BEŞERÎ NEFİS KAVRAMI ÇERÇEVESİNDE İNSANIN MAHİYETİ VE VAROLUŞ GAYESİNE İLİŞKİN KLASİK YAKLAŞIMLAR

Yıl 2020, Cilt: 1 Sayı: 1, 50 - 70, 01.05.2020

Eyyüp Tuncer

Öz

Klasik İslam düşüncesinde insanın mahiyet ve hilkat gayesi, “nefis” kavramı çerçevesinde incelenmiştir. Bu bağlamda “insan nedir” sorusunun bir başka formatı ise hiç kuşkusuz ki, “nefis nedir” şeklinde karşımıza çıkmaktadır. Zira nefis mefhumu “insanın mahiyet ve hakikati” olarak tarif edilmiştir. Kadîm düşüncelerden alınan nefis kuramı Müslüman bilginlerce hüsn-ü telakki görmüş; eleştirilmiş ve belli bir ölçüde nassların ruhuna uygun olabilecek bir şekilde yorumlanmıştır. Felsefe, tasavvuf, kelam gibi bilimler nefis teorisine farklı şekillerde yaklaşmış olsalar da “nefsin kuvvetleri/el-kuvâ’n-nefsiyye” noktasında birbirine yakın ve birbirini tamamlayan görüşler ortaya koymuşlardır. Müslüman bilginlerin son şeklini verdikler bu nazariyeye göre insan “şehvâni/behîmî, ğadabî/sebuî, vehmî/şeytânî ve aklî/melekî” olmak üzere dört farklı güçten mürekkeptir. Mezkûr güçler içerisinde insanı insan kılan vasfın aklî/melekî kuvvet olduğu düşünülmüş ve insanın bu potansiyelini aktifleştirip geliştirmekle mükellef olduğu tasavvur edilmiştir. Dolayısıyla “insan ve veya nefis nedir” sorusunun asıl yanıtı “aklî-melekî kuvvettir” şeklindedir, denilebilir. Bu güç karşısında ise vehmî/şeytânî güç yerleştirilmiştir. Bu iki güç dışında kalan şehvâni/behîmî, ğadabî/sebuî güçler ise nötr olarak telakki edilmiştir. İlki, insanın varlığını (bekâsını) sürdürmesi; diğeri ise kendini müdafaa edip yok olmaktan (fenâdan) kurtarması için verilen güçler olarak vasıflandırılmıştır. Nefis kavramının sık ve yoğun etüt edilmesinin temel sebeplerine baktığımızda ise insanın saadete erişmesinin yolları (saâdet-i uzmâ), erdemli olabilmesi için gerekli kıstasların belirlenmesi ve en iyi/üst erdemin tespit edilmesi (ümmehâtü’l-fezâil), mahiyet ve mahiyete bağlı olarak hilkat gayesinin belirlenmesi gibi birçok gerekçenin serdedildiğini görmekteyiz.

Anahtar Kelimeler

İnsanın Hakikati, İnsanın Mahiyeti, Nefsin Kuvvetleri, Nefs, İnsan

CLASSICAL APPROACHES TO THE HUMAN NATURE AND HIS PURPOSE OF EXISTENCE WITHIN THE CONTEXT OF THE HUMAN SOUL/NAFS

Öz

Regarding to the Classical Islam conception, the essence and the natural disposition of humanity have been examined within the framework of the concept of "nafs". In this context, another format of the question "What is human?" is undoubted, "What is the nafs?”. Yet, the nafs concept is described as "the essence and truth of human". The nafs theory which is taken from the ancient thoughts has been met kind reception by Muslim scholars; it has been criticized and interpreted to a certain extent to suit the spirit of the religious texts. Although sciences such as philosophy, mysticism, and theology have approached the nafs theory in different ways, they have presented close and complementary views at the point of “forces of the nafs”. According to this theory which has put into final form by Muslim scholars, human consists of four different forces, namely “sahvani/bahîmî, gadabî/sabuî, vahmî/shaytanî and aqilî/malakî”. The characteristics among the aforementioned powers which make people human beings, are thought to be the aqilî/malakî force and it is envisaged that human is obliged to activate and develop this potential. Therefore, the principal answer to the question “What is human and nafs?” is “aqilî/malakî force”. In the face of this force, vahmî/shaytanî force is placed. Those who are excluded from these two forces, sahvani/bahîmî, gadabî/sabuî forces, are considered to be neutral. The first is that human survival; the other is characterized as the forces given to defend himself and save him from extinction. When we look at the main reasons for the frequent and intensive study of the concept of nafs, we see that many reasons have propounded such as; the ways which human reach happiness, determining the necessary criteria to be virtuous and determining the best/upper virtue, essence and determining the purpose of natural disposition based on the essence.

Anahtar Kelimeler

Nafs, Man, Truth of man, Nature of man, Forces of nafs

Kaynakça

• KAYNAKÇA Âlûsî, Şihâbuddîn, Rûhu'l-Meânî, (thk. Ali Abdulbari), Dâru’l-Kutubi’l-İlmiyye, Beyrut, 1415. Âmidî, Seyfeddin, Ebkâru’l-Efkâr fî Usûliddîn, (thk. Muhammed Mehdi), Dâru’l-Kutub, Kahire, 2004. Batalyevsî, İbnu’s-Sîd el-Hadâik fi’l-Metâlibi’l-Âliyeti’l-Felsefiyeti’l-Avîsa, (thk. Muhammed Rıdvan), Dâru’l-Fikr, Dımaşk, 1988. Beyzâvî, Kâdî, Envâru’t-Tenzîl ve Esrâru’t-Te’vîl, (thk. Muhammed Abdurrahman), Dâru İhyâi’t-Türâsi’l-Arabî, Beyrut, 1418. Câvî, Muhammed Nevevî, Merâhu Lebîd, (thk. Muhammed Emin), Dâru’l-Kutubi’l-İlmiyye, Beyrut, 1417. Cresson, Andre, Filozofik Sistemler, (trc. S. Becarano), Yeni Zamanlar Yayınları, İstanbul, 2014. Dihlevî, Şâh Veliyullâh, Huccetullâhi'l-Bâliğa, (thk. Seyyid Sâbık), Dâru’l-Ceyl, Beyrut, Lübnan, 2005. Ebû Hayyân, el-Endülisî, el-Bahru’l-Muhît, (thk. Sıdkî Muhammed), Dâru’l-Fikr, Beyrût, 1420. Ebûbekir, İbnu’l-Arabî, Kânûnu’t-Te’vîl, (thk. Muhammed es-Süleymânî), Dâru’l-Kıble, Beyrut, 1986. Gazâlî, Ebû Hâmid, İhyâ-u Ulûmiddîn, Dâru’l-Minhâc, Cidde, 2011. ……., Meâricu’l-Kuds fî Medârici Ma’rifeti’n-Nefs, Dâru’l-Âfâki’l-Cedîde, Beyrut, 1975. ……, Mîzânu’l-Amel, (thk. Süleyman Dünya), Dâru’l-Maârif, Mısır, 1964. …….., Tehâfütü’l-Felâsife, (thk. Süleyman Dünya), Dâru’l-Maârif, Kahire, try. Güven, Mesut, Aristoteles’in Ahlak Öğretisinde “Altın Orta” Kuralı, (Basılmamış Yüksek Lisans Tezi), 29 Mayıs Üniversitesi, İstanbul, 2014. Halil b. Ahmed, Kitâbu’l-Ayn, (thk. Mehdi el-Mahzûmî-İbrahim Sâmirâî), Mektebetu’l-Hilâl, Beyrut İbn Âdil, el-Lübâb fî Ulûmi’l-Kitâb, Dâru’l-Kutubi’l-İlmiyye, Beyrut, 1998. İbn Fâris, Makâyîsu’l-Luğa, (thk. Muhammed Harun), Dâru’l-Fikr, Beyrut, 1979. İbn Kemûne, Said b. Mansûr, el-Cedîd fi’l-Hikme, (thk. Hamid el-Kebesî), Matbaatu Câmiatu Bağdat, Irak, 1981. İbn Manzûr, Ebu’l-Fadl, Lisânu’l-Arab, Dâru Sâdır, Beyrut, 1414. İbn Teymiyye, Takiyuddîn, Mecmûu’l-Fetâvâ, (thk. Abdurrahman b. Muhammed), Mecmaau’l-Melik, Suudi Arabistan, 1995. İbrahim, Hamid, “Nazariyyetu’n-Nefs Beyne Aristo ve İbn-i Sînâ”, Mecelletu Câmiati’d-Dımaşk, 19/1, (2003). Îcî, Aduddin, el-Mevâkıf, (thk. Abdurrahman Umeyra), Dâru’l-Ceyl, Beyrut, 1997. Kefevî, Ebu’l-Bekâ, el-Külliyât, (thk. Adnan Derviş), Müessesetu’r-Risâle, Beyrut, try. Komisyon, Şerhu Mustalâhâti’l-Felsefiyye, Mecmeu’l-Buhûsi’l-İslâmiyye, Meşhed, 1414. Mâturîdî, Ebû Mansûr, et-Tevhîd, (thk. Fethullah Huleyf), Dâru’l-Câmiâti’l-Mısrıyye, İskenderiye, try. Molla Sadrâ, el-Hikmetu’l-Müteâliye fî Esfâri’l-Akliyyeti’l-Erbaa, Dâru İhyâi’t-Türâsi’l-Arabî, Beyrut, 1990. Münâvî, Zeyneddîn, Faydu’l-Kadîr Şerhu Câmii’s-Sağîr, el-Mektebetu’t-Ticâriyyetu’l-Kübrâ, Mısır, 1356. Neysâbûrî, Nizâmuddîn el-Kımmî, Ğarâibu’l-Kur’ân ve Rağâibu’l-Furkân, (thk. Zekeriyya Umeyrât), Dâru’l-Kutubi’l-İlmiyye, Beyrut, 1416. Nursî, Said, İşârâtu’l-İ’câz fî Mazânni’l-Îcâz, (thk. İhsan Kasım Sâlihî), Sözler, Kahire, 2002. Râğıb el-İsfehânî, ez-Zarîa ilâ Mekârimi’ş-Şerîa, (thk. Ebu’l-Yezîd Ebû Zeyd), Dâru’s-Selâm, Kahire, 2005. Razî, Fahreddin Mefâtîhu'l-Ğayb, Dâru İhyâi Turâsi’l-Arabî, Beyrut, 1420. ……, Meâlimu Usûliddîn, (thk. Taha Sa’d), Dâru’l-Kutubi’l-Arabî, Lübnan, try. …….,el-Mebâhisu’l-Maşrikiyye fî İlmi’l-İlâhiyyât ve Tabaiyyât, Dâiretu’l-Maârif, İslamabad, 1343. Suyûtî, Celaleddîn, el-Hâvî li’l-Fetâvâ, Dâru’l-Fikr, Beyrut, 2004. Şehristânî, Abdulkerîm, el-Milel ve’n-Nihal, Dâru’l-Ma’rife, Beyrut, 1404. Teftezânî, Şerhu’l-Mevâkıf, Dâru’l-Maârifi’n-Nu’mâniyye, Pakistan, 1981 . Tehânevî, Ali, Keşşâfu Istılâhâti’l-Funûn ve’l-Ulûm, (thk. Ali Dercûh), Mektebetu Lübnan, Beyrut, 1996.