TÜRKMENLER VE KÜRTLER ARASINDA ALEVÎ-BEKTÂŞÎ GELENEĞİ VE BAŞLICA TEMSİLCİLERİ: IRAK ÖRNEĞİ

Yıl 2019, Cilt: 6 Sayı: 2, 261 - 277, 30.12.2019

Abdulcebbar Kavak

Öz

Irak pek çok kültür ve medeniyetin izlerini taşıyan zengin bir
toplumsal yapıya sahiptir. Bu bölge çok sayıda din, mezhep ve tarikatın
faaliyetlerine sahne olmuştur. Irak’taki tasavvufî hareketler içinde günümüze
kadar varlığını sürdürebilenlerden biri de Alevî-Bektâşîlik’tir. Büyük
çoğunluğu Irak’ın kuzeyinde yer alan Musul, Erbil, Kerkük ve Süleymaniye
şehirlerinde yaşayan Alevî-Bektâşîlerin bir kısmı da başkent Bağdat’ta
yaşamaktadırlar.

Alevî-Bektâşîliğin yayıldığı alanlar, genelde Türkmen ve Kürt aşiretlerinin
yerleşik olduğu bölgelerdir. Şebek, Sarelu ve Kâkaî gibi topluluklar içinde
yaşatılan Alevî-Bektâşî geleneği, Anadolu’daki Alevî-Bektâşîlikle örtüşmektedir.
Irak’ta Alevî-Bektâşî kültürünü yaşatan tekkeler arasında Bağdat’ta Hızır İlyas
Tekkesi, Baba Gurgur Tekkesi, Kerbela’da Dedeler Tekkesi, Necef’te Bektâşî
Tekkesi ve Kerkük’teki tekkeler sayılabilir. Kerkük tekkeler konusunda
Irak’taki şehirler arasında daha zengin bir altyapıya sahiptir. Kerkük merkezi
ile bazı ilçelerinde kurulan tekkeler, Alevî-Bektâşî geleneğinin uzun yıllar
Türkmen aşiretleri arasında yaşatılmasında önemli rol üstlenmiştir. Irak’taki
başlıca temsilcileri arasında Sultan Sahhâk, Baba Gurgur, Şeyh Hasan Berzencî, Dede
Cafer ve Hicrî Dede yer almaktadır.

Anahtar Kelimeler

Tasavvuf, Irak, Türkmenler, Kürtler

Kaynakça

• Aksüt, Hamza. Aleviler. Ankara: Yurt Kitap-Yayın, 2009. Âlûsî, Mahmud Şükrî. Ahbâru Bağdat vemâ câverehâ mine’l-bilâd Bağdat: ed-Dâru’l-Arabiyya Li’l-Mevsû’ât, ts.Azzâvî, Abbas. Târîhu’l-Irak beyne ihtilâleyn Bağdat: Matbaatu Emîr, 1954.Azzâvî, Abbas. ‘Aşâiru’l-Irak Beyrut: Mektebetü’l-Hadârât, ts.Azzâvî, Abbas. Kâkâiyye fi’t-târîh Bağdat: Şeriketü’t-Ticâre ve’t-Tibâ’a’l-Mahdûde, 1949.Bayatlı, Necdet Yaşar. “Kerkük Dakuk’ta Bir Bektaşî Tekkesi: Dede Cafer Tekkesi ve Ritüelleri”, Türk Kültürü ve Hacı Bektaş Veli Dergisi 47(2008): 137-155.Bayatlı, Necdet Yaşar. “Irak’ta Kakaîlik ve Bir Kakaî Türkmen Şairi Hicrî Dede”, Uluslararası Sosyal Araştırmalar Dergisi. 2010.Bruinessen, Martin van. Kürtlük, Türklük, Alevilik, Çev. Hakan Yurdakul İstanbul: İletişim Yayınları, 2011. Dâkûkî, İbrahim. el-‘Aleviyyûn. Takd. Felekeddin Kâkeyî Erbil: Matbaatu Hacı Haşim, 2009.Derrâcî, Hamid Muhammed Hasan. er-Rubut ve’t-tekâya’l-Bağdadiyye fi’l-ahdi’l-Osmânî Bağdat: Dâru’ş-Şu’ûni’s-Sakâfiyyi’l-‘Amme, 2001.Eyüboğlu, İsmet Zeki. Bütün Yönleriyle Bektaşilik (İstanbul: Derin Yayınları, 2010Fuzuli Divanı. Haz. Kenan Akyüz v.dğr. Ankara: Akçağ Yayınları, 1997.Hacıeminoğlu, Necmettin. Fuzûlî İstanbul: Türk Edebiyatı Vakfı Yayınları, 2011.Karadağî, Muhammed Ali. Hüviyetu Kerkûk es-Sakâfiyye ve’l-idâriyye Erbil: Dâru Ârâs, 2004.Karahan, Abdülkadir. “Fuzûlî”. Türkiye Diyanet Vakfı İslâm Ansiklopedisi İstanbul: Türkiye Diyanet Vakfı Yayınları, 1996.Kavak, Abdulcebbar. Osmanlı Döneminde Kuzey Irak’ta Tasavvuf 17. Yüzyıl Ankara: İlâhiyât Yayınları, 2016.Komisyon. el-A’mâlu’l-kâmile li’ş-şeyh Marûf en-Nûdehî el-Berzencî. Bağdat: Matbaatu’l-‘Ânî, 1984.Köprülü, M. Fuad. Anadolu’da İslamiyet Ankara: Akçağ Yayınları, 2005. Marufoğlu, Sinan. Osmanlı Döneminde Kuzey Irak İstanbul: Eren Yayıncılık, 1998.Mîr Basrî. A’lâmu’t-Turkman ve’l-edebu’t-Türkî fi’l-Iraki’l-hadîs Londra: Mektebetü’l-Varrâk, 1997.Nâkip, Mâhir. Kerkük’ün Kimliği Ankara: Bilgi Yayınevi, 2007.Ocak, Ahmet Yaşar. “Alevî”. Türkiye Diyanet Vakfı İslâm Ansiklopedisi İstanbul: Türkiye Diyanet Vakfı Yayınları, 1989.Ocak, Ahmet Yaşar. “Bektâşîlik”. Türkiye Diyanet Vakfı İslâm Ansiklopedisi İstanbul: Türkiye Diyanet Vakfı Yayınları, 1992.Ocak, Ahmet Yaşar. Babaîler İsyanı İstanbul: Dergâh Yayınları, 2009.Özcan, Nuri. “Bektaşî Musikisi”. Türkiye Diyanet Vakfı İslâm Ansiklopedisi İstanbul: Türkiye Diyanet Vakfı Yayınları, 1992.Raûf, İmad Abdüsselam. Dirâsât vesâikiyye fî tarîhi’l-Kurdi’l-hadîs ve hadârâtihim Erbil: Matbaatu’s-Sakâfe, 2008.Rençber, Fevzi. Tarihsel ve Kültürel Boyutlarıyla Alevîlikte Cem ve Cem Evleri, Ed. İbrahim Baz Mardin: Şırnak Üniversitesi Yayınları, 2018.Rojbeyânî, Muhammed Cemil Molla Ahmed. Dâkûk fi’t-târîh Bağdat: Matbaatu Mecma’i’l-İlmiyyi’l-Irakî, 1983.Sağniç, Feqî Hüseyin. Dîroka Wêjeya Kurdî Stenbol: Weşanên Enstîtıya Kurdî Ya Stenbolê, 1992.Sıddıkî, Mustafa. er-Rihletü’l-Irakiyye. Thk. Mîad Şerefüddin Geylânî Beyrut: Dâru’l-Kütübi’l-İlmiyye, 2012.Tarihi Gelişim İçinde Irakta Türk Varlığı. Haz. Suphi Saatçi, Ed. Tülay Turan İstanbul: Tarihi Araştırmalar ve Dokümantasyon Merkezleri Kurma ve Geliştirme Vakfı Yayınları, 1996. Taşğın, Ahmet. Klasik Kaynaklarda Heterodoks Dervişler İstanbul: Dün Bugün Yarın Yayınları, 2012.Temizkan, Mehmet. “Alevî-Bektâşî Şiirinde Osmanlı Devleti”. Türk Dünyası-İncelemeleri Dergisi. 2012.Üçer, Cenksu. “Cemevi: Âdâb ve Erkânın İcrâ Edildiği Mekân”, Türk Kültürü ve Hacı Bektaş Veli Araştırma Dergisi 88 (2018), 59-84.Verdî, Ali. Lemehât ictimâiyye min târîhi’l-Iraki’l-hadîs Bağdat: Matbaatu’l-İrşâd, 1971.Zâbit, Şakir Sâbir. Mûcezu târîhi’t-Türkman fi’l-Irak. Takd. Mustafa Cevad Mahzen Fikri, Kerkük, ts.