken Abbâsi Hilafetinde Bir Veliahtlık Krizi: Şiî İmam Ali erRızâ’nın Veliaht Tayin Edilişi ve Bağdat Muhalefeti”. Atatürk Kültür, Dil ve Tarih Yüksek Kurumu Türk Tarih Kurumu Belleten 78/283 (Aralık 2014), 855- 879.
• Ebû Zehra, Muhammed b. Ahmed b. Mustafa. İslâm’da İtikadi, Siyasi ve Fıkhı Mezhepler Tarihi. çev. Sıbğatullah Kaya. Ankara: Anka Yayıncılık, ts.
• Ebû Zehre, Muhammed b. Ahmed b. Mustafâ. el-İmâm Zeyd: Ḥayâtühû ve ʿasruhû-ârâʾühû ve fıkhuh. Kahire: Darü’l-Fikrü’l-‘Arabî, 1465/2005.
• Emîn, Ebû Muhammed el-Bâkır Muhsin b. Abdilkerîm b. Alî. Aʿyânü’ş-Şîʿa. 11 Cilt. Beyrut: Daru’t-Tarufe li’l-Matbuat, 1403/1983.
• Eser, Mithat. Abbasilerin İlk Döneminde Seyyidler ve Şerifler. İstanbul: İz Yayıncılık, 2014.
• Eş‘arî, Ebü’l-Hasen Alî b. İsmâîl b. Ebî Bişr İshâk b. Sâlim. el-İbâne ʿan usûli’d-diyâne. thk. Hüseyin Muhammed. Kahire: Darü’l-Ensar, 1397/1976.
• Eş‘arî, Ebü’l-Hasen Alî b. İsmâîl b. Ebî Bişr İshâk b. Sâlim. İlk Dönem İslâm Mezhepleri. çev. Mehmet Dalkılıç vd. Ömer Aydın. İstanbul: Kabalcı Yayınevi, 2005.
• Fığlalı, Ethem Ruhi. İbâdiye’nin Doğuşu ve Görüşleri. Ankara: Ankara Üniversitesi İlahiyat Fakültesi İslâm Mezhepler Tarihi Kürsüsü, Doktora Tezi, 1972.
• Fığlalı, Ethem Ruhi. İmâmiyye Şîası. İstanbul: Ağaç Kitabevi Yayınları. 2. Basım. 2008.
• Gutas, Dimitri. Yunanca Düşünce Arapça Kültür Bağdat’ta Yunanca-Arapça Çeviri Hareketi ve Erken Dönem Abbasi Toplumu. çev. Lütfü Şimşek. İstanbul: Kitap Yayınevi, 2003.
• Güneş, Hasan Hüseyin. “Abdullah Me’mun ve Muhammed Emin’in Hilafet Mücadelesi”. Tarih Kültür ve Sanat Araştırmaları E-Dergisi 2/2 (Kış 2015), 8-28. https://dergipark.org.tr/tr/pub/cesmicihan/issue/23555/250970 Halîfe b. Hayyât, Ebû Amr Halîfe b. Hayyât b. Halîfe. Târîhu Halîfe b. Hayyât. thk. Ekrem Ziya el-Ömeri. Beyrut: Darü’l-Kalem, Müessesetü’r-Risalet, 2. Basım, 1397/1977.
• Hatîb Bağdâdî. Ebû Bekr Ahmed b. Alî b. Sâbit. Târîhu Bağdâd. thk. Beşar ‘Ivad Ma‘rûf. Beyrut: Darü’l-Garbi’l-İslâmî, 1. Basım, 1422/2001.
• Hatiboğlu, Mehmet Said. “Müslüman Âlimlerin Buhârî ve Müslim’e Yönelik Eleştirileri”. İslâmî Araştırmalar 10/1,2,3,4 (1997), 1-29. https://www.islamiarastirmalar.com/magazine/tr-musluman-alimlerin-buhari-ve-muslime-yonelik-elestirileri-425.html?page=archiv
• Hodgson, Marshall G.S. Mutlakiyetçilik Boy Veriyor, 750-813. çev. Senai Demirci. İslâm’ın Serüveni Bir Dünya Medeniyetinde Bilinç ve Tarih. ed. Metin Karabaşoğlu. 1/233-271. İstanbul: İz Yayıncılık, 1995.
• Işık, Kemal. Mu‘tezile’nin Doğuşu ve Kelâmi Görüşleri. Ankara: Ankara Üniversitesi İlahiyat Fakültesi Yayınları, 1967.
• İbn Abdilberr, Ebû Ömer Cemâlüddîn Yûsuf b. Abdillâh b. Muhammed b. Abdilberr. Câmi‘u beyâni’l-ʿilm ve fazlihî ve mâ yenbağî fî rivâyetihî ve hamlihî. thk. Ebi’lEşbal ez-Züheyrî. 2 Cilt. Suûdî: Daru İbnü’l-Cevzî, 1414/1994.
• İbn Abdürabbih, Ebû Ömer Şihâbüddîn Ahmed b. Muhammed b. Abdirabbih b. Habîb. el-ʿİkdü’l-ferîd. 8 Cilt. Beyrut: Darü’l-Kütübi’l-‘İlmiyye, 1404/1984.
• İbn Hacer el-Askalânî, Ebü’l-Fazl Şihâbüddîn Ahmed b. Alî b. Muhammed. Lisânü’lMîzân. thk. Dasiretü’l-Ma‘rûf en-Nizâmiyye. 7 Cilt. Beyrut: Müessesetü’l-Âlemî, 2. Basım, 1390/1971.
• İbn Hanbel, Ebû Abdillâh Ahmed b. Muhammed b. Hanbel eş-Şeybânî. Müsned el-İmam Ahmed b. Hanbel. thk. Şuayb el-Arnavut, Adil Mürşid vd Basım y.y: Müessesetü’r-Risale, 1421/2001.
• İbn Hibbân, Ebû Hâtim Muhammed b. Hibbân b. Ahmed. es-Sîretü’n-nebeviyye ve ahbârü’l-hulefâʾ. 2 Cilt. Beyrut: Kitabü’s-Sekâfiye, 3. Basım, 1417/1997.
• İbn Kesîr, Ebü’l-Fidâ’ İmâdüddîn İsmâîl b. Şihâbiddîn Ömer b. Kesîr b. Dav’ b. Kesîr. el-Bidâye ve’n-nihâye.15 Cilt. Basım y.y: Daru’l-Fikir, 1986.
• İbn Kuteybe, Ebû Muhammed Abdullâh b. Müslim b. Kuteybe ed-Dîneverî. ʿUyûnü’l-ahbâr. 4 Cilt. Beyrut: Darü’l-Kütübi’l-‘İlmiyye, 1418/1997.
• İbnü’l-Cevzî, Ebü’l-Ferec Cemâlüddîn Abdurrahmân b. Alî b. Muhammed. Menâkıbü’l-İmâm Ahmed b. Hanbel. nşr. Muhammed Emin el-Hancı. I Cilt. Mısır: Mektebetü’l-Hancı, 1349/1931.
• İbnü’l-Cevzî, Ebü’l-Ferec Cemâlüddîn Abdurrahmân b. Alî b. Muhammed. el-Muntazam fî târîhi’l-mülûk ve’l-ümem. thk. Muhammed Abdülkadir ’Ita Mustafa Abdülkadir ’Ita. Beyrut: Darü’l-Kütübi’l-‘İlmiyye, 1. Basım, 1412/1992.
• İbnü’l-Esîr. Ebü’l-Hasen İzzüddîn Alî b. Muhammed b. Muhammed. el-Kâmil fi’t-târîh. thk. Ömer Abdüsselam Tedmiri. Beyrut-Lübnan: Darü’l-Kütübi’l-‘Arabî, 1. Basım, 1417/1997.
• İbnü’l-Esîr. Ebü’l-Hasen İzzüddîn Alî b. Muhammed b. Muhammed. İslâm Tarihi İbnü’l-Esîr el-Kâmil fi’t-târîh Tercümesi. çev. Abdullah Köşe. vd. Beşir Eryrsoy vd. Abdülkerim Özaydın vd. Zülfikar Tüccar vd. Ahmet Ağırakça vd. Yunus Apaydın. 12 Cilt. İstanbul: Bahar Yayınları, 1991.
• İbnü’l-Murtazâ, Ahmed b. Yaya. el-Münye ve’l-emel fî şerhi’l-Milel ve’n-nihal, thk. Tuman Arnold. Hind: Dairetü’l-Me’arifi’n-Nizâmiyye, 1316/1899.
• İsfahânî, Ebü’l-Ferec Alî b. el-Hüseyn b. Muhammed b. Ahmed. Mekâtilü’t-Tâlibiyyîn. thk. Seyyid Ahmed Sakar. Beyrut: Darü’l-Mârife, ts.
• Karaman, Hayreddin. Hadise Dair İlimler ve Hadis Usulü. İstanbul: Feyiz Yayınları, 1967.
• Keskin, Yakup. İsnâ Aşeriyye İmamlarından Muhammed el-Cevâd, Ali b. Muhammed el-Hâdî, Hasan el-Askerî ve Muhammed el-Mehdî Dönemlerinde İmâmiyye Şîası. Samsun: Ondokuz Mayıs Üniversitesi, Sosyal Bilimler Enstitüsü, Doktora Tezi, 2007.
• Kılavuz, Ahmet Saim. “Ali er-Rızâ”. Türkiye Diyanet Vakfı İslâm Ansiklopedisi. 2/436- 438. İstanbul: TDV Yayınları, 1989.
• Kummî, Şeyh Abbas Muntehâü’l-âmâl fî tevârîhi’n-nebiyyi ve’l-âl. 2 Cilt. Beyrut: Darü’l-Mustafa el-Âlemiyye, 3. Basım, 1432/2011.
• Kutlu, Sönmez. “Mürcie Mezhebi: Doğuşu, Fikirleri, Edebiyatı ve İslâm Düşüncesine Katkıları”. Gazi Üniversitesi Çorum İlahiyat Fakültesi Dergisi 2002/1 (2002), 168-210.
• Makdisî, Ebû Nasr el-Mutahhar b. Tâhir. el-Bedʾ ve’t-târîh. 6 Cilt. Bûrsaid: Mektebetü’sSekafeti’d-Diniye, ts. Meclisî, Muhammed Bâkır b. Muhammed Takî b. Maksûd Alî el-Meclisî, Bihârü’l-envâri’l-câmiʿa li-düreri ahbâri’l-eimmeti’l-ethâr. 110 Cilt. Beyrut: Daru İhyau’t-Turasi’l-‘Arabiyye, 1403/1983.
• Mes‘ûdî, Ebü’l-Hasen Alî b. el-Hüseyn b. Alî. Mürûcü’z-zeheb ve meʿâdinü’l-cevher. thk. Esad Dağır 4 Cilt. Kum: Darü’l-Hicret, 1409/1988.
• Nevbahtî, Ebû Muhammed el-Hasen b. Mûsâ b. el-Hasen b. Muhammed. Kitabu Fıraku’ş-Şîa. nşr. Abdülmünîm el-Hafîni. Basım y.y: Daru’r-Reşâd, 1412/1992.
• Öz, Mustafa. “Muhammed el-Cevâd”. Türkiye Diyanet Vakfı İslâm Ansiklopedisi. 30/514-515. İstanbul: TDV Yayınları, 2005.
• Öz, Mustafa. Başlangıçtan Günümüze İslâm Mezhepler Tarihi. İstanbul: Ensar Neşriyat, 3. Basım, 2014.
• Özafşar, Mehmet Emin. İdeolojik Hadisçiliğin Tarihî Arkaplanı. Ankara: Otto Yayınları, 199.
• Râzî, Ebû Abdillâh (Ebü’l-Fazl) Fahrüddîn Muhammed b. Ömer b. Hüseyn. Halku’l-Kurʾân beyne’l-Muʿtezile ve Ehli’s-sünne. thk. Ahmed Hicâzî es-Sekâ. Beyrut: Darü’l-Cîl, 1413/1992.
• Sakallı, Talat. “Halife Me’mun ve Hadisçilerle Olan Münasebetleri I”. Erciyes Üniversitesi İlâhiyat Fakültesi Dergisi 6 (1989), 245-270. https://dergipark.org.tr/en/download/article-file/66818
• Sakallı, Talat. “Halife Me’mun ve Hadisçilerle Olan Münasebetleri II”. Erciyes Üniversitesi İlâhiyat Fakültesi Dergisi 1 (1990), 113-130.
• Sarıkaya, Mehmet Saffet. İslâm Düşünce Tarihinde Mezhepler. İstanbul: Rağbet Yayınları, 6. Basım, 2013.
• Saymerî, Ebû Abdillâh el-Hüseyn b. Alî b. Muhammed. Ahbâru Ebî Hanîfe ve ashâbih. Beyrut: ‘Alemü’l-Kütüb, 2. Basım, 1405/1985.
• Seyyid, Eymen Fuad. “Fâtımîler”. Türkiye Diyanet Vakfı İslâm Ansiklopedisi. 12/237- 249. İstanbul: TDV Yayınları, 1995.
• Süyûtî, Abdurrahman b. Ebi Bekir Celalüddin. Târîhu’l-Hulefa. thk. Muhammed Muhyiddin Abdulhamid. 1 Cilt. Mısır: Matba’tu’s-sa‘de, 1371/1952.
• Süyûtî, Abdurrahman b. Ebî Bekr Celalüddîn. Târîhu’l-Hulefa. thk. Hamdi Demirtaş. 1 Cilt. Mektebetü Nizar Mustafa el-Baz, 1. Basım, 1425/2004.
• Şehristânî, Ebü’l-Feth Muhammed b. Abdilkerîm b. Ebî Bekir. el-Milel ve’n-nihal. 3 Cilt. Basım y. y: Müessesetü’l-Halebî, ts.
• Şehristânî, Ebü’l-Feth Muhammed b. Abdilkerîm b. Ebî Bekir. Milel ve Nihal Dinler, Mezhepler ve Felsefi Sistemler Tarihi. çev. Mustafa Öz. İstanbul: Litera Yayıncılık, 4. Basım, 2017.
• Şeyh Müfîd, Ebû Abdillâh Muhammed b. Muhammed b. en-Nu‘mân. el-İrşâd fi mârifeti huceci’l-llahi ale’l ‘Ibâd. 2 Cilt. Beyrut: Müessetü Âli’l-Beyt Aleyhimü’s-Selâm li İhyai’t-Türas, 2008.
• Şeyh Sadûk, Muhammed b. Ali b. Hüseyin b. Bâbaveyh el-Kummî. ‘Uyûnü ahbâri’r-Rızâ. 2 Cilt. Kum: İntişârâtü’ş-Şerîf er-Rızâ, 1378/1958.
• Taberânî, Ebü’l-Kâsım Müsnidü’d-dünyâ Süleymân b. Ahmed b. Eyyûb. el-Muʿcemü’l-evsat. thk. Târık b. İvazullah b. Muhammed, Abdülmuhsin b. İbrâhim el-Hüseynî. 10 Cilt. Kahire: Darü’l-Harameyn, ts.
• Taberî, Ebû Ca‘fer Muhammed b. Cerîr b. Yezîd. Târîhu’l-ümem ve’l-mülûk. Ürdün: Beytü’l-Efkari’d-Düveliye, ts.
• Taberî, Ebû Ca‘fer Muhammed b. Cerîr b. Yezîd. Târîhu’r-Rasül ve’l-müluk ve siletu Târîhu’t-Taberî. 11 Cilt. Beyrut: Daru’t-Turas, 2. Basım, 1387/1967.
• Tağrîberdî, Ebü’l-Mehâsin Cemâlüddîn Yûsuf. en-Nücûmü’z-zâhire fî mülûki Mısr ve’l-Kâhire. 16 Cilt. Mısır: Darü’l-Kütüb, ts.
• Tan, Muzaffer. İsmailiyye’nin Teşekkül Süreci. Ankara: Ankara Üniversitesi, Sosyal Bilimler Enstitüsü, Doktora Tezi, 2005.
• Tuncer, Remzi. İslâm Mezheplerine Göre Halku’l-Kur’ân Meselesi (Selef-Mu‘tezile ve Ehl-i Sünnet Kelâmcıları). İstanbul: Marmara Üniversitesi, Sosyal Bilimler Enstitüsü, Yüksek Lisans Tezi, 1986.
• Ukaylî, Ebû Ca‘fer Muhammed b. Amr b. Mûsâ. ed-Duʿafâʾü’l-kebîr. thk. Abdülmu‘tî Emîn Kal‘acî. 4 Cilt. Beyrut: Darü’l-Mektebeti’l-‘İlmiye, 1404/1984.
• Ümit, Mehmet. “Mihne Sürecinde Hanefîler”. Hitit Üniversitesi İlahiyat Fakültesi Dergisi 9/17 (Haziran 2010), 101-130. https://dergipark.org.tr/tr/pub/hititilahiyat/issue/7688/100724
• Ümit, Mehmet. Zeydiyye-Mu‘tezile Etkileşimi Zeyd b. Ali’den Kâsım er-Ressî’nin Ölümüne Kadar. İstanbul: İSAM Yayınları, 2010.
• Vekî‘, Ebû Bekir Muhammed b. Halef b. Hayyân ed-Dabbî. Ahbârü’l-kudât. thk. Abdülaziz Mustafa el-Merâğî. Beyrut: Âlemü’l-Kütüb, 1366/1947.
• Ya‘kûbî, Ebü’l-Abbâs Ahmed b. Ebî Ya‘kûb İshâk b. Ca‘fer b. Vehb b. Vâzıh. Târîhu’l-Ya‘kûbî. thk. Abdülemir Muhenna. Beyrut: Şirketü’l-Ulema li’l-Matbuât, 1431/2010.
• Yâkût el-Hamevî, Ebû Abdillâh Şihâbüddîn Yâkût b. Abdillâh. Mu‘cemü’l-büldân. 7 Cilt. Beyrut: Daru Sadır, 2. Basım, 1995.
• Yıldız, Mahmut. Halku’l-Kur’ân Tartışmalarının Siyâsî, Sosyal ve İtikâdî Boyutları (Me’mûn Dönemi Örneği). İstanbul: Marmara Üniversitesi, Sosyal Bilimler Enstitüsü, Yüksek Lisans Tezi, 2003.
• Yücel, Ahmet. Hadis Tarihi. İstanbul: M.Ü. İlahiyat Fakültesi Vakfı Yayınları, 23. Basım, 2015.
• Zehebî, Ebû Abdillâh Şemsüddîn Muhammed b. Ahmed b. Osmân. Siyeru aʿlâmi’n-nübelâʾ. 18 Cilt. Kahire: Darü’l-Hadis, 1427/2006.
• Zehebî, Ebû Abdillâh Şemsüddîn Muhammed b. Ahmed b. Osmân. Siyeru aʿlâmi’n-nübelâʾ. thk. eş-Şeyh Şuayb el-Arnavut. Basım y.y: Müessesetü’r-Risale, 3. Basım, 1405/1985.
• Zehebî, Ebû Abdillâh Şemsüddîn Muhammed b. Ahmed b. Osmân. Tezkiretü’l-Huffaz. 4 Cilt. Beyrut: Darü’l-Kütübi’l-‘İlmiyye, 748/1348.