al-Malik al-Muʿaẓẓam’s Becoming a Fanatic Ḥanafī and The Role of Sibt Ibn al-Jawzī in This Process

Yıl 2019, , 656 - 683, 15.12.2019

Muammer Arangül

https://doi.org/10.35415/sirnakifd.620327

Öz

Sectarian
change is a phenomenon encountered from time to time in Islamic history. While
the sectarian change of ordinary people often has several consequences that
only concern them, the sectarian change of rulers has consequences not only for
themselves but for the state and society they govern. The fact that al-Malik
al-Muʿaẓẓam, a member of
the Ayyūbid dynasty, abandoned Shāfiʿī, the sect of
his family, and became a Ḥanafī is a
phenomenon and process that must be emphasized in this respect. There is no
satisfactory and concrete information in the sources about why, when and with
what motives al-Malik al-Muʿaẓẓam went to the Ḥanafī sect or how this process was manifested.
al-Malik al-Muʿaẓẓam's preference
for Ḥanafiyya was not welcomed by
scholars from other sects as well as his family; this reactive situation led to
the misperception of his Ḥanafization, as
well as some of his legitimate actions as “fanaticism”. Taking advantage of the
broader powers granted to the head of state in the Ḥanafī sect, imposing additional taxes during the war
periods, releasing the drinking and selling of certain types of liquids that
are permissible by the Ḥanafīs, and taking
a stand in favor of the Ḥanafīs in his
appointments and the new madrasas he has opened are some of his debated
actions. This article will focus on the most important factors in his Ḥanafization and examine whether some of his attitudes
and actions, which are shown as fanaticism, are indeed such.

Anahtar Kelimeler

Islamic Law, Ḥanafization, Ayyūbid Dynasty, al-Malik al-Muʿazzam, Fanaticism

el-Melikü’l-Muazzam’ın Mutaassıp Bir Hanefî Oluşu ve Sıbt İbnü’l-Cevzî’nin Bu Süreçteki Rolü

Öz

Mezhep değiştirme İslam tarihinde zaman zaman karşılaşılan
bir olgudur. Sıradan kimselerin mezhep değiştirmesinin çoğu zaman sadece
kendilerini ilgilendiren birtakım sonuçları olurken yöneticilerin mezhep
değiştirmesinin sadece kendilerini değil yönettikleri devleti ve toplumu da
ilgilendiren sonuçları olur. Eyyûbî Hanedanı’na mensup olan el-Melikü'l-Muazzam
İsa'nın, ailesinin mezhebi olan Şafiiliği terk ederek Hanefîleşmesi de bu
bakımdan üzerinde durulması gereken bir süreçtir. el-Melikü'l-Muazzam'ın neden,
ne zaman ve hangi saiklerle Hanefi mezhebine geçtiği ya da bu geçişten sonraki
sürecin nasıl tecelli ettiğiyle ilgili kaynaklarda doyurucu ve somut bilgiler
mevcut değildir. el-Melikü'l-Muazzam'ın Hanefiliği tercih etmesi ailesinin
yanında diğer mezheplere mensup bilginler tarafından da hoş karşılanmamış; bu
tepkisel durum, onun Hanefîleşme serüveninin yanlış algılanmasına sebep olduğu
gibi, Hanefilere göre meşru olan bazı icraatlarının da "taassup"
olarak gösterilmesini beraberinde getirmiştir. Hanefi mezhebinde devlet
başkanına tanınan yetkilerin daha geniş olmasından faydalanarak savaş
dönemlerinde ek vergiler koyması, Hanefilerce caiz görülen bazı içki türlerinin
içilmesini ve alınıp satılmasını serbest bırakması, yaptığı atamalarda ve açmış
olduğu yeni medreselerde Hanefiler lehine tavır koyması onun tartışılan icraatlarından
bazılarıdır. Bu makalede onun Hanefîleşmesindeki en önemli etkenler üzerinde
durulacak ve taassup olarak gösterilen bazı tavır ve icraatlarının gerçekten
böyle olup olmadığı irdelenecektir. 

Anahtar Kelimeler

İslam Hukuku, Hanefîleşme, Eyyûbî Hanedanı, el-Melikü’l-Muazzam, Taassup

Kaynakça

• Adalıoğlu, Hasan Hüseyin. “Siyâsetnâme”. Türkiye Diyanet Vakfı İslam Ansiklopedisi. 37: 304-306. İstanbul: TDV Yayınları, 2009.
• Altıkulaç, Tayyar. “Ebü’l-Yümn el-Kindî”. Türkiye Diyanet Vakfı İslam Ansiklopedisi. 10: 351-352. İstanbul: TDV Yayınları, 1994.
• Bayındır, Abdülaziz. “İslâm Açısından Sarhoş Edici İçkiler”. İslâm Medeniyeti Mecmuası 4/3 (1980): 3-17.
• Cüveynî, İmâmü’l-Haremeyn Ebü’l-Meâlî Rüknüddîn Abdülmelik b Abdullâh b Yûsuf. el-Gıyâs̱î = Gıyâs̱ü’l-ümem fî iltiyâs̱i’z-zulem. Thk. Abdülazim ed-Dîb. Katar: el-Mektebâtü’l-Kübrâ, 1401/1980 .
• Ebû Şâme el-Makdisî, Ebü’l-Kâsım Şehabeddin Abdurrahman. ez-Ẕeyl ʿale’r-Ravḍateyn = Terâcimü ricâli’l-ḳarneyni’s-sâdis ve’s-sâbiʿ. Thk. Muhammed Zâhid el-Kevserî. 2. Baskı. Beyrut: Dârü’l-Cîl, 1974.
• Ebû Şâme el-Makdisî, Ebü’l-Kâsım Şehabeddin Abdurrahman. Kitâbü’r-Ravḍateyn fî aḫbâri’d-devleteyn en-Nûriyye ve’ṣ-Ṣalâḥiyye. Thk. İbrâhim ez-Zeybek. 5 Cilt. Beyrut: Müessesetü’r-Risâle, 1418/1997.
• Esen, Hüseyin. “İslam Hukuku Açısından Müsâdere”. Dokuz Eylül Üniversitesi İlahiyat Fakültesi Dergisi. 15 (2002): 191-225.
• Güner, Ahmet. “Melik”. Türkiye Diyanet Vakfı İslam Ansiklopedisi. 29: 51-53. Ankara: TDV Yayınları, 2004.
• İbn Hallikân, Ebü’l-Abbâs Şemsüddîn Ahmed b. Muhammed b. İbrâhîm b. Ebî Bekr el-Bermekî el-İrbilî. Vefeyâtü’l-aʿyân ve enbâʾü ebnâʾi’z-zamân. Thk. İhsan Abbas. 8 Cilt. Beyrut: Dâru Sâdır, 1398/1978.
• İbn Kesîr, Ebü’l-Fidâ’ İmâdüddîn İsmâîl b. Şihâbiddîn Ömer b. Kesîr b. Dav’ el-Kaysî el-Kureşî el-Busrâvî ed-Dımaşkī eş-Şâfiî. el-Bidâye ve’n-nihâye. Thk. Abdullah b. Abdülmuhsin et-Türkî. 21 Cilt. Cîze: Hicr, 1418/1997.
• İbn Tağrîberdî, Ebü’l-Mehâsin Cemâlüddîn Yûsuf el-Atâbekî el-Yeşbugavî ez-Zâhirî. el-Menhelü’s-sâfî ve’l-müstevfî ba’de’l-vâfî. Thk. Muhammed Muhammed Emin. 13 Cilt. Kahire: Dârü’l-Kütüb ve’l-Vesâiki’l-Kavmiyye, 1427/2006.
• İbn Tağrîberdî, Ebü’l-Mehâsin Cemâlüddîn Yûsuf el-Atâbekî el-Yeşbugavî ez-Zâhirî. en-Nücûmü’z-zâhire fî mülûki Mıṣr ve’l-Ḳāhire. 16 Cilt. Kahire: Dârü’l-Kütübi’l-Mısriyye, 1355/1936.
• İbn Vâsıl, Ebû Abdillâh Cemâlüddîn Muhammed b. Sâlim b. Nasrillâh. Müferricü’l-kürûb fî aḫbâri Benî Eyyûb. Thk. Haseneyn Muhammed Rabî´. 5 Cilt. B.y.: y.y., ts.
• İbnü’l-Esîr, Ebü’l-Hasan İzzeddin Ali b. Muhammed b. Abdülkerim. el-Kâmil fi’t-târîḫ. Thk. Muhammed Yusuf ed-Dakkâk. 11 Cilt. Beyrut: Darü’l-Kütübi’l-İlmiyye, 1424/2003.
• İltaş, Davut. “Tahâvî”. Türkiye Diyanet Vakfı İslam Ansiklopedisi. 39: 385-388. İstanbul: TDV Yayınları, 2010.
• Kallek, Cengiz. “Hasîrî, Mahmûd b. Ahmed”. Türkiye Diyanet Vakfı İslam Ansiklopedisi. 16: 383. İstanbul: TDV Yayınları, 1997.
• Kamâtî, Hamîd Muhammed. el-´Uḳûbâtü’l-mâliyye beyne’şerî´ati ve’l-ḳânûn. Bingazi, 1395.
• Karacan, Murat. Hanefî ve Şafiî Mezhebine Göre Devlet Başkanının Yetkileri (Tuhfetü’t-Türk Örneği). Yüksek Lisans Tezi, Fatih Sultan Mehmet Vakıf Üniversitesi, 2013.
• Kâsânî, Alâüddîn Ebû Bekr b. Mes‘ûd b. Ahmed. Bedâʾiʿu’ṣ-ṣanâʾiʿ fî tertîbi’ş-şerâʾiʿ. Thk. Ali Muhammed Muavvaz – Âdil Ahmed Abdülmevcûd. 2. Baskı. 10 Cilt. Beyrut: Darü’l-Kütübi’l-İlmiyye, 1424/2003.
• Kılıç, Mustafa. “Âlim ve Devlet adamı olarak bir Eyyubî Meliki : el-Melikü’l-Muazzam ( 576-624/1180-1227)”. Cumhuriyet Üniversitesi İlahiyat Fakültesi Dergisi 10/2 (2006): 337-355.
• Kureşî, Ebû Muhammed Muhyiddin Abdülkadir b. Muhammed. el-Cevâhirü’l-muḍıyye fî ṭabaḳāti’l-Ḥanefiyye. Thk. Abdulfettah Muhammed el-Hulv. 5 Cilt. Cîze: Hicr li’t-Tıbaa ve’n-Neşr, 1413/1993.
• Küçükaşçı, Mustafa Sabri. “Yûnînî, Kutbüddin”. Türkiye Diyanet Vakfı İslam Ansiklopedisi. 43: 596-597. İstanbul: TDV Yayınları, 2013.
• Kütübî, Salâhuddin Muhammed b. Şakir b. Ahmed ed-Dârânî. Fevâtü’l-Vefeyât ve’ẕ-ẕeyl ʿaleyhâ. 5 Cilt. Beyrut: Dâru Sâdır, 1973.
• Leknevî, Ebü’l-Hasenât Muhammed Abdülhay b. Muhammed. el-Fevâʾidü’l-behiyye fî terâcimi’l-Ḥanefiyye. Kahire: Matbaatü’s-Saâde, 1324 h.
• Özer, Salim. “İçkinin Yasaklanmasında Fukahanın Esas Aldığı Ölçüler”. Bilimname 8/18 (2010): 55-92.
• Safedî, Ebü’s-Safâ Salâhuddîn Halîl b. İzziddîn Aybeg b. Abdillâh. el-Vâfî bi’l-vefeyât. Thk. Ahmed el-Arnaût, Türkî Mustafa. 29 Cilt. Beyrut: Dâru İhyâi’t-Türâsi’l-Arabî, 1420/2000.
• Serahsî, Ebû Bekr Şemsü’l-eimme Muhammed b. Ebî Sehl Ahmed. el-Mebsûṭ. 30 Cilt. Beyrut: Dârü’l-Marife, 1414/1993.
• Serahsî, Ebû Bekr Şemsü’l-eimme Muhammed b. Ebî Sehl Ahmed. Şerḥu’s-Siyeri’l-kebîr. Thk. Ebu Abdullah Muhammed Hasan İsmail eş-Şâfiî. 5 Cilt. Beyrut: Darü’l-Kütübi’l-İlmiyye, 1417/1997.
• Sıbt İbnü’l-Cevzî, Ebü’l-Muzaffer Şemsüddîn Yûsuf b. Kızoğlu et-Türkî el-Avnî el-Bağdâdî. el-Celîsü’ṣ-ṣâliḥ ve’l-enîsü’n-nâṣıḥ. Thk. Fevvâz Sâlih Fevvâz. London: Riad el-Rayyes Books, 1989.
• Sıbt İbnü’l-Cevzî, Ebü’l-Muzaffer Şemsüddîn Yûsuf b. Kızoğlu et-Türkî el-Avnî el-Bağdâdî. el-İntiṣâr ve’t-tercîḥ li’l-meẕhebi’ṣ-ṣaḥîḥ. Kahire: el-Mektebetü’l-Ezheriyye li’t-türâs, 2010.
• Sıbt İbnü’l-Cevzî, Ebü’l-Muzaffer Şemsüddîn Yûsuf b. Kızoğlu et-Türkî el-Avnî el-Bağdâdî. Mirʾâtü’z-zamân fî târîḫi’l-aʿyân. Thk. İbrahim ez-Zeybek. 23 Cilt. Beyrut: er-Risâletü’l-âlemiyye, 1434/2013.
• Sifil, Ebubekir. “Zâhid Kevserî”. Türkiye Diyanet Vakfı İslam Ansiklopedisi. 44: 80-81. İstanbul: TDV Yayınları, 2013.
• Şeşen, Ramazan. “el-Melikü’l-Âdil I”. Türkiye Diyanet Vakfı İslam Ansiklopedisi. 29: 59-60. Ankara: TDV Yayınları, 2004.
• Şeşen, Ramazan. “Eyyûbîler”. Türkiye Diyanet Vakfı İslam Ansiklopedisi. 12: 20-31. İstanbul: TDV Yayınları, 1995.
• Tarsûsî, Ebû İshâk Necmüddîn İbrâhîm b. Alî b. Ahmed. Tuḥfetü’t-Türk fîmâ yecibü en yuʿmele fi’l-mülk. Thk. Rıdvan es-Seyyid. Beyrut: Merkezü İbnü’l-Ezrak li-dirâsati’t-türâsi’s-siyâsî, 1432/2012.
• Tomar, Cengiz. “el-Melikü’l-Muazzam”. Türkiye Diyanet Vakfı İslam Ansiklopedisi. 29: 71-73. Ankara: TDV Yayınları, 2004.
• Tomar, Cengiz. “İbn Vâsıl”. Türkiye Diyanet Vakfı İslam Ansiklopedisi. 20: 438-440. İstanbul: TDV Yayınları, 1999.
• Tomar, Cengiz. “Müsâdere”. Türkiye Diyanet Vakfı İslam Ansiklopedisi. 32: 65-67. İstanbul: TDV Yayınları, 2006.
• Uleymî, Ebü’l-Yümn Mücîrüddîn Abdurrahmân b. Muhammed b. Abdirrahmân. el-Ünsü’l-celîl bi-târîḫi’l-Ḳuds ve’l-Ḫalîl. Thk. Adnan Yunus Abdülmecid Ebû Tabbâne. 2 Cilt. Amman: Mektebetü Dendîs, 1999/1420.
• Yavuz, Yunus Vehbi. “el-Câmiʿu’l-kebîr”. Türkiye Diyanet Vakfı İslam Ansiklopedisi. 7: 109-110. İstanbul: TDV Yayınları, 1993.
• Yavuz, Yusuf Şevki. “Zâhid Kevserî”. Türkiye Diyanet Vakfı İslam Ansiklopedisi. 44: 77-80. İstanbul: TDV Yayınları, 2013.
• Yılmaz, Harun. el-Melikü’l-Muazzam ve Döneminde Dımaşk’ta Kurulan Medreseler (615-624/1218-1227). Yüksek Lisans Tezi, Marmara Üniversitesi, 2008.
• Yûnînî, Ebü’l-Feth Kutbüddin Musa b Muhammed b Abdullah. Ẕeylü Mirʾâti’z-zamân. 3 Cilt. Haydarabad: Dâiretü’l-Maârifi’l-Osmaniyye, 1374/1954.
• Zehebî, Şemseddin Muhammed b. Ahmed b. Osman. Mîzânü’l-i’tidal fî naḳdi’r-ricâl. Thk. Ali Muhammed Muavvad, Adil Ahmed Abdülmevcud, Abdülfettah Ebû Sünne. 7 Cilt. Beyrut: Dârü’l-Kütübi’l-İlmiyye, 1995/1416.
• Zehebî, Şemseddin Muhammed b. Ahmed b. Osman. Siyeru aʿlâmi’n-nübelâʾ. Thk. Beşşar Avvad Maruf, Muhyî Hilal es-Serhân. 11. Baskı. 25 Cilt. Beyrut: Müessesetü’r-Risâle, 1417/1996.
• Zehebî, Şemseddin Muhammed b. Ahmed b. Osman. Târîḫu’l-İslâm ve vefeyâtü’l-meşâhîr ve’l-aʿlâm: 611-620. Thk. Ömer Abdüsselâm Tedmürî. Beyrut: Dârü’l-Kitâbi’l-Arabi, 1418/1997.
• Zehebî, Şemseddin Muhammed b. Ahmed b. Osman. Târîḫu’l-İslâm ve vefeyâtü’l-meşâhîr ve’l-aʿlâm: 621-630. Thk. Ömer Abdüsselâm Tedmürî. Beyrut: Dârü’l-Kitâbi’l-Arabi, 1418/1998.
• Zehebî, Şemseddin Muhammed b. Ahmed b. Osman. Târîḫu’l-İslâm ve vefeyâtü’l-meşâhîr ve’l-aʿlâm: 651-660. Thk. Ömer Abdüsselâm Tedmürî. Beyrut: Dârü’l-Kitâbi’l-Arabî, 1419/1999.
• Zuhaylî, Vehbe. el-Fıḳhu’l-İslâmî ve edilletüh. 9 Cilt. Beyrut: Dâru’l-Fikr, 1417/1996.