Kur’ân’ın Mâhiyetini Tanımlayan Kolaylaştırılmış Kitap İddiasına Müfessirlerin Yaklaşımları ve Bunların Tahlili

Yıl 2024, , 233 - 263, 15.06.2024

Zakir Demir

https://doi.org/10.35415/sirnakifd.1421346

Öz

Kur’ân’ın mâhiyetini örtük veya açık bir anlatımla tanımlayan birçok isim, sıfat, özellik ve ifade muhtelif âyet ve sûrelerin satır aralarında bulunmaktadır. Onun temel karakteristik özelliklerinden biri, Mekke’de Müslümanlara karşı yürütülen boykot döneminde nâzil olan Kamer sûresinin bütünlüğünde Nûh, Hûd, Sâlih ve Lût olmak üzere dört peygamber kıssasının kapsamında her bir numunelik pasajın ve azap figürünün akabinde “Ve lekad yesserne’l-Kur’âne li’z-zikri fehel min müddekir/Andolsun ki Kur’ân’ı düşünülsün diye kolaylaştırdık. Düşünecek yok mudur?” şeklinde geçmektedir. Söz konusu sûrede Kur’ân’ın müyesser kılınan bir kitap olduğu bilgisi 17, 22, 32 ve 40 numaralı âyetlerde, toplamda dört kez, aynı lafızlarla kasem üslubu içerisinde tekrar edilmektedir. Allah’ın Kur’ân’ın kolaylaştırılmış bir kitap olduğunu belirtmesine rağmen tefsir metodolojisinde “âdâbü’l-müfessirîn” gibi başlıkların içerisinde metninin anlaşılması için şartlar, prensipler, anlama yöntemleri ve usullerin ortaya konulduğu görülmektedir. Bu doğrultuda Allah’ın Kur’ân’ı tanımlarken belirttiği “müyesser kılınan bir kitap” iddiasının bütün yönleriyle irdelenmesi gerekmektedir. Meselenin mezkûr öneminden hareketle ele alınan bu çalışma, klasik ve modern dönem tefsir metinlerini kronolojik olarak incelemek suretiyle Kamer sûresinde geçen kolaylaştırılmış kitap iddiasının nüzûl vasatındaki anlamını, ilk muhatapların ona yaklaşımını, hangi soruna çözüm olarak nâzil olduğunu, tarihsel akış içerisinde muhtelif dönemlerde buna yüklenen farklı yaklaşımları tespit etmeyi hedeflemektedir. Bu bağlamda saptanan mülahazalar önce deskriptif bir anlatımla tasvir edilmekte, müteakiben bunlar analitik bir yaklaşımla analiz edilmektedir. Bu doğrultuda araştırma konumuzun sorularından bazıları şöyledir: Kur’ân’ın kolay bir kitap olması, onu yorumlamak için birtakım anlama yöntemlerine ihtiyaç duyulmadığı anlamına gelir mi? Kolaylaştırılmış kitap iddiası, sünnetin işlevsiz olduğu iddiasıyla ve “Kur’ân bize yeter” söylemi ile uyum arz eder mi? Kur’ân’ın dört kez kendisini kolaylaştırılmış bir kitap olarak ifade etmesinin ve onun üzerinde tefekkür etmeye çağrıda bulunmasının anlamı, hikmeti ve sebebi nedir? Kur’ân’ın teysîr yönünü tahlil eden müfessirler kendi dönemlerinin kültürel, sosyolojik ve bireysel tecrübelerini dikkate almışlar mıdır?
Tefsir tarihine bütüncül bakıldığında müfessirlerin Kur’ân’ın kendi tabiatına dair kolaylaştırılmış kitap iddiasının ne şekilde gerçekleştiği, bu iddianın hangi alan için düşünülmesi gerektiği konusunda ihtilaf ettikleri ve bu bağlamda serdettikleri görüşlerin her birinde problem teşkil eden noktaların bulunduğu, istidlâl ettikleri önermelerin zayıf olduğu görülmektedir. Bu doğrultuda ulaştığımız bulgular ve sonuçlardan bazıları şöyledir: Kur’ân’ın teysîr boyutunu Sa‘îd b. Cübeyr, Sem‘ânî, Kirmânî, Kurtubî, İbn Cüzey ve Hâzin’in aralarında bulunduğu bir grup müfessir, onun metninin ezberlenmesini kolaylaştırmak, onu ezberlemek isteyene yardım etmekle ilişkilendirmektedir. İbn Abbâs, Mücâhid b. Cebr, Süddî el-Kebîr, Mukâtil b. Süleymân, Yahyâ b. Ziyâd, İbn Kuteybe, Ebû’l-Leys es-Semerkandî, İbn Kesîr ve Mu‘înüddîn el-Îcî’nin aralarında bulunduğu birçok müfessir ise teysîrü’l-Kur’ân tamlamasını, Kur’ân lafızlarının tilâvet ve kırâ’at bakımından her dilde kolaylaştırılmış olması şeklinde yorumlamaktadır. Taberî, Mâtürîdî, Mekkî b. Ebû Tâlib, Zemahşerî, Ebû Ca‘fer et-Tûsî, Abdülkâdir-i Geylânî, Nizâmeddin en-Nîsâbûrî, Ebû Hayyân, Ebüssuûd Efendi, İbn Acîbe, Muhammed Abduh ve Kâsımî’nin aralarında bulunduğu bir grup ilim adamının ise teysîri, Kur’ân’ın anlatım üslubunda bulmaya çalıştıkları anlaşılmaktadır. Mâverdî ve Fahreddin er-Râzî ise teysîrü’l-Kur’ân’ın konu edindiği âyeti, i‘câzü’l-Kur’ân meselesi ve mu‘cize bağlamında değerlendirmektedirler. Ehl-i Kur’ân Ekolü’nün temsilcilerinden olan Abdullah Çekrâlevî ve İnâyetullah Han el-Meşrıkî gibi bazı isimler, Kamer sûresinde geçen mezkûr âyetten hareketle onu anlamak ve yorumlamak için hadis, fıkıh ve kelam gibi muhtelif İslâmî ilimlerin metodolojisine, hatta Arap diline vukufiyete gerek olmadığını ileri sürdükleri saptanmaktadır.

Anahtar Kelimeler

Tefsir, Kur’ân’ın mâhiyeti, Kamer sûresi, Müyesser kitap, Tefsir metinlerini kronolojik inceleme metodu

Approaches of Exegetes to the Claim of Simplified Book Characterizing the Essence of the Qur’ān and the Analysis of Them

Öz

Many names, adjectives, phrases, expressions and features determining the essence of the Qur’ān implicitly or explicitly are found between the lines of various verses and surahs. One of its main characteristic features is mentioned after each fragment and figure of torment within the scope of the story of the four prophets; Nūḥ, Hūd, Ṣāliḥ and Lūṭ, in the integrity of the Sūrah al-Qamar, which was revealed during the boycott period against Muslims in Mecca, as follows, “Wa-laqad yassarnā al-Qurʼāna li’l-dhdhikri fahal min muddakir/And We have indeed made the Qur’ān easy to understand and remember, then is there any that will receive admonition.” In the aforementioned surah, the information that the Qur’ān is a simplified book is repeated four times in total, with the same words, in the style of oath, in verses 17, 22, 32 and 40. Although God stated that the Qur’ān is a simplified book, it is seen that the principles, understanding methods and procedures for the veiled text are put forward in the tafsir methodology under titles like “ādāb al-mufassirīn”. In this regard, claim of the simplified book that God stated while defining the Qur’ān, needs to be examined in all its aspects. This study, which is handled based on the aforementioned importance of the issue, aims to figure out the meaning of the simplified book claim in the timeline of Qur’ānic revelation, the approaches of the first interlocutors to it, and the different approaches are attributed to it in various periods in the historical flow, by examining the classical and modern period exegesis texts chronologically. The approaches identified in this context are initially described with a descriptive style, and subsequently they are analyzed from an analytical perspective. In this sense, some of the questions of our research topic are as follows: Does the fact that the Qur’ān is an easy book mean that some comprehension methods are not needed to interpret it? Is the claim of a simplified book compatible with the claim that “The sunnah is dysfunctional” and the discourse “The Qur’ān is enough for us”? What is the meaning, wisdom and reason behind the fact that Qur’ān expresses itself as a simplified book and calls for contemplation on it? Have the commentators who analyzed the simplified book claim taken into account the cultural, sociological and individual experiences of their time?
When looking at the history of Qur’ānic exegesis holistically, it can be seen that the commentators express different opinions about how the simplified book concept is realized, and for which field this should be considered. In this context, there are problematic points in each of the views, like the weakness of the propositions deduced. Some of the conclusions and findings I ascertained in this direction are as follows: A group of commentators, including Saʻīd b. Jubayr, al-Samʻānī, al-Kirmānī, al-Qurṭubī, Ibn Juzayy, Khāzin and al-Shawkānī, associate the taysīr dimension of the Qur’ān with making it easier to memorize its text and helping those who want to memorize it. Many exegetes, including ʻAbdullāh b. ʻAbbās, Mujāhid b. Jabr, al-Suddī al-Kabīr, Muqātil b. Sulaymān, Yaḥyā b. Ziyād al-Farrāʼ, Ibn Qutaybah, Abū al-Lays al-Samarqandī, Abū al-Fidāʼ Ibn Kathīr and Muʻīn al-Dīn al-Ījī, have interpreted the phrase taysīr al-Qurʼān with the fact that the words of the Qur’ān are made easier to read in every language. It is understood that a group of scholars, including Ibn Jarīr al-Ṭabarī, al-Mātūrīdī, Makkī b. Abū Ṭālib, al-Zamakhsharī, Abū Jaʻfar al-Ṭūsī, ʻAbdulqādir al-Jaylānī, Niẓāmaddīn al-Nīṣābūrī, Abū Ḥayyān al-Andalusī, Abū al-Saʻūd Afandī, Ibn ʻAjībah, Muḥammad ʻAbduh and Jamāladdīn al-Qāsimī tried to associate the term of taysir with its narrative style. al-Māwardī and Fakhr al-Dīn al-Rāzī evaluate the verse on which taysīr al-Qurʼān is the subject, in the context of the Qur’ān’s inimitability (i‘jāz al-Qur’ān) and its miracle. Some representatives of Qur’ān-alone like ʻAbdullāh Cakrālawī and ʻInāyatullāh Khān al-Mashriqī using the aforementioned verse in the Sūrah al-Qamar as evidence, argue that there is no need for the methodology of various Islamic sciences such as hadith, fiqh and kalam, or even to be proficient in the Arabic language, in an attempt to comprehend and interpret the Qur’ān.

Anahtar Kelimeler

Tafsir (Qur’ānic Exegesis), the Essence of Qur’ān, Sūrah al-Qamar, the Simplified Qur’ān, the Method of Reading the Exegesis Texts Chronologically.

Kaynakça

• Abdullah b. Vehb, Ebû Muhammed. Tefsîrü’l-Kur’ân. thk. Miklos Muranyi. Beyrût: Dâru’l-Garbi’l-İslâmî, 2003.
• Adam, Baki. “Üzeyir”. Türkiye Diyanet Vakfı İslâm Ansiklopedisi. 42/401-402. İstanbul: TDV Yayınları, 2012.
• Âlûsî, Şihâbüddîn Mahmûd. Rûhu’l-me‘ânî fî tefsîri’l-Kur’âni’l-‘Azîm. 30 Cilt. Beyrût: Dâru İhyâi’t-Türâsi’l-‘Arabî, ts.
• Ateş, Avnullah Enes. “İstifhâm Üslûbunun Mecâzi Kullanımları ve Meallere Yansıması”. Çanakkale Onsekiz Mart Üniversitesi İlahiyat Fakültesi Dergisi 18 (2016), 123-141.
• Aydar, Hidayet. “Mübîn”. Türkiye Diyanet Vakfı İslâm Ansiklopedisi. 31/439. İstanbul: TDV Yayınları, 2006.
• Aydın, Halil İbrahim. Kur’an’ın Vasıfları Bağlamında Şifa Kavramı. Karabük: Karabük Üniversitesi Lisansüstü Eğitim Enstitüsü, Doktora Tezi, 2022.
• Azimli, Mehmet. “Şakku’l-Kamer Olayı Çerçevesinde Bazı Tahliller”. Dinbilimleri Akademik Araştırma Dergisi 8/1 (2008), 25-40.
• Bâkıllânî, Muhammed b. Tayyib. el-İnsâf fîmâ yecibü i‘tikâdüh ve lâ yecûzü’l-cehlü bihî. thk. Muhammed Zâhid el-Kevserî. Kâhire: el-Mektebetü’l-Ezheriyye li’t-Türâs, 2000.
• Bayer, İsmail. “Kur’ân Kelimelerinde Mubîn Niteliğinin Yansımaları”. Turkish Studies 11/5 (2016), 85-98.
• Bayraklı, Bayraktar. Yeni Bir Anlayışın Işığında Kur’ân Tefsiri. İstanbul: Bayraklı Yayınları, 2004.
• Begavî, Muhyissünne el-Ferrâ. Me‘âlimü’t-tenzîl/Tefsiru’l-Begavî. thk. Muhammed Abdullah en-Nemr. 8 Cilt. Riyâd: Dâru Taybe, 1993.
• Bengi, Enise Osmanoğlu. Kur’ân İlimleri Açısından Kamer Sûresi ve Tefsiri. Yalova: Yalova Üniversitesi, Yüksek Lisans Tezi, 2017.
• Beyzâvî, Nâsırüddîn. Envârü’t-tenzîl ve esrârü’t-teʾvîl. thk. Muhammed Abdurrahman el-Mer‘âşî. Beyrût: Dârü İhyâi’t-Türâsi’l-Arabî, ts.
• Bikâ‘î, Burhânüddîn İbrâhîm. Nazmü’d-dürer fî tenâsübi’l-âyâti ve’s-süver. Kâhire: Dâru’l-Kitâbi’l-İslâmî, ts. Bilgiz, Musa. “Kur’an-ı Kerim’in Bazı Özellikleri”. Tefsir Araştırmaları Dergisi 1/2 (2017), 185-213.
• Birışık, Abdulhamit. Hind Altkıtası Düşünce Ve Tefsir Ekolleri. İstanbul: İnsan Yayınları, 2012.
• Birışık, Abdulhamit. “Kur’âniyyûn”. Türkiye Diyanet Vakfı İslâm Ansiklopedisi. 26/428-429. Ankara: TDV Yayınları, 2002.
• Buhârî, Ebû Abdillâh Muhammed b. İsmail. el-Câmiʿu’s-sahîh. Beyrût: Dâru İbn Kesîr, 2002.
• Bursevî, İsmâ‘îl Hakkı. Rûhu’l-beyân fî tefsîri’l-Kur’ân. 10 Cilt. Beyrût: Dâru İhyâi’t-Türâsi’l-‘Arâbî, ts.
• Cenâbezî, Sultan Muhammed. Beyânü’s-sa‘âde fî makâmâti’l-‘ibâde. Beyrût: Müessesetü’l-A’lâ li’l-Matbuât, ts.
• Cevziyye, İbn Kayyim. Bedâi‘u’t-tefsir. thk. Yüsrî es-Seyyid Muhammed. 3 Cilt. Riyâd: Dâru İbni’l-Cevzî, 1427.
• Cevziyye, İbn Kayyim. İ‘lâmü’l-muvakkı‘în. Demmâm: Dâru İbni’l-Cevzî, 1423.
• Cürcânî, Abdülkâhir. Derecü’d-dürer fi tefsîri’l-ây ve’s-süver. thk. Velid b. Ahmed b. Salih. 4 Cilt. Manchester: Mecelletü’l-Hikme, 2008.
• Cüveynî, İmâmü’l-Haremeyn. el-İrşâd ilâ kavâtı‘i’l-edilleti fî usûli’l-i‘tikâd. thk. Ahmed ‘Abdurrahim es-Sâyih - Tevfîk Ali Vehbe. Kâhire: Mektebetü’s-Sakâfeti’d-Dîniyye, 2009.
• Çekrâlevî, Abdullah. “Salâtü’l-Kur’ân kemâ ‘alleme’r-rahmân”. Abullah Çekrâlevî or Fitne-i İnkâr-i Hadis. Lahor: İdâre-i Mazharu’t-Tahkik, 2012.
• Demir, Zakir. “İslâm Düşüncesinde Âyet ile Tehaddî Yaklaşımı ve Bunun Tahlîli”. Sakarya Üniversitesi İlahiyat Fakültesi Dergisi 25/48 (2023), 529-555.
• Demir, Zakir. “Kur’ân’ın Bütünlüğünde Kullanılan Kavl/Söz Terkiplerinin Mâhiyeti ve Bunların Kutsal Kitab’a Arzı”. Marife 22/2 (2022), 911-936.
• Demir, Zakir. Tefsir Terimbilimi’ne Alternatif Bir Alan: Ta’rifat, Hudud ve Mustalahat Kitabiyatı. Ankara: Araştırma Yayınları, 2020.
• Diyârbekrî, Hüseyin b. Muhammed. Târîhu’l-hamîs fî ahvâli enfesi nefîs. 2 Cilt. Kâhire: Matbaa-i ‘Osman ‘Abdurrâzık, 1302.
• Ebû Hayyân el-Endelüsî. el-Bahrü’l-muhît. thk. Âdil Ahmed Abdilmevcûd - Ali Muhammed Mu‘avvız. 8 Cilt. Beyrût: Dârü’l-Kütübi’l-İlmiyye, 1993.
• Ebüssuûd Efendi. İrşâdü’l-‘akli’s-selîm. thk. Abdulkâdir Ahmed ‘Atâ. 5 Cilt. Riyâd: Mektebetü’r-Riyâdi’l-Hadîse, ts. Ferrâ, Yahyâ b. Ziyâd. Me‘âni’l-Kur’ân. Beyrût: Âlemü’l-Kütüb, 1983.
• Fîrûzâbâdî, Ebû’t-Tâhir Mecdüddîn. Besâ’iru zevi’t-temyîz. thk. Muhammed Ali en-Neccâr - Abdülhalîm et-Tahâvî. Kâhire, 1992.
• Geylânî, Abdülkâdir. Tefsir. thk. Ahmed Ferîd el-Mezîdî. 6 Cilt. Ketta: el-Mektebetü’l-Ma’rûfiyye, 2010.
• Halîl b. Ahmed. Kitâbü’l-‘Ayn. thk. Abdülhamîd Hindâvî. 4 Cilt. Beyrût: Dârü’l-Kütübi’l-İlmiyye, 2003.
• Hatîb, Abdulkerim Yûnus. et-Tefsîru’l-Kurʾânî li’l-Kurʾân. Kâhire: Dâru’l-Fikr, ts.
• Hâzin, Ali b. Muhammed. Lübâbü’t-te’vîl fî me‘âni’t-tenzîl. thk. Abdusselâm Muhammed Ali Şâhin. Beyrût: Dârü’l-Kütübi’l-İlmiyye, 2004.
• Hûd b. Muhakkem. Tefsîru kitâbillâhi’l-‘azîz. thk. Belhâc b. Saîd Şerîfî. 4 Cilt. Beyrût: Dâru Garbi’l-İslâmî, 1990.
• İbn Acîbe, Ahmed b. Muhammed. el-Bahrü’l-medîd fî tefsîri’l-Kurʾân. thk. Ahmed Abdullah el-Kureşî Ruslân. Kâhire, 1999.
• İbn ‘Akîle, Muhammed b. Ahmed. ez-Ziyâde ve’l-ihsân fî ‘ulûmi’l-Kur’ân. 10 Cilt. Şârika: Merkezü’l-Buhûsi ve’d-Dirâsât, 2006.
• İbn Arafe, Muhammed. Tefsir. thk. Celâl el-Üsyütî. Beyrût: Dârü’l-Kütübi’l-İlmiyye, 2008.
• İbn Âşûr, Muhammed Tâhir. et-Tahrîr ve’t-tenvîr. 30 Cilt. Tûnus: ed-Dâru’t-Tûnisiyye, 1984.
• İbn ‘Atiyye el-Endelüsî. el-Muharrerü’l-vecîz fî tefsîri’l-kitâbi’l-‘azîz. thk. Abdusselâm Abdüşşâfî Muhammed. 6 Cilt. Beyrût: Dâru’l-Kütübi’l-‘İlmiyye, 2001.
• İbn Cüzey el-Kelbî. et-Teshîl li-‘ulûmi’t-tenzîl. thk. Muhammed b. Seyyidey Muhammed Mevlay. Kuveyt: Darü’z-Ziyâ, 2013.
• İbn Ebû Hâtim, Abdurrahmân b. Muhammed. Tefsîrü’l-Kur’âni’l-‘Azîm. thk. Es‘ad Muhammed et-Tayyib. 10 Cilt. Mekke: Mektebetü Nizâr Mustafa el-Bâz, 1997.
• İbn Kesîr, Ebü’l-Fidâ. Tefsîrü’l-Kur’âni’l-‘Azîm. thk. Mustafa es-Seyyid Muhammed. 15 Cilt. Kâhire: Müessesetü Kurtuba, 2000.
• İbn Kuteybe. Te’vîlü müşkili’l-Kur’ân. thk. Seyyid Ahmed Sakr. Kâhire: Dâru’t-Türâs, 1973.
• İbn Kuteybe, Abdullah b. Müslim. Tefsîru Garîbi’l-Kur’ân. thk. Seyyid Ahmed Sakr. Beyrût: Dârü’l-Kütübi’l-İlmiyye, 1978.
• İbn Manzûr, Muhammed b. Mükerrem. Lisânü’l-‘Arab. 15 Cilt. Beyrût: Dâru Sâdır, ts.
• İbn Reyyân, Şerefuddin Hüseyin b. Süleymân. er-Ravdu’r-Reyyân fî es’ileti’l-Kur’ân. thk. ‘Abdulhalim b. Muhammed Nassâr. 2 Cilt. Medîne: Mektebetü’l-‘Ulûm, 1994.
• İbnü’l-Cevzî, Ebû’l-Ferec. Zâdu’l-mesîr fî ‘ilmi’t-tefsir. Beyrût: el-Mektebü’l-İslâmî, 1983.
• İbrahimi, Mohammad Sharif. “Hint Alt Kıtası Kur’âniyyûn Ekolünün Namaz Anlayışı”. BUİFD 21 (2023), 267-291.
• Îcî, Mu‘înüddîn Muhammed b. ‘Abdirrahmân. Câmi‘u’l-beyân fî tefsîri’l-Kur’ân. thk. Abdülhamid Handavî. Beyrût: Dârü’l-Kütübi’l-‘İlmiyye, 2004.
• İlâhîbahş, Hâdim Hüseyin. el-Kur’âniyyûn ve şübehâtuhum havle’s-sünne. Taif: Mektebetü’s-Siddik, 2000.
• İsfahânî, Râgıb. Müfredâtu elfâzi’l-Kur’ân. thk. Safvân ‘Adnan Dâvûdî. Dımaşk: Dârü’l-Kalem, 2002.
• Kâdî Abdülcebbâr. Tenzîhü’l-Kur’ân ‘ani’l-metâin. Beyrût: Dârü’n-Nehdati’l-Hadîse, ts.
• Kâfiyeci, Muhyiddin. et-Teysîr fî kavâidi ’ilmi’t-tefsîr. thk. Mustafa Muhammed Hüseyin ez-Zehebî. Kâhire: Mektebetü’l-Kudsî, 1998.
• Kanik, İsa. “Kur’ân’ın Anlaşılmasına Yönelik Bir Mana ve Mahiyet Analizi: Teysîrü’l-Kur’ân”. Mütefekkir 8/16 (2021), 53-77.
• Kannevcî, Muhammed Sıddîk. Fethü’l-beyân fî makâsıdi’l-Kur’ân. thk. Abdullah b. İbrâhim el-Ensârî. Beyrût: el-Mektebetü’l-‘Asriyye, 1992.
• Kâsımî, Muhammed Cemâlüddîn b. Muhammed. Mehâsinü’t-te’vîl. thk. Muhammed Fûâd ‘Abdulbâkî. 17 Cilt. Kâhire: Dâru İhyâi’l-Kütübi’l-‘Arabiyye, 1957.
• Kastallânî, Ahmed b. Muhammed. el-Mevâhibü’l-ledünniyye. thk. Sâlih Ahmed eş-Şâmî. Beyrût: el-Mektebü’l-İslâmî, 2004.
• Kirmânî, Tâcülkurrâ. Garâ’ibü’t-tefsîr ve ‘acâ’ibü’t-te’vîl. thk. Şemrân el-İclî. 2 Cilt. Beyrût: Müessesetü Ulûmi’l-Kur’ân, ts.
• Koçyiğit, Hikmet. “Tefsir Kitaplarının İsimlerine Dair”. Pamukkale Üniversitesi İlahiyat Fakültesi Dergisi 3 (2015), 82-118.
• Krasniqi, Selver. Kamer Sûresi Tefsiri ve Sûre Işığında Kıyâmet ve Helâk Edilen Kavimler. Bursa: Bursa Uludağ Üniversitesi, Yüksek Lisans Tezi, 2019.
• Kurtubî, Muhammed b. Ahmed. el-Câmi‘ li-ahkâmi’l-Kur’ân. thk. Abdullah b. Abdülmuhsin et-Türkî. 24 Cilt. Beyrût: Müessesetü’r-Risâle, 2006.
• Kuşeyrî, Abdülkerîm. Letâʾifü’l-işârât. 3 Cilt. Beyrût: Dârü’l-Kütübi’l-İlmiyye, 2007.
• Ma‘mer b. Müsennâ. Mecâzü’l-Kur’ân. thk. Fuat Sezgin. 2 Cilt. Kâhire: Mektebetü’l-Hâncî, 1954.
• Mâtürîdî, Muhammed. Te’vîlâtü’l-Kur’ân. thk. Ahmed Vanlıoğlu - Bekir Topaloğlu. 18 Cilt. İstanbul: Mizan Yayınevi, 2005.
• Mâverdî, Ali b. Muhammed. en-Nüket ve’l-‘uyûn. thk. Seyyid b. Abdülmaksûd. 6 Cilt. Beyrût: Dârü’l-Kütübi’l-İlmiyye, 1992.
• Mekkî b. Ebî Tâlib. el-Hidâye ilâ bulûgi’n-nihâye. thk. Şâhid el-Bûşîhî. 13 Cilt. Şârika: Câmiatu’ş-Şârika, 2008.
• Mekkî, Ebû Tâlib Muhammed b. Alî. Kûtü’l-kulûb. thk. Mahmud İbrahim er-Rıdvânî. Kâhire: Mektebetü Dârü’t-Türâs, 2001.
• Mevdûdî, Ebû’l-A‘lâ. Tefhîmu’l-Kur’ân. çev. Muhammed Han Kayani - Ali Ünal. 7 Cilt. İstanbul: İnsan Yayınevi, 2005.
• Meydânî, Abdurrahman Hasan Habenneke. Me‘âricü’t-tefekkür ve dekâikü’t-tedebbür. Dımaşk: Dâru’l-Kalem, 2000.
• Molla Gürânî, Şemseddin Ahmed. Gâyetü’l-emânî fî tefsîri’l-kelâmi’r-rabbânî. thk. Hâmid b. Ya‘kûb el-Furayh. Riyâd: Dâru’l-Hadara, 2018.
• Mukâtil b. Süleymân. et-Tefsîrü’l-kebîr. thk. Abdullah Mahmûd Şehhâte. 5 Cilt. Beyrût: Müessesetü’t-Târihi’l-‘Arabî, 2002.
• Mücâhid b. Cebr. Tefsîr. thk. Muhammed Abdusselâm Ebû’n-Nîl. Kâhire: Dârü’l-Fikr, 1989.
• Nesefî, Ebü’l-Berekât. Medârikü’t-tenzîl ve hakâ’iku’t-te’vîl. thk. Yûsuf Ali Büdeyvî. Beyrût: Dâru’l-Kelimu’t-Tayyib, 1998.
• Nesefî, Necmeddin. et-Teysîr fî’t-tefsîr. thk. Mahir Edip Habbuş. 15 Cilt. Beyrût: Dâru’l-Lübâb, 2019.
• Nîsâbûrî, Nizâmeddin. Garâ’ibü’l-Kur’ân ve regâ’ibü’l-furkân. thk. Zekeriyyâ ’Umeyrât. 6 Cilt. Beyrût: Dârü’l-Kütübi’l-İlmiyye, 1996.
• Pânipatî, Senâullah. et-Tefsîrü’l-Mazharî. 10 Cilt. Beyrût: Dâru İhyâi’t-Türasi’l-‘Arabî, 2004.
• Râzî, Fahreddin. et-Tefsîrü’l-kebîr (Mefâtîhu’l-gayb). 32 Cilt. Beyrût: Dâru’l-Fikr, 1981.
• Reşîd Rızâ, Muhammed. Tefsîrü’l-Menâr. 12 Cilt. Kâhire: Dâru’l-Menâr, 1947.
• Sa‘dî, Abdurrahmân b. Nâsır. Teysîrü’l-kerîmi’r-rahmân. thk. Sa‘d b. Fevvâz es-Sumeyl. Demmâm: Dâru İbni’l-Cevzî, 2001.
• Sa‘lebî, Ebû İshâk Ahmed. el-Keşf ve’l-beyân ‘an tefsîri’l-Kur’ân. thk. Ebû Muhammed b. Âşûr. Beyrût: Dâru İhyâi’t-Türâsi’l-‘Arabî, 2002.
• Sem‘ânî, Ebü’l-Müzaffer. Tefsîrü’l-Kur’ân. thk. Yâsir b. İbrâhîm. 6 Cilt. Riyâd: Dâru’l-Vatan, 1997.
• Semerkandî, Ebü’l-Leys. Tefsîrü’l-Kur’âni’l-Kerîm. thk. Ali Muhammed Mu‘avvad. 3 Cilt. Beyrût: Dâru’l-Kütübi’l-‘İlmiyye, 1993.
• Süddî, İsmâîl b. Abdirrahmân. Tefsîr. thk. Muhammed Atâ Yûsuf. Mansûre: Dâru’l-Vefâ, 1993.
• Süyûtî, Celâlüddîn es-. ed-Dürrü’l-mensûr fi’t-tefsîr bi’l-me’sûr. thk. Abdullah b. Abdülmuhsin et-Türkî. Kâhire: Merkezü’l-Hecer li’l-Buhûs, 2003.
• Süyûtî, Celâlüddîn. el-İtkân fî ‘ulûmi’l-Kur’ân. thk. Merkezü’d-Dirâsâti’l-Kur’âniyye. 7 Cilt. Medîne: Mücemma‘ü’l-Melik Fehd li-Tıba‘ati’l-Mushafi’ş-Şerif, ts.
• Şevkânî, Muhammed. Fethu’l-kadîr. thk. ‘Abdurrahmân ‘Umeyra. 5 Cilt. Mansûre: Dârü’l-Vefâ, 1994.
• Taberî, Muhammed b. Cerîr. Câmiu‘l-beyân ‘an te’vîli âyi’l-Kur’ân. thk. Abdullah b. Abdülmuhsin et-Türkî. 36 Cilt. Riyâd: Dâru Âlemi’l-Kütüb, 2003.
• Tîbî, Şerefüddîn Hüseyn. Fütûhu’l-gayb fi’l-keşf ‘an kınâ’i’r-reyb. Dubâi: Câizetü Dübey ed-Devliyye li’l-Kur’âni’l-Kerîm, 2013.
• Tûsî, Muhammed. et-Tibyân fî tefsîri’l-Kurʾân. Beyrût: Dâru İhiyâi’t-Türâsi’l-‘Arabî, ts.
• Vâhidî, Ali b. Ahmed. el-Vasît fî tefsîri’l-Kur’ân. thk. Âdil Ahmed Abdülmevcûd. 4 Cilt. Beyrût: Dâru’l-Kütübi’l-‘İlmiyye, 1994.
• Vâhidî, Ali b. Ahmed. et-Tefsîrü’l-basît. thk. Abdülaziz Sattâm Âl-i Suud - Türkî b. Sehul el-Uteybî. 25 Cilt. Riyâd: Câmiatu’l-İmâm Muhammed b. Suudi’l-İslâmiyye, 2009.
• Zemahşerî, Cârullâh. el-Keşşâf ‘an hakâiki gavâmizi’t-tenzîl. thk. Âdil Ahmed Abdülmevcûd vd. Riyâd: Mektebetü’l-‘Ubeykân, 1998.
• Zemahşerî, Cârullâh. Esâsü’l-belâga. thk. Muhammed Bâsil ‘Uyûn es-Sûd. Beyrût: Dârü’l-Kütübi’l-İlmiyye, 1998.
• Zencânî, İzzeddin. Tasrîfü’l-‘İzzî. ed. Enver b. Ebû Bekir eş-Şeyhî ed-Dağıstânî. Cidde: Dâru’l-Minhâc, 2008.
• Zürkânî, Muhammed Abdülazîm. Menâhilü’l-‘irfân fî ‘ulûmi’l-Kur’ân. thk. Fevvâz Ahmed Zemrelî. 2 Cilt. Beyrût: Dâru’l-Kitâbi’l-‘Arabî, 1995.