The Sufi and Literary Commentary on Sheikh Mohammed Karbalayi’s Takhmis on Mewlana Khalid-i Baghdadi’s Ghazal

Yıl 2022, , 63 - 91, 15.12.2022

Veysel Başçı , Yakup Aykaç

https://doi.org/10.35415/sirnakifd.1168040

Cited By: 1

Öz

Sheikh Mohammad Karbalayī is a sufi poet who grew up in the Akhtepe school, which was one of the important centers of Naqshī-Khālidī school until the first quarter of the 20th century. The poet’s literary accumulation, which was shaped around the Naqshī-Khālidī lodge and cult culture, carried him to a distinguished place, especially in the art of sufi poetry. The poet left a legacy of a diwan containing poems from three languages (Persian, Arabic, Ottoman) besides Kurdish; These poems are very rich in terms of content, and have a high rhetorical value, especially in the sufistic sense. In the aforementioned diwan of the poet, there are also takhmis and naqizes made to the ghazals of Mawlana Khalid Bagdadi, the founder of Naqshî-Khālidī. These takhmis and naqizes in question were generally written in Persian. Two of these takhmis written in Persian are in the form of seven bends and the other in the form of five bends. This takhmis with five bends is a reply in a kind made into a ghazal consisting of five couplets by Mawlana Khalid Baghdadi. The aforementioned ghazal of Mawlana Khalid consists of a nazire written by Hafez Shirāzī in a ghazal. This five-point takhmis, which has deep dualistic comparisons in sufi and moral sense and strong implications of these comparisons, is important in terms of thematic form and aesthetics, and it is evident that Mawlana Khalid was influential on Kurdish sufi poets not only in terms of sufism and Mujaddidī-Naqshī but also in terms of literature notable for its demonstration. It also shows a kind of intertextuality extending from Sheikh Mohammad Karbalayī to Mawlana Khalid and from him to Hafez Shirazi. While takhmis shows the intertextuality between these three poets, he also reveals the influence of Hafez Shirazi in classical Kurdish sufi literature. The message that all three mentioned poets want to give in this ghazal is joy from the integrity of meaning, good and bad, precious and worthless, beautiful and ugly, etc. includes propositions. In the content of the takhmis, the permanence of the minimum moral values that should be in the person is mentioned. It has been mentioned that the evils and apparent beauties that will tear a person away from his good spirit are formal. The idea that two genders that are the same in appearance will not be the same in essence has been worked out. Thus, the difference between outward and inward, which forms the basis of sufism, has been pointed out by considering the dualistic debate framework. In this study, a sufistic and literary analysis of a poem that was ended with a takhmis by Sheikh Mohammad Karbalayī was made. The interaction between these three poets has been examined with an interdisciplinary approach. In this study, sufistic and literary classical commentary methods were followed. In the study, first of all, the structural aspects of estimation and dualistic comparison features are discussed. Then, the transcription and translation of a total of twenty-five verses, each of which consists of five lines, was made. In the commentary part, which constitutes the main part of the study, the focus is on the meaning rather than the grammatical features of the couplets and lines and their lexicon. In this section, each verse has been handled separately, and attention has been drawn to verses and hadiths or religious references, if any, without disturbing the general texture of the paragraph. Classical beliefs and creeds have been explained, and especially sufistic images have been emphasized. If it is included in a bend or couplet, mythological narratives, ancient beliefs, the life, and identity of the people mentioned or whose names are mentioned are also briefly mentioned. After the annotation part of each subordinate, its literary points are stated. In this part, reference, inspiration, metaphor, innuendo, pun, sheci and so on. Ma‘ani, badi' and declarative type of literary wit are indicated. Thus, a kind of anatomy of the aforesaid takhmis has been put forward and presented to the use of researchers in the history and literature of sufism.

Anahtar Kelimeler

Sufism, Hafez Shrazi, Mawlana Khalid Baghdadi, Shayh Mohammed Karbalayi, Commentary, Takhmis.

Şeyh Muhammed Kerbelâyî’nin Mevlâna Halid-i Bağdâdî’nin Gazeline Yazdığı Tahmîsin Tasavvufî ve Edebî Şerhi

Öz

Şeyh Muhammed Kerbelayî XX. yüzyılın ilk çeyreğine kadar Nakşî-Halidîliğin önemli merkezlerinden olan Aktepe ekolünde yetişmiş mutasavvıf bir şairdir. Şairin Nakşî-Halidî tekke ve tarikat kültürü etrafında şekillenmiş olan edebî birikimi, onu özellikle tasavvufî şiir sanatında mümtaz bir yere taşımıştır. Kendisinden geriye, Kürtçe dışında üç dilden (Farsça, Arapça, Osmanlıca) şiirlerin yer aldığı bir divan bırakmış olan şairin şiirleri; içerik ve muhteviyat açısından oldukça zengin, özellikle tasavvufî anlamda retorik değeri son derece yüksek şiirlerdir. Şairin mezkûr divanında Nakşî-Halidîliğin kurucusu Mevlâna Halid-i Bağdâdî’nin gazellerine yapılmış tahmîs ve nakizeler de mevcuttur. Söz konusu bu tahmîs ve nakizeler Farsça yazılmıştır. Farsça yazılmış tahmîslerden ikisi yedi, diğeri ise beş bend şeklindedir. Beş bendlik bu tahmîs, Mevlâna Halid-i Bağdâdî’nin beş beyitten oluşan bir gazeline yapılmış bir tahmîstir. Mevlâna Halid’in bu beş beyitlik gazali ise Hafız Şirazî’nin bir gazeline yazdığı nazireden ibarettir. Tasavvufî ve ahlakî mânada derin düaletik mukayeselere ve bu mukayeselerin güçlü çıkarımlarına sahip bu beş bendlik tahmîs, tematik form ve estetik açısından dikkate değer olduğu gibi Mevlâna Halid’in Kürt mutasavvıf şairleri üzerinde sadece tasavvufî ve Müceddediye-i Nakşîyye fikriyatı yönüyle değil, edebî yönüyle de etkili olduğunu göstermesi bakımından dikkate şayandır. Ayrıca bu tahmîs, Şeyh Muhammed Kerbelayî’den Mevlâna Halid’e ondan da Hafız-ı Şirazî’ye uzanan bir tür metinlerarasılığı (intertekstualite) göstermektedir. Öte taraftan da klasik Kürt tasavvuf edebiyatında Hafız Şirazî’nin etkisini ortaya koymaktadır. Her üç şair de bu şiirle iyi ile kötü, kıymetli ile kıymetsiz, güzel ile çirkin gibi önermelerde bulunmuştur. Tahmîsin muhteviyatında kişide olması gereken minimum ahlâkî değerlerin kalıcılığından, kişiyi iyi tinetinden koparan zahirî güzelliklerin ise formel oluşundan söz edilmiştir. Görünürde aynı olan iki cinsin, özde aynı olamayacağı düşüncesi işlenmiştir. Böylelikle tasavvuf mefkûresinin temelini oluşturan zahir ile batın arasındaki farka düaletik münazara çerçevesi göz önünde bulundurularak dikkat çekilmiştir. Bu çalışmada Şeyh Muhammed Kerbelayî tarafından bir tahmîsle sonlandırılmış bir şiirin tasavvufî ve edebî analizi yapılmıştır. Söz konusu üç şair arasındaki etkileşim, interdisipliner bir yaklaşımla incelenmiştir. Bu inceleme de tasavvufî ve edebî klasik şerh yöntemleri izlenerek yapılmıştır. Çalışmada öncelikle tahmîsin yapısal yönleri ve düaletik mukayese özellikleri ele alınmıştır. Ardından her bir bendinin beş mısradan oluştuğu, toplam yirmi beş mısralık tahmîsin, transkripsiyon ve tercümesi yapılmıştır. Çalışmanın ana bölümünü oluşturan şerh kısmında ise beyit ve dizelerin gramatik özellikleri ile sözlükçelerinden ziyade manaya odaklanılmıştır. Bu kısımda her bir mısra ayrı ayrı ele alınmış, bendin genel dokusunu bozmayacak şekilde varsa ayet ve hadislere ya da dinî referanslara dikkat çekilmiştir. Klasik inanış ve itikâdlar izah edilmiş, tasavvufî imgeler üzerinde özellikle durulmuştur. Bend ya da beyitte yer alıyorsa ayrıca mitolojik anlatılara, kadim inanışlara, adı geçen veya adına işarette bulunulan şahısların hayatına ve kimliğine de kısaca değinilmiştir. Her bendin şerh kısmından sonra edebî nükteleri ele alınmıştır. Bu kısımda telmih, iham, istiare, kinaye ve benzeri edebî nükteler varsa belirtilmiş, böylece söz konusu tahmîsin bir tür anatomisi ortaya konularak; tasavvuf ve tasavvuf edebiyatı araştırmacılarının istifadesine sunulmuştur.

Anahtar Kelimeler

Tasavvuf, Hafız-ı Şirazî, Mevlana Halid-i Bağdadî, Şeyh Muhammed Kerbelayî, Şerh, Tahmîs.

Kaynakça

• Bağdâdî, M. H. Divan, Mevlânâ Halid-i Bağdadî. Tercüme ve şerh: Abdulcebbar Kavak İstanbul: Semerkand, 2013.
• Çakır, M. Saki. “Hatm-i Hâcegân ve Hâlidîlik'teki Uygulanan Örnekleri”, İhya Uluslararası İslam Araştırmaları Dergisi, 5/2, 2019.
• Destgirdî, Vahid. Külliyat-ı Hamse-i Hekim Nizamî Gencevî, Tahran: Neşr-i Tûlu’g, 1383.
• El-Bâbanî, Abdülkadir b. Rüstem. Siyeru’l-Ekrad, Bâban ve Erdelan Kürtleri Tarihi (1523-1870), Haz: Veysel Başçı & Eral Ceylan, İstanbul: Peywend, 2019.
• Eskerî, Şêx. Keşkol, Transkripsiyon. Zeynelabidîn Zinar, Stenbol: Doz, 2009.
• Halikî, M. R. Berziger. Şahnebat-ı Hafız, Tahran: İntişarat-ı Zevvar, 1382.
• Karaca, Mehmed. İzahlı Edebî Sanatlar Antolojisi, İstanbul: Hilâl Matbaaacılık, 1966.
• Kerbelayî, Şêx Mihemed. Dîwana Kerbelayî, Elyazma. Mela Zeynelabidîn Amîdî, Diyarbekir: Tıpkı Basım, 1980.
• Kerbelâyî, Şêx Mihemed. Dîwana Kerbelâyî, Haz: Osman Akdag û Kerem Soylu, Stenbol: Weşanên Enstîtuya Stenbolê, 2002.
• Kerbelâyî, Şêx Mihemed. Ferhenga Kerbelayî, Mîrsadu’l-Etfal/Şahrahê Kûdekan, Haz: Ramazan Pertev, İstanbul: Nûbihar, 2012.
• Koğî, Ehmed Hîlmî. Dîwana Cami’, İstanbul: İhsan Yayınları, 2004.
• Korkusuz, M. Şefik. Tezkire-i Meşayih-i Amid c.I-II, İstanbul: Kent Yayınları, 2004.
• Kur’ân-ı Kerîm ve Yüce Meâli. çev. Süleyman Ateş, İstanbul: Yeni Ufuklar Neşriyat, 1975.
• Mu’temedî, Mihendoht. Nakş-i Mevlâna Halid-i Nakşbendî ve Peyrovan-ı Tarikat-ı Û, Tahran: Pajeng, 1368.
• Muvahhid, M. Ali. Mesnevî-i Ma’nevî, Tahran: İntişaratê Hermes, 1396.
• Nehrî, Şeyh Ubeydullah. Tuhfetü’l Ahbâb Mesnevî-i Sânî, Haz. Seyyid İslam Duâgû, Urumiye: İntişarat-ı Huseynî, 1379.
• Özaydın, Murat. Şeyh Abdurrahman Aktepe, Hayatı Eserleri Görüşleri, Diyarbakır: Cihan Yayınları, 2009.
• Pala, İskender. Ansiklopedik Divan Şiiri Sözlüğü, İstanbul: Kapı Yayınları, 2012.
• Uludağ, Süleyman. Tasavvuf Terimleri Sözlüğü, İstanbul: Kabalcı, 2016.
• Vassaf, Hüseyin. Tasavvufî Şiir Şerhleri, Feyz’ül-Kemâl ve Mir’âtü’l-Kemâl, Haz: Muammer Cengiz, İstanbul: Dergâh, 2015.
• Yıldırım, Kadri. Kürt Medreseleri ve Alimleri, c.II, İstanbul: Avesta Yayınları, 2018.
• Yıldırım, Nimet. Fars Mitolojisi Sözlüğü, İstanbul: Kabalcı, 2008.
• Yusufî, G. Huseyn. Bostan-ı Sa‘dî, Tahran: İntişarat-ı Harezmî, 1359.
• Yüksel, Sadreddin. Mevlâna Halid-i Bağdadî’nin Divan ve Şerhi, İstanbul: Sabah Gazetesi Kültür Yayınları, 1977.
• Zeki Bey, Mehmed Emin. Kürt ve Kürdistan Ünlüleri, çev. M. Baban ve diğr., Ankara: Özge, 2005.