Semantic Analysis of the Concept of Religion in Ignorance Poetry

Yıl 2023, , 269 - 290, 15.09.2023

Nurullah Oruç

https://doi.org/10.35415/sirnakifd.1227726

Cited By: 1

Öz

Some words in Arabic have different meanings depending on the situation. Religion is one of them. Ignorance poems are important elements that reflect the religious, literary and cultural aspects of the period. In addition, Arabic texts are extremely rich sources in terms of grammar, vocabulary, rhetoric and fluency. The fact that it is istişhâd, especially with poems, in many Arabic sources is proof of this. In this study, the concept of religion mentioned in the poetry of Jahiliyya has been examined in terms of meaning. The viewpoint of the poets who lived in that period to religion and the meanings they used this word were investigated. Is the word religion in the poem used in the sense of belief and worship, or in other meanings? The lack of an original study answering his question led to the need for such a research. The aim of the research is to examine the meanings of the word religion in poetry, and to evaluate the viewpoint of those living in that period on religion in the light of poems. In the study, the poems in which the word religion is mentioned are mentioned by examining all the poems of Jahiliyya. It is thought that the research will contribute to the studies in this field to some extent. The semantic dimension of the concept of religion in the poems was examined; In the current language of the period, the semantic framework of the concept of religion was tried to be determined. Sometimes two or more examples are given from the poems in which the concept of religion is used in the same sense; Others have been cited by citing the source. Where an example is given, there are no other examples. First of all, the meanings in which the concept of religion is used were examined and then its use in poetry was evaluated. While determining the meaning of the word religion in Jahiliyya poetry, besides making use of the commentaries of the relevant couplet in which the word religion is included, it has been tried to evaluate both the couplet itself and before and after it holistically. In addition, while examining the concept of religion, not only the word religion, which is an infinitive, but also the concepts derived from it were examined. As a result, it is seen that the concept of religion in Jahiliyya poetry is used in different meanings and especially in the sense of belief, worship and morality. It is seen that the word religion was used for heavenly religions based on divine revelation in the period of ignorance. In addition to this, it has been determined that the word religion is used with opposite meanings such as honor-disgrace, obedience-rebellion. As a result, good habits were not absent in the Age of Ignorance, when ugly customs were common. Generosity, commitment to loyalty, protecting the oppressed and a sense of chastity are some of these customs.

Anahtar Kelimeler

Arabic Language and Literatürü, Age of Ignorance, Religion, Poetry, Semantics.

Câhiliye Şiirinde Din Kavramının Semantik Tahlili

Öz

Arapçada bazı kelimeler, bulundukları cümlenin siyâk-sibâkına bağlı olarak muhtelif anlamlar ifade eder. Bunlardan biri de din sözcüğüdür. Câhiliye devrinin mahsulü olan şiirler, ait oldukları döneminin dinî, edebî ve kültürel yönünü yansıtan önemli unsurlardandır. Diğer yandan şiirler, Arapça metinlerin gramer, lügat, belagat ve fesahat yönünden son derece zengin kaynaklar arasında yer alır. Nitekim, çoğu Arapça kaynaklarda sıklıkla ve birinci derecede şiirlerle istişhâd edilmiş olması şiirin ne denli öneme sahip olduğunu göstermektedir. Bu makalede Câhiliye dönemi şiirinde zikri geçen din kavramanın anlamsal yönü ele alınmıştır. Çalışmada Câhiliye devrinde yaşamış şairlerin dine bakış açısı ve bu sözcüğü hangi manalarda kullandıkları araştırılmıştır. Câhiliye devri şiirinde kullanılan din kelimesinin salt inanç ve ibadet anlamında mı kullanılmış, yoksa başka manaları da kapsamakta mıdır? Sorusuna cevap veren özgün bir çalışmanın olmaması, böyle bir araştırma ihtiyacını doğurmuştur. Araştırmanın hedefi, bir yandan Câhiliye şiirlerinde zikredilen din kelimesinin kullanıldığı manaları incelemek, diğer yandan ise o dönemde yaşayan toplumun dine bakış açısını şiirler ışığında değerlendirmektir. Giriş ve bir bölümden oluşan bu çalışmada Câhiliye şiirlerin tümüyle incelenmek suretiyle din kelimesinin geçtiği şiirlere yer verilmiştir. Bu nedenle araştırmanın, bu sahada yapılan ve yapılacak olan çalışmalara bir nebze de olsa ışık tutacağı ve katkı sunacağı düşünülmektedir. Çalışmada, Câhiliye şiirlerinde geçen din kavramının anlamsal boyutu ele alınmış ve o dönemin aktüel dilinde din kavramının anlam çerçevesi belirlenmeye çalışılmıştır. Bunu yaparken de din kavramının birebir aynı manada kullanıldığı şiirlerden duruma göre ikişer veya daha fazla örnek şiirlere yer verilmiş; diğerlerine ise kaynak göstermek suretiyle atıfta bulunulmuştur. Sadece bir misalin verildiği yerlerde ise Câhiliye şiiri olarak başka örneği bulunmamaktadır. Çalışmada öncelikle din kavramının kullanıldığı anlamlara yer verilmiş; ardından da Câhiliye şiirindeki kullanımı mütalaa edilmiştir. Din sözcüğünün Câhiliye şiirinde hangi manada kullanıldığının tespiti yapılırken, din kelimesinin yer aldığı ilgili beytin şerhlerinden istifade edilmesinin yanı sıra gerek beytin kendisine ve gerekse öncesi ve sonrasına bütüncül bakılarak ele alınmıştır. Öte yandan din kavramının tahlili yapılırken sadece mastar olan din kelimesi değil, bundan türeyen ve farklı sığalarla ifade edilen kavramların değerlendirmesi de yapılmaya çalışılmıştır. Bu çalışmanın sonucunda Câhiliye devri şiirlerinde zikredilen din kavramının bir manayla sınırlı olmayıp farklı anlamlarda da kullanıldığı ve bunlardan da özellikle inanç, ibadet, itaat, davranış ve ahlak anlamında kullanıldığı görülmektedir. Araştırma neticesinde elde edilen en önemli sonuç ise putlara tapma ya da Allah’a yakınlaştıracağı düşüncesiyle onların aracı kılınması inancının hâkim olduğu Câhiliye devrinde, din kelimesinin bu inançtan ziyade ilâhî vahye dayanan semâvî dinler için kullanılmasıdır. Bunun yanında bu kelimenin izzet-zillet, itaat-isyan gibi karşıt anlamlarıyla hem olumlu hem olumsuz manada kullanıldığı tespit edilmiştir. Buna ilaveten Câhiliye şiirinde anlam olarak hem olumlu hem de olumsuzluk ifade eden din kelimesinin, en çok olumlu manada kullanıldığı gözlemlenmiştir. Sonuç olarak çirkin adetlerin yaygın olduğu Câhiliye döneminde güzel alışkanlıklar da yok değildir. Cömertlik, ahde vefa, mazlumları korumak ve iffet duygusu bu adetlerden bazılarıdır.

Anahtar Kelimeler

Arap Dili ve Belagatı, Câhiliye Dönemi, Din, Şiir, Semantik.

Kaynakça

• Abdî, ‘Âiẕ b. Muḥṣan el-Mus̠aḳḳib. Dîvânu şi‘ri’l- Mus̠aḳḳib el-‘Abdî. Thk. Hasan Kâmil es-Ṣayrafî. Gîze: Ma‘hedu’l-Maḫṭûṭâṭi’l-‘Arabiyye, 1971.
• Abdurraḥmân, Afîf. eş-Şi‘ru ve Eyyâmu’l-‘Arab fi’l-‘asri’l-‘Arabî. Beyrut: Dâru’l-Endelus, 1984.
• Ali, Cevvâd. el-Mufaṣṣal fî Târîḫi’l-‘Arab Ḳable’l-İslâm. 20 Cilt. Beyrut: Dâru’s-Sâḳî, 2001.
• Aṣma‘î, Ebû Sa‘îd Abdilmalik b. Ḳureyb el-. el-Aṣma‘iyyâṭ. Thk. Ömer Fârûḳ et-Tabbâ‘. Beyrut: Dâru’l-Erkam İbnu’l-Erkam, ts.
• Baġdâdî, Abdulḳâdir b. Ömer. Şerḥu ebyâti Muġni’l-lebîb. Thk. Abdulazîz Rebâḥ. Aḥmed Yusuf Deḳḳâḳ. 8 Cilt. Beyrut: Daru’l-Me’mûn li’t-Turâs̠, 1993.
• Beyâtî, ‘Âdil Câsim el-. eş-Şi‘r fî Ḥarbi Dâḥis ve’l-Ġabrâ’. Nşr. Bağdat Üniversitesi. Bağdat: Matbaatu’l-Edeb, ts. Bölükbaşı, Mehmet. “Câhiliye Devri Araplarında Din Anlayışı”, Nüsha Dergisi 19/49 (Aralık 2019), 97-120.
• Bulut, Ali. "Câhiliye Şiirinde Bazı Dini Motifler". Ondokuz Mayıs Üniversitesi İlahiyat Fakültesi Dergisi 18 / 18-19 (Ocak 2005), 213-235.
• Cevâlîkî, Ebû Mansûr Mevhûb b. Aḥmed İbnu’l-Cevâlîkî. Şerḥu Edebi’l-Kâtib. Thk. Muṣtafa Ṣâdıḳ er-Râfı‘î. Beyrut: Dâru’l-Kutubi’l-‘Arabi, ts.
• Cevherî, Ebû Nasr İsmâîl b. Hammâd el-. es-Ṣiḥâḥ Tâcu’l-luġa ve ṣiḥâḥu’l-‘Arabiyye. Thk. Aḥmed Abdulġafûr Attâr. 7 Cilt. Beyrut: Dârû’l-İlm li’l-Melâyîn, 1984.
• Ciyâvûk, Mustafa Abdullatif. el-Ḥayâtu ve’l-mevtu fi’ş-Şi‘ri’l-câhilî. Bağdat: Vizâretu’l-E‘lâm, ts.
• Cumaḥî, Muḥammed b. Sellâm el-. Ṭabaḳâtu fuḥûli’ş-şu‘arâ. Thk. Maḥmûd Muḥammed Şâkir. 2 Cilt. Cidde: Dâru’l-Medenî, ts.
• Daḳîḳî, Suleymân b. Benîn ed-. İttifâḳu’l-mebânî ve iftirâḳu’l-me‘ânî. Thk. Yaḥyâ Abdurraûf Cebir. Amman: Dâru Ammâr, 1985.
• Ḍanâvî, Sa‘dî. Şerḥu’l-Aṣma‘iyyâṭ. Beyrut: Dâru’l-Kutubi’l-‘İlmiyye, 2003.
• Ḍayf, Şevḳî. Târîḫu’l-Edebi’l-‘Arabî. 10 Cilt. Kahire, Dâru’l-Ma‘ârif, 1995.
• Deġîm, Semîḥ. Edyân ve mu‘teḳadâtu’l-‘Arab ḳable’l-İslâm. Beyrut: Dâru’l-Fikr, 1995.
• Durre, Muhammed ‘Ali Tâha. Fetḥu’l-Kebîri’l-Mute‘âl İ‘râbu Şerḥi'l-Mu‘allaḳât. 2 Cilt. Cidde: Mektebetu’s-Sevâdî, 1989.
• Ebû ‘Ûde, ‘Ûde Ḫalîl. et-Ṭaṭavvuru’d-Delâlî Beyne Luġati’ş-Şi‘ri’l-Câhilî ve Luġati’l-Ḳur’âni’l-Kerîm. Ürdün: Mektebetu’l-Menâr, 1985.
• Enbârî, Ebu Bekr Muḥammed b. el-Ḳâsım. Şerhû’l-Ḳaṣâidi’s-seb‘i’t-ṭivâl. Thk. Abdusselâm b. Hârûn. Dımaşk: Dâru’l-Me‘ârif, ts.
• Eslet, Ebû Ḳays Ṣayfî b. Âmir el-. Dîvânu Ebî Ḳays Ṣayfî b. el-Eslet. Thk. Ḥasan Muḥammed Bâcûde. Kahire: Dâru’t-Turâs̠ ts.
• Eṭram, Muḥammed Abdullah el-. Şerhu Dîvâni’z-Zefeyân. Mekke: Ümmü’l-Kurâ Üniversitesi, Yazma Eserler Bölümü, Yüksek Lisans Tezi, 1974.
• Ezherî, Ebû Manṣûr Muḥammed b. Aḥmed el-. Tehẕîbul-luġa. Thk. Ya‘kûb ‘Abd en-Nebî. 16 Cilt. Kahire: ed-Dâru’l-Mısriyye li’t-Te’lîf ve’t-Terceme, ts.
• Ferâhîdî, Ḫalîl b. Aḥmed el-. Kitâbu’l-‘Ayn. Thk. Abdulḥamîd Hindâvî. 8 Cilt. Beyrut: Dârû’l-Kutubi’l-‘İlmiyye, 2003.
• Fevvâz, Zeyneb. ed-Durru’l-mensûr fî tabakâti rabbâti’l-ḫudûr. Mısır: el-Matba‘atu’l-Kubrâ’l-Emîriyye, 1894.
• Feyûmî, Muhammed İbrahim el-. Târîḥu’l-fikri’d-dînî’l-Câhilî. Kahire: Dâru’l-Fikri’l-‘Arabî, 1994.
• Fîrûzâbâdî, Ya‘ḳûb. Mu‘cemu’l-kâmus’il-muḥîṭ. Beyrut: Dâru’l-Ma‘rife, 2011.
• Göçemen, Yakup. "Hanîf Şair Ümeyye b. Ebi’s-Salt’ın Şiirlerinde Başlıca Dinî Anlamlar". İhya Uluslararası İslam Araştırmaları Dergisi 8/1 (Ocak 2022), 297-324.
• Ḫansâ’, Ummu ‘Amr Tumâdır bint ‘Amr b. el-Ḥâris̠ el-. Dîvânu’l-Ḫansâ’. Thk. Heys̠em Cum‘a Hilâl. Beyrut: Dâru Mektebeti’l-Me‘ârif Nâşirûn, 2016.
• Hemedânî, Ebû Muḥammed el-Ḥasen b. Aḥmed el-. el-İklîl min aḫbâri’l-Yemen ve Ensâbi Ḥimyer. Thk. Muḥibbuddîn el-Ḫaṭîb. Kahire: el-Matbaa’s-Selefiyyetu ve Mektebetuhâ, 1948.
• Ḥimyerî, Ebû Saîd Neşvân b. Saîd el-. el-Ḥûru’l-‘în. Thk. Kemâl Muṣtafâ. Kahire: Mektebetu’l-Ḫâncî, 1984.
• Ḥimyerî, Ebû Saîd Neşvân b. Saîd. Şemsu’l-ʿulûm ve devâʾu kelâmi’l-ʿArab mine’l-kulûm. Thk. Ḥuseyn b. Abdillâh vd. 11 Cilt. Beyrut: Dâru’l-Fikri’l-Mu‘âsır, 1999.
• İbâd, ‘Udey b. Zeyd el-. Dîvanu ‘Udey b. Zeyd el-‘İbâd. Thk. Muḥammed Cebbâr el-Mu‘aybid. Bağdat: Şirkatu Dâru’l-Cumhûriyye, 1965.
• İbn ‘Asâkir, Ebû’l-Ḳâsım Ali b. el-Ḥasen. Târîḥu Dımaşḳ. Thk. Ömer b. Ġarâme el-‘Amrûrî. 80 Cilt. Dımaşk: Dâru’l-Fikr, 1995.
• İbn Abbâs, Ebû’l-‘Abbâs Abdullah. Ġarîbu’l-Ḳur’ân fî şi‘ri’l-‘Arab. Thk. Muḥammed Abdurraḥîm ve Aḥmed Nasrullah. Beyrut: Muessesetu’l-Kutubi’s̠-S̠eḳâfiyye, ts.
• İbn Dureyd, Ebû Bekr Muḥammed b. el-Ḥasen. Cemheretu’l-luġa. Thk. Remzî Munîr Be‘lebekkî. 3 Cilt. Beyrut: Dârû’l-İlm li’l-Melâyîn, 1987.
• İbn Fâris, Aḥmed. Mücmeli’l-luġa. Thk. Zuheyr Abdulmuḥsin Sulṭân. 3 Cilt. Beyrut: Müessesetu’r-Risâle, 1986.
• İbn Ḥacer, Evs. Divânu Evs b. Ḥacer. Thk. Ömer Fârûḳ et-Tabbâ‘. Beyrut: Dâru’l-Erkam İbnu’l-Erkam, ts.
• İbn Ḳuteybe, Ebû Muhammed Abdullah b. Muslim. Edebu’l-Kâtib. Thk. Ali Fâ‘ûr. Beyrut: Daru’l-Kutubi’l-‘İlmiyye, 2013.
• İbn Ḳuteybe, Ebû Muhammed Abdullah b. Muslim. el-Me‘âni’l-kebîr fî ebyâti’l-me‘ânî. Thk. Salim Karankavi ve Abdurrahmân b. Yahya el-Yemânî. 3 Cilt. Beyrut: Dâru’l-Kutubi’l-‘İlmiyye, 1984.
• İbn Manẓûr, Ebu’l-Faḍl Cemâluddîn Muḥammed b. Mukerrem b. Alî. Lisânu’l-‘Arab. 9 Cilt. Kahire: Dâru’l-Ḥadîs, 2013.
• İbn Meymûn, Muḥammed b. el-Mubârek. Muntehâ’t-ṭalab mîn eş‘âri’l-‘Arab. Thk. Muḥammed Nebîl Ṭarîfî, Beyrut: Dâru Sâdır, 1999.
• İbn Rabî‘a, Ebû Leylâ Muhelhil. Dîvânu Muhelhil b. Rebîa. Thk. Ṭalâl Ḥarb. Kahire: Dâru’l-‘Âlemiyye, ts.
• İbn Sa‘d, Ebû ‘Abdirraḥmân İbrâhîm. Mu‘cemu’t-tevḥîd. 3 Cilt. Riyad: Dâru’l-Ḳabes, 2014.
• İbn Sîde, Ebu’l-Ḥasen Ali b. İsmâîl el-Mursî. el-Muḥkem ve'l-muḥitu'l-a‘ẓam. Thk. Abdulḥamîd Hindâvî. 11 Cilt. Beyrut: Daru’l-Kutubi’l-‘İlmiyye, 2000.
• İbn Ya‘fer, Esved. Dîvânu Esved b. Ya‘fer. Thk. Nûrî Ḥammûdî el-Ḳaysî. Bağdat: Vizâretu’s̠-Seḳâfeti ve’l-İ‘lâm, 1970.
• İbnu’l-Ebraṣ, Ebû Ziyâd ‘Ubeyd. Dîvânu‘Ubeyd İbnu’l-Ebraṣ. Thk. Eşref Aḥmed ‘Adere. Beyrut: Dâru’l-Kitâbi’l-‘Arabî, 1994.
• İbnu’l-Verd, ‘Urve. Dîvânu ‘Urve İbni’l-Verd. Thk. Esmâ’ Ebû Bekir Muḥammed. Beyrut: Dâru’l-Kutubi’l-‘İlmiyye, 1998.
• İbnu’s-Sikkît, Ebû Yûsuf Ya‘kûb b. İsḥâḳ. el-Elfâẓ. Thk. Faḫruddîn Ḳabâve. Beyrut: Mektebetu Lübnan, Nâşirûn, 1998.
• İbnu’s-Sikkît, Ebû Yûsuf Ya‘kûb b. İsḥâḳ. İṣlâḥu’l-manṭıḳ. Thk. Muḥammed Mur‘ib. Beyrut: Dâru İḥyâi’t-Turâsi’l-‘Arabî, 2002.
• İbnu’ş-Şeceri, Ebu’s-Sa‘âdât Hibetullâh b. ‘Ali. el-Emâlî. Thk. Mahmûd Muhammed et-Tanâhî. 3 Cilt. Kahire: Mektebetu’l-Ḫâncî, 1991.
• Kelbî, Ebu’l-Munẕir Hişâm b. Muḥammed b. Sâib el-. el-Aṣnâm. Thk. Aḥmed Zeki Paşa, Kahire: Dârul-Kutubi’l-Mısriyye, 1995.
• Kurâ‘un-neml, Ebu’l-Hasan Ali b. Hasan el-Hunâî. el-Munecced fi’l-luġa. Thk. Aḥmed Muḫtâr Ömer-Ḍâḥî Abdulbâḳî. Kahire: Alemu’l-Kutub, 1988.
• Merzubânî, Ebû Ubeydillâh Muḥammed el-. Mu‘cemu’ş-şu‘arâ’. Thk, Fritz Krenkow. nşr. Mektebetu’l-Kudsî. Beyrut: Dâru’l-Kutubi’l-‘İlmiyye, 1982
• Meşe, Ramazan. "Câhiliye Dönemi Hanif Şairlerin Şiirlerine Tematik Bir Yaklaşım -Tevhid Anlayışı-". Amasya İlahiyat Dergisi 16 (Haziran 2021), 197-227.
• Muṣṭafâ, İbrâhîm vd. el-Mu‘cemu’l-vasîṭ. İstanbul: el-Mektebetu’l-İslâmiyye, ts.
• Reşîd, Nâṣır b. Sa‘d er-. Sûḳu ‘Ukâẓ fî’l-câhiliyye ve’l-İslâm târiḫuhu ve neşâṭuhu ve mevḳi‘uhu. Kahire: Dâru’l-Enṣâr, 1977.
• Seḫâvî, Ali b. Muhammed ‘Alemu’d-dîn es-. Sifrü’s-saʿâde ve sefîrü’l-ifâde. Thk. Muhammed ed-Dâlî. 3 Cilt. Beyrut: Dâru Sâdır, 1995.
• Suyûṭî, Abdurraḥmân b. Ebî Bekr Celâluddîn es-. el-Ḫaṣâiṣu’l-Kubrâ. 2 Cilt. Beyrut: Dâru’l-Kutubi’l-‘İlmiyye, ts.
• Şeybâni, Ebû Amr İshâk b. Mirâr eş-. Kitâbu’l-Cîm. Thk. İbrahim el-Ebyârî. 3 Cilt. Kahire: el-Matabi‘ul-Emîriyye, 1974.
• Şaṭṭî, Abdulfettâḥ Abdulmuḥsin eş-. Şu‘arâu İmâratu’l-Ḥîre fi’l-‘Aṣri’l-câhilî. Kahire: Dâru Kubâ’, 1998.
• Şementri, el-A‘lem. Şi‘ru Zuheyr b. Ebi Sulmâ. Thk. Faḫruddîn Ḳabâve. Beyrut: Dârul-İfâk el-Cedide, 1980.
• Ṭâî, Ebû Seffâne Ḥâtim b. Abdillâh et-. Dîvânu Ḥâtimi’t- Ṭâî. Thk. Abdurrahmân el-Mustâvî, Beyrut: Dâru’l-Ma‘rife, 2008.
• Teġlibî, Amr b. Kulsûm et-. Divanu Amr b. Külsûm et-Teġlibî. Thk. İmîl Bedî‘ Ya‘kûb. Beyrut: Dâru’l-Kitâbi’l-‘Arabi, 2006.
• Tülücü, Süleyman. “Muallakāt”. Türkiye Diyanet Vakfı İslâm Ansiklopedisi. 30/308-310. Ankara: TDV Yayınları, 2020.
• Tümer, Günay. “Din”. Türkiye Diyanet Vakfı İslâm Ansiklopedisi. 9/312-320. İstanbul: TDV Yayınları, 1994.
• Yalar, Mehmet. "Din Faktörü Işığında Câhiliye Şiirine Bir Bakış". Uludağ Üniversitesi İlahiyat Fakültesi Dergisi 15/2 (Haziran 2006),- .
• Yemût, Beşîr. Şâ‘irâtu’l-‘Arab fi’l-Câhiliyye ve’l-İslâm. Beyrut: el-Mektebetu’l-Ehliyye, 1934.
• Zebîdî, Ebu’l-Feyz Muḥammed el-Murtaẓâ b. Muḥammed ez-. Tâcu’l-ʿarûs min cevâhiri’l-Ḳāmûs. Thk. Muṣṭafa Ḥicâzî. 40 Cilt. Küveyt, Müessesetü’l-Küveyt li’t-takaddumi’l-‘ilmî, 2001.
• Zekeriyyâ, Ebû Bekir Muḥammed. eş-Şirk fi’l-ḳadîm ve’l-ḥadîs̠. Riyad: Mektebetu’r-Ruşd, 2000.
• Ẕu’l-İṣba‘, Ḥurs̠ân b. Ḥâris̠e el-‘Advânî. Dîvanu Ẕi’l-İṣba‘ el-‘Advânî Thk. Abdulvahâb Muḥammed Ali el-‘Advânî- Muḥammed Nâif ed-Duleymî. Nşr. Vizâretu’l-E‘lâm. Musul: Matbaatu’l-Cumhûr, 1973.
• Ẕubyânî, Ebû Umâme Ziyâd b. Muâviye Nâbiġa ez-. Dîvânu’n-Nâbiġa eẕ-Ẕubyânî. Thk. Muḥammed Ebu’l-Faḍl İbrâhîm. Kahire: Daru’l-Me‘ârif, ts.