ARAP DİLİNDE MEÇHÛL ECVEF FİİLLERDEKİ FONETİK DEĞİŞİM VE KUR’ÂN-I KERÎM’E YANSIMASI

Yıl 2020, Cilt: 4 Sayı: 1, 187 - 212, 30.06.2020

Doğan Fırıncı

https://doi.org/10.30561/sinopusd.735948

Öz

Fâili ma‘lûm emsallerine göre hareke değişimine uğrayan meçhûl fiillerin harfleri arasındaki uyumun tekrar sağlanması için fiilde bir takım değişiklikler meydana gelir. Fiilin fonetik yapısını değiştiren bu durum hareke boyutunda kalabildiği gibi i‘lâl ve ibdâle de sebebiyet verebilir. İşte bu çalışmada meçhûl ecvef fiillerde, sahih sâlim fiillere göre gözlenen i‘lâl ve ibdâlin Arap dilinde ve Kur’ân-ı Kerîm âyetlerinin tilâvetindeki fonetik farklılıklar irdelenmiştir. Bu amaçla Kur’ân-ı Kerîm âyetleri üzerinde yapılan tarama yöntemiyle tespit edilen fiiller, Arap dili klasik kaynakları ile yakın dönem dil çalışmaları esas alınarak değerlendirilmiştir. Çalışma sonucunda, meçhûl ecvef fiillerde, illet harfleriyle bitişik gelen damme ve kesranın sebep olduğu i‘lâlin farklı üç fonetik yaklaşımla çözümlenerek dile uygunluk kazandırıldığı görülmüştür. Bu durumun, harflerin asıllarını ve manalarını doğru belirtme gayretinin yanı sıra oluşabilecek iltibasın önüne geçme kaygısından kaynaklandığı anlaşılmıştır. Ortaya konan üç farklı telaffuz içerisinde ecvef fiillerin kesralı kullanımı en fasih kabul edilmekle birlikte iltibasın söz konusu olduğu her durumda işmâm yapılmasına ve Kur’ân-ı Kerîm tilâveti dışında dammeli okuyuşa ruhsat verildiği de tespit edilmiştir.

Anahtar Kelimeler

Meçhûl ecvef fiil, Fonetik, Ecvef fiil, İşmâm, İ‘lâl

Kaynakça

• Abdullah b. Yusuf b. ‘Îsa b. Ya‘kûb b. el-Ya‘kûb, el-Minhâcu’l-Muhtasaru fî Îlmî’n-Nahv ve’s-Sarf, Muessesetu’r-Riyâd li’t-Tibâ‘a ve’n-Neşr ve’t-Tevzi‘, Beyrût 2007.
• Abdurrezzâk el-Hadîsî, Hatice, Ebniyyetu’s-Sarfiyye fi Kitabis’-Sîbeveyh, Mektebetu’n-Nahda, Bağdat 1965.
• Ahfeş el-Evsat, Ebu'l-Hasen Saîd b. Mes‘ade el-Mucâşiî el-Belhî, Maâni’l-Kur’ân lil-Ahfeş, (Thk. Hudâ Mahmûd Kırâ‘a), Mektebetu’l-Hâncî, Kahire 1990.
• Birışık, Abdulhamit, “Kıraat”, DİA, TDV Yayınları, Ankara, 2002, c. XXV, s. 426-433.
• Bolelli, Nusrettin , “Arap Dilini Anlama Ekseninde Mechûl Fiillerin Yeri ve Değerlendirilme-si”, İ.Ü. Şarkiyat Mecmuası, 2013, Sayı: 22, s. 37-75.
• Büyükkaragöz, Cengiz, Arap Dilinde Fiillerin Meçhûl Yapılması ve Mu‘cemu’l-Ef‘âli’l Meçhûli Adlı Risale, (Yayınlanmamış Yüksek Lisans Tezi Necmettin Erbakan Üniversitesi), Konya 2016.
• Diknoz, Şemseddin Ahmed, Şerhân ‘alâ Merâhu’l-Ervâh fî ‘İlmi’s-Sarf, Mustafa el-Bâbî el-Halebî ve Evlâduhu, Mısır 1959.
• Ebû Dâvûd Suleymân b. Necâh el-Kurtubî el-Umevî, Muhtasaru’t-Tebyîn lihecaî’t-Tenzîl, Mecma‘u’l-Meliki’l-Fahd, Mekke 2002.
• Ebû Hafs, Ömer b. Halef b. Mekkî es-Sıkîlî, Teskîfu’l-Lisân ve Telkîhu’l-Cebân, (Thk. Mustafa Abdulkadir ‘Ata), Dâru’l-Kutubi’l-‘İlmiyye, Beyrût 1990.
• Enbârî, Ebu’l-Berekât Kemâluddîn Abdurrahmân b. Muhammed b. Ubeydillâh, Esrâru’l-‘Arabiyye, Dâru’l-Erkâm b. Ebi’l-Erkâm, yy. 1999.
• Endelusî, Ebû Hayyân Muhammed b. Yûsuf b. Alî b. Yûsuf b. Hayyân , et-Tezyîl ve’t-Tekmîl fî Şerhi’t-Teshîl, (Thk. Hasan Hindavî), Dâru’l-Kalem, Dımeşk ty.
• Endelusî, Ebû Hayyân Muhammed b. Yûsuf b. Alî b. Yûsuf b. Hayyân, el-Bahru’-Muhît fi’t-Tefsîr, (Thk. Sıtkı Muhammed Cemîl), Dâru’l-Fikr, Beyrût 1999.
• Er, Rahmi, “Ru’be b. Accâc”, DİA, TDV Yayınları, İstanbul, 2008, c. XXXV, s. 282-283.
• Esterâbâdî, Radıyyuddîn Muhammed b. el-Hasen, Şerhu Şâfiyeti’bni’l-Hâcib, (Thk. Mu-hammed Nuru’l-Hasan), Dâru’l-Kutubi’l-‘İlmiyye, Beyrût 1975.
• Ezherî, Ebû Mansûr Muhammed b. Ahmed b. Ezher el-Herevî, Meʿâni’l-Kırâʾât lil-Ezherî, Merkezi’l-Buhûs fi Kulliyeti’l-Adâb, el-Memleketu’l-‘Arabiyyetu’s-Su‘ûdiyye 1995.
• Ferâhîdî, Ebû Abdurrahman Halil b. Ahmed b. Amr b. Temîm , Kitâbu’l-Cumel fi’n-Nahv, (Thk. Fahreddin Kabâve), yy. 1995.
• Ferrâ’, el-Begavî, Ebû Muhammed Muhyissunne el-Huseyn b. Mes‘ûd b. Muhammed, Meʿâlimu’t-Tenzîl, (Thk. Muhammed Abdullah en-Nemîr Osmân), Dâru Tayyibe, Riyâd, 4. Baskı 1997.
• Hanay, Necattin, Kur’ân Tefsirinde Kıraat Farklılıklarının Rolü: Zeccâc ve Taberî Örneği, (Yayınlanmamış Doktora Tezi Necmettin Erbakan Üniversitesi), Konya 2015.
• Hanenî, Zâhir Muhammed “El-Mebnî lil-Mechûl fî’l-Kur’ânil-Kerîm- Bahs fî’n-Nahv ve’d-Delâle”, Mecelle Câmiati’l-Halîl lil-Bahs, 2007, Cilt: III, Sayı: 1, ss. 62-43.
• İbn Âcurrûm, Ebû Abdillâh Muhammed b. Muhammed b. Dâvûd es-Sanhâcî, Mutunu’l-Âcrumiyye, Dâru’s-Samî‘î, yy. 1998.
• İbn Âdil, Ebû Hafs Sirâcuddîn Ömer b. Nûriddîn Alî b. Âdil en-Nu‘mânî ed-Dımaşkî, el-Lübâb fî ʿUlûmi’l-Kitâb, (Thk. Âdil Ahmed Abdulmevcûd ve Ali Muhammed Muavvid), Dâru’l-Kutubi’l-İlmiyye, Beyrût 1998.
• İbn Akîl, Ebû Muhammed Bahâuddîn Abdullah b. Abdirrahmân b. Abdillâh el-Hemedânî, Şerhu İbn ʿAkîl ʿalâ Elfiyyeti İbn Mâlik, (Thk. Muhammed Muhyiddin Abdul-hamîd), Dâru’t-Turâs, Kahire 1970.
• İbn Babşaz, Tâhir b. Ahmed, Şerhu’l-Mukaddimeti’l-Muhsibe, Matba‘atu’l-‘Asriyye, Kuveyt 1977.
• İbn Cinnî, Ebu’l-Feth Osmân el-Mevsılî el-Bağdâdî, el-Hasâis, el-Heyetu’l-Mısriyyetu’l-Âmmtü lil-Kuttâb, yy. ty.
• İbn Cinnî, Ebu’l-Feth Osmân el-Mevsılî el-Bağdâdî, el-Munsif libni Cinni Şerhu Kitabi’t-Tasrîf libni Osman el-Mâzinî, Dâru’l-İhyai’t-Turâs, yy. 1954.
• İbn Cinnî, Ebu’l-Feth Osmân el-Mevsılî el-Bağdâdî, Sırrü Sınâ‘ati’l-İ‘râb, Daru’l-Kutubi’l-‘İlmiyye, Beyrût 2000.
• İbn Hişâm el-Lahmî, Ebû Abdillâh Muhammed b. Ahmed es-Sebtî, el-Medhal ilâ Takvîmi’l- Lisân, (Thk. Hâtim Sâlih ed-Dâmin), Dâru’l-Beşâiri’l-İslâmiyye, Beyrût 2003.
• İbn Hişâm, Ebû Muhammed Cemâluddîn Abdullah b. Yûsuf b. Ahmed b. Abdillâh el-Ensârî el-Mısrî, Evḍaḥu’l-Mesâlik ilâ Elfiyyeti İbn Mâlik, (Thk. Muhammed Bakâî), Dâru’l-Fikr yy. ty.
• İbn Kayyim el-Cevzî, Burhaneddin İbrahim b. Muhammed b. Ebi Bekr b. Eyyûb , İrşâdu’l-Mesâlik ilâ halli elfiyyeti İbni Mâlik, (Thk. Muhammed b. Avd b. Mu-hammed es-Suhlî), Edvâu’s-Selef, Riyâd 1954.
• İbn Manzûr, Ebû’l-Fazl Cemâluddîn Muhammed b. Mukerrem b. Alî b. Ahmed el-Ensârî er-Ruveyfiî, Lisânu’l-‘Arab, Dâru Sâdır, Beyrût 2003.
• İbn Mâlik et-Tâî, Ebû Abdillâh Cemâluddîn Muhammed b. Abdillâh el-Endelusî el-Ceyyânî, Îcâzu’t-Taʿrîf fî ʿİlmi’t-Tasrîf, ‘İmâdetu’l-Bahsi’l-‘İlmî, Mekke 2002.
• İbn Mâlik et-Tâî, Ebû Abdillâh Cemâluddîn Muhammed b. Abdillâh el-Endelusî el-Ceyyânî, Şerhu Teshîlu’l-Fevâʾid, (Thk. Abdurrahman es-Seyyid ve Muhammed Bedevi el-Maktûn), Dâru Hicr, Kahire 1990.
• İbn Mâlik et-Tâî, Ebû Abdillâh Cemâluddîn Muhammed b. Abdillâh el-Endelusî, Şerhu’l-Kâfiyyeti’ş-Şafiyyeti, (Thk. Abdulmün‘im Ahmed Herîdî), Câmiatu Ummu’l-Kurâ, Mekke 1982.
• İbn Sâiğ, Ebû Abdullah Şemseddin Mumammed b. Hasan b. Sibâ‘ b. Ebi Bekr el-Cezzâmî, el-Lemhatu fî Şerhi’l-Melhati, (Thk. İbrahim Sâlim es-Sâ‘idî), ‘İmâdetu’l-Bahsi’l- ‘İlmî bi’l-Câmiati’l-İslâmiyye, Medine 2004.
• İbn Usfûr, Ebu’l-Hasen Alî b. Mü’min b. Muhammed b. Alî el-Hadramî el-İşbîlî, el-Mumta‘ el-Kebîr fi’t-Tasrîf, Mektebetu’l-Lübnân, yy. 1996.
• İbn Yaîş, Ebu’l-Bekâ Muvaffakuddîn Yaîş b. Alî b. Yaîş b. Muhammed el-Esedî el-Halebî, Şerhu’l-Mufassali’z-Zemahşerî, (Thk. İmîl Bedi‘ Ya‘kub), Dâru’l-Kitâbi’l-‘İmiyye, Beyrût 2001.
• İbnu’l-Cevzî, Ebu’l-Ferec Cemâluddîn Abdurrahmân b. Alî b. Muhammed el-Bağdâdî, Zâdu’l-Mesîr fî ʿİlmi’t-Tefsîr, (Thk. Abdurrezzak el-Mehdi), Dâru’l-Kitâbu’l-Arabî, Beyrût 2001.
• İbnu’l-Cezerî, Ebu’l-Hayr Şemsuddin Muhammed b. Muhammed b. Yûsuf , Şerhu Tayyi-beti’n-Neşr fi’l-Kırâât, (Thk. Enes Mehra), Dâru’l-Kutubi’l-İlmiyye, Beyrût 2000.
• İbnu’l-Esîr, Ebu’s-Seâdât Mecduddîn el-Mubârek b. Esîruddîn Muhammed b. Muham-med eş-Şeybânî el-Cezerî, el-Bedîʿ fî ʿilmi’l-ʿArabiyye, Câmiatu Ummu’l-Kurâ, Mekke h. 1420.
• İbnu’s-Serrâc, Ebû Bekr Muhammed b. es-Serî b. Sehl el-Bağdâdî, el-Usûl fi’n-Nahv, (Thk. Abdu’l-Huseyn el-Fetlî), Muessesetu’r-Risâle, Beyrût ty.
• Karataş, Yusuf, “İşlevleri Açısından Arapçada Edilgen Yapı”, Ekev Akademi Dergisi, 2013, Sayı: 55, ss. 275-287.
• Kerîme, Mustafâ es-Seyyid el-Emîr, Mâ Lem Yusemma Fâ‘iluhu fî’l-Kur’ân el-Kerîm, (Yayınlanmamış Doktora Tezi Câmi‘atu’l-İskenderiyye Kulliyetu’l-Âdâb Kısmu’l-Lugati’l-‘Arabiyyeti ve’l-Âdâbihâ ve’l-Lugâtu’ş -Şarkıyyetu ve Âdabuhâ), İsken-deriyye 2001.
• Mekkî b. Ebî Tâlib el-Kaysî, Ebû Muhammed b. Hammûş b. Muhammed b. Muhtâr el-Kurtûbî, el-Hidaye ilâ Bulûği’n-Nihâye fî ‘İlmi Maâni’l-Kur’ân ve Tefsîrihi ve Ahkâmihi ve Cumel min Funûni ‘Ulûmihi, (Thk. Eşşâhid el-Bûşîhî), Câmiatu’ş-Şârika, Dubai 2008.
• Murâdî, Ebû Muhammed Bedruddîn Hasen b. Kâsım b. Abdillâh b. Alî, Tavdîhu’l-Makâsıd ve’l-Mesâlik bi-Şerhi Elfiyyeti İbn Mâlik, (Thk. Abdurrahman Ali Su-leyman), Dâru’l-Fikri’l-Arabî, Kahire 2008.
• Müberred, Ebû’l-Abbâs Muhammed b. Yezîd b. Abdilekber b. Umeyr el-Ezdî es-Sumâlî, el-Muktedab, (Thk. Abdulhâlık Udayme), Âlemu’l-Kutub, Beyrût 2010.
• Nehhâs, Ebû Ca‘fer Ahmed b. Muhammed b. İsmâîl el-Murâdî el-Mısrî, İ‘râbu’l-Kurʾân, (Thk. Abdulmün‘im Halîl İbrahim), Dâru’l-Kutubi’l-‘İlmiyye, Beyrût 2000.
• Semânînî, Ebu’l-Kâsım Ömer b. Sâbit, Şerhu’t-Tasrîf, (Thk. İbrahîm b. Suleymân), Mek-tebetu’r-Ruşd, Riyad 1999.
• Semîn el-Halebî, Ebu’l-Abbâs Şihâbuddîn Ahmed b. Yûsuf b. İbrâhîm, ed-Durru’l-Maṣûn fî ʿUlûmi’l-Kitâbi’l-Meknûn, (Thk. Ahmed Muhammed el-Harrât), Dâru’l-Kalem, Dımeşk 1986-1994.
• Sîbeveyhi, Ebû Bişr Amr b. Osmân b. Kanber el-Hârisî, el-Kitâb, (Thk. ‘Abdu’s-Selâm Muhammed Harun), Mektebetu’l-Hâncî, Kâhire 1982.
• Sîrâfî, Ebû Saîd el-Hasen b. Abdillâh b. Merzubân, Şerhu Kitâbi Sîbeveyhi, (Thk. Ahmed Hasan Mehdeli ve Ali Seyyid Ali), Dâru’l-Kutubi’l-İlmiyye, Beyrût 2008.
• Suyûtî, Ebu’l-Fazl Celâluddîn Abdurrahmân b. Ebî Bekr b. Muhammed el-Hudayrî eş-Şâfiî, el-Muzhir fî ʿUlûmi’l-Luga ve Envâuha, (Thk. Fuat Ali Mansur), Dâru’l-Kutubi’l-İlmiyye, Beyrût 1998.
• Şâtıbî, Ebû İshâk İbrâhîm b. Mûsâ b. Muhammed el-Lahmî, el-Makâsıdu’ş-Şâfiye fî Şer-hi’l-Hulâsati’l-Kâfiye, (Thk. İyâd b. ‘Îdu’s-Subeytî), Câmiatu Ummu’l-Kurâ, Mekke 2007.
• Ukberî, Ebu’l-Bekâ Muhibbuddîn Abdullâh b. el-Hüseyn b. Abdillâh el-Ezecî el-Bağdâdî, el-Lubâb fî ʿİleli’l-Binâ‘i ve’l-İʿrâb, (Thk. Abdulilâh Nebhân), Dâru’l-Fikr, Dımeşk 1995.
• Uşmûnî, Ebu’l-Hasen Nûruddîn Alî b. Muhammed b. Îsâ b. Yûsuf, Şerhu’l-Uşmûnî li El-fiyyeti b. Mâlik, Dâru’l-Kutubi’l-İlmiyye, Beyrût 1998.
• Şerafeddin er-Râcihî, el-Mebnî lil-Mechûl ve Terâkîbihi ve Delâletihi fî’l-Kur’âni’l-Azîm, Mısır: Dâru’l-Marifi’l-Câmi‘iyye 1999.
• Özbalikçı, Mehmet Reşit, “Arap Dili Fiil Kalıplarında Fonetik Değişim ve Dönüşümler (Ib-dal-İ‘lal-İdğam-Kalb)”, Dokuz Eylül Üniversitesi İlahiyat Fakültesi Dergisi, 2014/1, Sayı: 39, ss. 277-300.