Approaches Regarding Whether or Not Mubah (Legal Freedom) Has Religious Provision and Its Relation to the Limitation of Mubah

Yıl 2020, , 206 - 239, 15.06.2020

İbrahim Yılmaz

https://doi.org/10.35415/sirnakifd.697482

Cited By: 1

Öz

In Islamic Law Methodology, there are two basic
approaches related to the definition of the religious provision, one
based on its source and the other based on its addressee / interlocutor.
According to the former approach, religious provision
is addressing / appeal of the Shari (Lawmaker) and according to the latter approach,
religious provision is result of addressing of the Shari (Lawmaker).
According to both approaches, there are two basic concepts in the definition of
the provision, one of which is "talab / iktidha" and the other is
"tahyir / being muhayyar". The concept of "talab / iktidha"
in the definition of the provision; It includes religious provisions such as
fard / wajib, mandub, makruh and haram. “Tahyir” refers to the religious provisions that are permissible (mubah / legal freedom). In the classical period Islamic law methodology (usûl al-fiqh), about the nature
of mubah; many issues such as “whether there is a proposal”, “whether there is
a religious provision”,
“whether it is ordered” and “whether it contains a request” are discussed.
Undoubtedly, the most important of these issues is the debate among majority of
Islamic lawyers and the Mu’tezilite scholars about “whether there is a religious provision”. Majority of Islamic jurists say that mubah is
one of religious provisions. On the other hand, Mu’tezilite scholar
Abu’l-Qasim al-Balkhi el-Ka‘bi (d. 319/911) and
his supporters say that mubah is not a religious provision. On the other hand,
the issue of whether or not mubah is a religious provision still being
discussed recently in the context of the public authority's limitation of
mubah. As a matter of fact, in the last period of the
Ottoman Empire, Mansurizada Said (1864-1923) wrote articles about “that mubah
is not one of the religious provision” in the context of public authority’s
limitation of mubah. Some of today’s Islamic lawyers justify this view of
Mansurizada. However, in our opinion, there is no direct relationship between
these two issues, namely, the fact that mubah is the religious provision and
the limitation of mubah by the public authority.

Anahtar Kelimeler

Islamic Law, Mubah (Legal Freedom), Religious Provisions, Limitation of Mubah, Public Authority

Mubahın Şer’î Hüküm Olup Olmaması ile İlgili Yaklaşımlar ve Bunun Mubahın Sınırlandırılması ile İlişkilendirilmesi

Öz

İslâm hukuk
metodolojisinde hükmün tanımı ile
ilgili biri kaynağını, diğeri muhatabını esas alan iki temel yaklaşım vardır.
Kaynağını esas alan yaklaşıma göre hüküm Şâri’in hitabı, muhatabını esas alan
yaklaşıma göre ise hüküm Şâri’in hitabının sonucudur. Her iki yaklaşıma göre de
hükmün tanımında biri “talep/iktizâ”, diğeri “tahyîr/muhayyerlik” olmak üzere
iki temel kavram yer almaktadır. Hükmün tanımında yer alan “talep/iktizâ”
kavramı; farz/vacip, mendup, mekruh ve haram gibi şer’î hükümleri içermektedir.
“Tahyîr” ise mubah olan hükümleri ifade etmektedir. Klasik dönem İslâm hukuku metodolojisinde mubahın
mahiyetiyle ilgili; “teklîfî hüküm olup
olmaması”, “şer’î hüküm olup
olmaması”, “emredilmiş olup olmaması” ve “talep içerip içermemesi” gibi birçok
konu tartışılmıştır. Hiç şüphesiz bu konulardan en önemlisi, “mubahın şer’î hüküm olup
olmaması” hakkında cumhur ile Mu’tezilî âlimler arasında geçen tartışmadır. Cumhur,
mubahın teklîfî/şer’î hükümlerden biri olduğunu söylemektedir. Buna mukabil Mu’tezilî âlimlerden Abu’l-Kasim al-Belhî el-Kâ‘bî (öl. 319/911) ve onun taraftarları ise mubahın şer‘î bir hüküm olmadığını söylemektedirler. Diğer taraftan Mubahın şer’î hüküm olup
olmaması meselesi, “kamu otoritesinin mubahı/cevazı sınırlandırma
yetkisi” bağlamında son dönemlerde de tartışılmaya devam etmektedir. Nitekim
Osmanlı’nın son dönemlerinde Mansurizâde Said (1864-1923), kamu otoritesinin
mubahı sınırlandırması bağlamında  “cevazın
ahkâm-ı şer’iyyeden olmadığına dair” makaleler yazmıştır. Günümüz İslâm
hukukçularından bazıları da Mansurizâde’nin görüşünü haklı bulmaktadır. Ancak
kanaatimizce bu iki konu, yani mubahın şer’î hüküm olması ile mubahın kamu
otoritesi tarafından sınırlandırılması arasında doğrudan bir ilişki
bulunmamaktadır.

Anahtar Kelimeler

İslam Hukuku, Mubah, Şer'î Hüküm, Mubahın Sınırlandırılması, Kamu Otoritesi

Kaynakça

• Âlim, Abdüsselam Muhammed eş-Şerif. Nazariyyetü’s-siyaseti’ş-şer’iyye. Bingazi: Camiatü Karyûnûs, 1996.
• Âmidî, Ebu’l-Hasan Ali b. Muhammed Seyfeddin. el-İhkâm fî usûli’l-ahkâm. thk. Abdurrazzak Afifi. 4 Cilt. Riyad: Dâru’s-Samîî, 2003.
• Apaydın, H. Yunus. “Kurtubalı Zahiri Fakih İbn Hazm’ın Şer’î Hükümleri Tasnifi: Merâtibu’ş-Şerîa“, İSTEM: İslâm San’at, Tarih, Edebiyat ve Mûsikîsi Dergisi 7/14 (2009), 107-119.
• Apaydın, H. Yunus. “Fıkıh Usulünün Temel Kabulleri ve Tarihselcilik”. Dinî Hükümlerin Kaynağı ve Dinî Metinlerin Anlaşılması Konusundaki Çağdaş Yaklaşımlar Çalıştayı. ed. Cengiz Kallek. 323-364. İstanbul: İSAM Yayınları, 2010.
• Apaydın, H. Yunus. “İctihad”. Türkiye Diyanet Vakfı İslâm Ansiklopedisi. 21/432-445. İstanbul: TDV Yayınları, 2000.
• Apaydın, H. Yunus. Din ve Fıkıh Yazıları. Konya: Hacıveyszade İlim ve Kültür Vakfı Yayınları, 2018.
• Apaydın, H. Yunus. “Siyasal Hayat”. İlmihal-II (İslam ve Toplum). 2 Cilt. 2/252-328. Ankara: Türkiye Diyanet Vakfı Yayınları, 2013.
• Atar, Fahrettin. Fıkıh Usûlü. İstanbul: MÜİF Yayınları, 1996.
• Ayengin, Tevhit. “Hüküm Teorisi”. İslâm Hukukuna Giriş. 156-184. Erzurum: Atatürk Üniversitesi Açıköğretim Fakültesi, 2011.
• Bakıllânî, el-Kâdî Ebî Bekr Muhammed b. Tayyib. et-Takrîb ve’l-irşâd (es-Sağîr). thk. Abdülhamid b. Halid Ebu Zenîd. 3 Cilt. Beyrut: Müessesetü’r-Risâle, 1998.
• Bardakoğlu, Ali (sadeleştiren). “Mansurizâde Saîd: Cevâzın Şer’i Ahkâmdan Olmadığına Dâir”. Erciyes Üniversitesi Sosyal Bilimler Enstitüsü Dergisi 1 (Kayseri 1987), 81-89. Bardakoğlu, Ali. “Osmanlı Hukukunun Şer’îliği Üzerine”. Osmanlı (Teşkilat içinde). ed. Güler Eren. 6/412-417. Ankara: Yeni Türkiye Yayınları, 1999.
• Bardakoğlu, Ali. “Fıkıh Çözüm mü Üretir, Sorun mu?”. EskiYeni: Anadolu İlahiyat Akademisi Araştırma Dergisi 29 (Güz 2014), 147-178.
• Bardakoğlu, Ali. “Câiz”. Türkiye Diyanet Vakfı İslâm Ansiklopedisi. 7/27-28. İstanbul: TDV Yayınları, 1993.
• Berkes, Niyazi. Türkiye’de Çağdaşlaşma. Ankara: Bilgi Basımevi, 1973.
• Beyânûnî, Muhammed Ebü’l-Feth. “Hüküm (Fıkıh)”. Türkiye Diyanet Vakfı İslâm Ansiklopedisi. 28/466-468. İstanbul: TDV Yayınları, 1998.
• Bihârî, Muhibbüllah b. Abdüşşekûr. Müsellemü’s-sübût (Fevâtihu’r-rahamût bi şerhi Müsellemi’s-sübût ile birlikte). tsh. Abdullah Mahmud Muhammed Ömer. 2 Cilt. Beyrut: Dârul’l-kütübi’l-ilmiyye, 2002.
• Bilmen, Ömer Nasuhi. Hukuk-ı İslâmiyye ve Istılahât-ı Fıkhiyye Kâmûsu. 8 Cilt. İstanbul: Bilmen Yayınları, 1985.
• Biltâcî, Muhammed. Menhecü Ömer İbnü’l-Hattâb fi’t-teşrî: Dirâse müstev’ıbe li fıkhi Ömer ve tanzîmihî. Kahire: Dâru’l-fikri’l-Arabî, 1970.
• Birinci, Ali — Özervarlı, M. Sait. “İzmirli, İsmail Hakkı”. Türkiye Diyanet Vakfı İslâm Ansiklopedisi. 23/530-535. İstanbul: TDV Yayınları, 2001.
• Cessâs, Ebu Bekir Ahmet b. Ali er-Râzî. Ahkâmü’l-Kur’ân. thk. Muhammed Sadık Kamhâvî. 5 Cilt. Beyrut: Dâru ihyâi’t-türâsi’l-Arabî, 1985.
• Cessâs, Ebu Bekir Ahmet b. Ali er-Râzî. el-Fusûl fi’l-usûl. thk. Uceyl Casim en-Nemşi. 4 Cilt. Kuveyt: 1994.
• Cürcânî, Ebü’l-Hasan Seyyid Şerif Ali b. Muhammed b. Ali. et-Ta’rifât. Beyrut: Dârü’l-Kütübi’l-İlmiyye, 1983.
• Cüveynî, İmamü’l-Harameyn Ebu’l-Meâlî Abdullah b. Abdullah Yusuf. el-Burhân fî usûli’l-fıkh. thk. Abdulazim Muhammed ed-Dîb. 2 Cilt. Katar: b.y., 1399/1979.
• Çakan, İsmail Lütfi. “Babanzade Ahmet Naim”. Türkiye Diyanet Vakfı İslâm Ansiklopedisi. 4/375-376. İstanbul: TDV Yayınları, 1991.
• Dirînî, Muhammed Fethî. el-Hak ve medâ sultânü’d-devle fî takyîdihî. Beyrut: Müessesetü’r-risâle, 1984.
• Dirînî, Muhammed Fethî. Hasâisü’t-teşrîi’l-islâmî fi’s-siyaseti ve’l-hükm. Beyrut: Müessesetü’r-risâle, 2013.
• Dönmez, İbrahim Kâfi, “Mubah”, Türkiye Diyanet Vakfı İslâm Ansiklopedisi. 30/341-345. İstanbul: TDV Yayınları, 2005.
• Dumlu, Emrullah. “Hukukî Serbest Alan: Mubah (Klasik Yaklaşım ve Şâtıbî Örneği)”. İslâm Hukuku Araştırmaları Dergisi 22 (Ekim 2013), 157-186.
• Ebû Zehra, Muhammed. Usûlü’l-fıkh. İstanbul: Tebliğ Yayınları, ts.
• Ebû Zehra, Muhammed. el-Cerîme. Kahire: Dâru’l-fikri’l-Arabî, 1986.
• el-Mevsûatü’l-Fıkhiyye. “İbâha”, Vizâratü’l-evkâf ve’ş-şuûni’l-islâmiyye. 1/132-135. Kuveyt: 1983.
• Ensârî, Ebû Ayyâş Muhammed Abdül’alî b. Nizamüddin Bahrululûm el-Leknevî. Fevâtihu’r-rahamût bi şerhi Müsellemi’s-sübût. tsh. Abdullah Mahmud Muhammed Ömer. 2 Cilt. Beyrut: Dârul’l-kütübi’l-ilmiyye, 2002.
• Erdoğan, Mehmet. Fıkıh ve Hukuk Terimleri Sözlüğü. İstanbul: Rağbet Yayınları, 1998.
• Erdoğan, Mehmet. “İslâm Hukukunda Şer’îlik Kavramı”. İslâmî Araştırmalar Dergisi 19/1 (2006), 145-151.
• Erdoğan, Mehmet. “İslâm Hukukunun Teolojik Temelleri”. İslâm Fıkhını Nasıl Anlamalıyız (Sempozyum Tebliğ ve Müzakereleri).189-195. Bursa: KURAV Yayınları, 2006.
• Gazzâlî, Ebû Hâmid Muhammed. el-Müstasfâ min ilmi’l-usûl. thk. Hamza b. Züheyr Hafız. 4 Cilt. Medine: b.y., ts.
• Hâdimî, Ebu Saîd. Mecâmiu’l-hakâik. nşr. Şirketü Sahafiyye Osmaniyye müdürü el-Hâc Ahmed Hulûsî. İstanbul: Matbaa-i Âmire, 1308/1891.
• Halîmî, Ebû Abdillah el-Huseyin b. Hasen. el-Minhâc fî şuabi’l-îmân. thk. Halîmî Muhammed Kûde. 3 Cilt. Beyrut: Daru’l-fikr, 1979.
• Hallâf, Abdülvahhab. İlmü usûli’l-fıkh. İstanbul: el-Mektebetü’l-İslâmiyye, 1984.
• Husarî, Ahmed. Nazariyyetü’l-hükm ve mesâdirü't-teşrî fî usûli'l-fıkhi'l-İslâmî. Beyrut: Dârü'l-Kitâbi'l-Arabi, 1986.
• İbn Abdüsselâm, İzzeddin (İzz), Ebu Muhammed es-Sülemî. Kavâidü’l-ahkâm fi mesâlihi’l-enâm. thk. Nezih Kemal Hammad ve Osman Cuma Damiriyye. 2 Cilt. Dımeşk: Dâru’l-Kalem, 2000.
• İbn Âbidîn, Muhammed Emin. Reddü’l-muhtâr ale’d-Dürri’l-muhtâr şerhu Tenvîri’l-ebsâr. thk. Adil Ahmed Abdülmevcud - Ali Muhammed Muavvad. 13 Cilt. Dâru Alemi’l-kütüb, 2003.
• İbn Hazm, Ebu Muhammed Ali b. Ahmed b. Saîd. el-İhkâm fî usûli’l-ahkâm. thk. Muhammed Şakir. 8 Cilt. Beyrut: Dâru’l-âfâki’l-cedîde, ts.
• İbn Kayyim, et-Turuku’l-hükmiyye fi’s-siyaseti’ş-er’iyye. thk. Nayif b. Ahmed el-Hamed. 2 Cilt. Mekketü’l-Mülerrame: Dâru Âlemi’l-fevaid, 1428/2007.
• İbn Kayyim. Î’lâmü’l-muvakkıîn an rabbi’l-âlemîn. 7 Cilt. Riyad: Dâru İbnül Cevziyye, 1423/2002.
• İbn Manzûr, Ebu’l-Fazl Cemalüddin. Lisânü’l-Arab. 6 Cilt. Kahire Dâru’l-meârif, 1984.
• İbnü’l-Cevzî, Ebil Ferac Cemalüddin Abdurrahman b. Ali. Menâkibü (Emîru’l-Mü’minin) Ömer İbnü’l-Hattab. thk. Zeyneb İbrahim el-Karût. Beyrut: Dâru’l-kütübi’l-ilmiyye, ts.
• İltaş, Davut. Fıkıh Usulünde Mütekellimîn Yönteminin Delâlet Anlayışı. İstanbul: İSAM, 2011.
• İzmirli, İsmail Hakkı. “Cevâzın Ahkâm-ı Şeriattan Olup Olmaması Hakkındaki Nizâ’ Nizâ-i Lafzîdir”. Sebilü'r-Reşad [Sırat-ı Müstakim] 12/303 (Haziran 1330/1912), 296-301.
• İzmirli, İsmail Hakkı. “Cevazın Ahkâm-ı Şeriattan Olup Olmadığı-2”. Sebilü’r-Reşad [Sırat-ı Müstakim] 12/304 (Haziran 1330/1912), 315-319.
• Kahraman, Abdullah, (Yayına Haz.). “Şeriat ve Kânûn (Mansurizâde Mehmed Saîd)”. İslâmiyât 1/4 (Ekim-Aralık 1998), 239-251.
• Kahraman, Abdullah. “Daru’l-Fünûn Hocalarından Mansûrizâde Mehmed Saîd ve Klasik Fıkhın Sınırlarını Zorlayan Bazı Görüşleri”. Daru’l-Fünûn İlahiya Sempozyumu Tebliğleri. 405-414. İstanbul: 2010.
• Kahraman, Abdullah. “Mansurizâde Saîd’in Klasik Fıkıhçılara Yönelttiği Bazı Eleştiriler”. Cumhuriyet Üniversitesi İlahiyat Fakültesi Dergisi 5/1 (Sivas 2001), 233-247.
• Kallek, Cengiz. “Müellefe-i Kulûb”. Türkiye Diyanet Vakfı İslâm Ansiklopedisi. 31/475-476. İstanbul: TDV Yayınları, 2006.
• Kara, İsmail. Türkiye’de İslâmcılık Düşüncesi. 2 Cilt. İstanbul: Risale Yayınları, 1987.
• Karâfî, Şihabüddin Ebu’l-Abbâs Ahmed b. İdris es-Sanhâcî. el-Furûk fi Envâri’l-burûk fi envâi’l-furuk. 4 Cilt. Beyrut: Dâru’l-kütübi’l-ilmiyye, 1998.
• Karâfî, Şihabüddin Ebu’l-Abbâs Ahmed b. İdris es-Sanhâcî. Şerhu tenkîhu’l-fusûl fi ihtisâri’l-Mahsûli fi’l-usûl. Beyrut: Dâru’l-fikr, 2004.
• Karatepe, Tuba Çavdar. “İslâm Mecmuası”. Türkiye Diyanet Vakfı İslâm Ansiklopedisi. 23/53-54. İstanbul: TDV Yayınları 2001.
• Kâsânî, Ebû Bekr Alâaddin b. Mes’ûd. Bedâiu’s-sanâi’ fî tertîbi’ş-şerâi’. thk. Ali Muhammed M uavvad. 10 Cilt. Beyrut: Dâru’l-kütübi’l-ilmiye, 2003.
• Koç, Ekrem. İslâm Hukuk İlminde Cevaz Kavramı. İstanbul: Marmara Üniversitesi, Sosyal Bilimler Enstitüsü, Yüksek Lisans Tezi, 2008.
• Koçak, Muhsin. İslâm Hukukunda Hükümlerin Değişmesi Açısından Hz. Ömer’in Bazı Uygulamaları. Samsun: Kardeşler Ofset, 1997.
• Köse, Saffet. “Hz. Ömer’in Bazı Uygulamaları Bağlamında Ahkâmın Değişmesi Tartışmalarına Bir Bakış”. İslâm Hukuku Araştırmaları Dergisi 7 (Nisan-2006), 13-50.
• Kurtubî, Ebû Abdillah Muhammed b. Ahmed el-Ensârî. el-Câmi li ahkâmi’l-Kur’ân. thk. Abdullah b. Abdulmuhsin et-Türkî. 24 Cilt. Beyrut: Müessesetü’r-risâle, 2006.
• Mansurizâde Saîd. “Cevazın Ahkâm-ı Şer’iyyeden Olmadığına Dâir”. İslâm Mecmuası 1/10 (1330/1912), 295-303.
• Mansurizâde Saîd. “Şeriat ve Kanun-I”. Daru’l-Funun Hukuk Fakültesi Mecmuası (DFHM) 1/6 (1332-1334), 530-535.
• Mansurizâde Saîd. “Şeriat ve Kanun-II”. Daru’l-Funun Hukuk Fakültesi Mecmuası (DFHM) 2/8 (1332-1334), 601-606.
• Mansurizâde Saîd. “Taaddüd-i Zevcât İslâmiyette Men Olunabilir”. İslâm Mecmuası 1/8 (1330/1912), 233-238.
• Medenî, Muhammed Muhammed. Nazarât fî fıkhi’l-Farûk Ömer ibni’l-Hattâb. Kahire: b.y., 2002.
• Medkûr, M. Sellâm. Nazariyyetu’l-ibâha inde’l-usuliyyin ve’l-fukâhâ. Kahire: Dâru’n-Nehdati’l-Arabiyye, 1984.
• Medkûr, M. Sellâm. Mebâhisü’l-hükm ınde’l-usûliyyîn. 2 Cilt. Kahire: Dâru’n-nehdati’l-arabiyye, 1959.
• Molla Hüsrev. Mir’âtü’l-usûl. İstanbul: Dersaâdet, 1321/1904.
• Nemle, Abdülkerim b. Ali b. Muhammed. el-Mühezzeb fî ilmi usûli’l-fıkh el-mukâren. 4 Cilt. Riyad Mektebetü’r-rüşd, 1999.
• Râzî, Fahreddin. el-Mahsûl fi ilmi’l-usûl. thk. Cabir Feyyyâd el-Alvânî. 6 Cilt. Beyrut: Müessesetü’r-Risâle, ts.
• Serahsî, Ebû Bekr Muhammed b. Ebî Sehl. Usûlü’l-s-Serahsî. thk. Ebu’l-vefa el-Afğanî. 2 Cilt. Beyrut: Dâru’l-Ktübi’l-ilmiyye, 1993.
• Serahsî, Ebû Bekr Muhammed b. Ebî Sehl. el-Mebsût. 31 Cilt. Beyrut Dâru’l-ma’rife, 1989.
• Seyyid Bey, Muhammed. Fıkıh Usulü (Giriş). haz. Hasan Karayiğit. İstanbul: Düşün Yayınları, 2010.
• Şaban, Zekiyyüddin. İslâm Hukuk İlminin Esasları (Usûlü’l-fıkıh). çev. İbrahim Kâfi Dönmez. Ankara: Türkiye Diyanet Vakfı Yayınları, 2015.
• Şâfiî, Muhammed b. İdris. er-Risâle. thk. Ahmed Muhammed Şakir. Beyrut: Daru’l-kütübi’l-ilmiyye, ts.
• Şâtıbî, Ebû İshak İbrahim b. Mûsâ. el-Muvâfakât fî usûli’ş-şeriâ. nşr./thk. Abdullah Dıraz. 4 Cilt. Beyrut: Dâru’l-marife, 1975.
• Şevkânî, Muhammed b. Ali b. Muhammed. İrşâdü’l-fühûl ilâ tahkîki ilmi’l-usûl. thk. Ebu Mus’ab Muhammed Saîd el-Bedrî. Beyrût: Müessesetü’l-kütübi’s-sikâfiyye, 1992.
• Teftazânî, Sa’duddin Mes’ûd b. Ömer. Şerhu’t-Telvîh ala’t-Tavdîh li metni’t-Tenkîh fî usuli’l-fıkh. 2 Cilt. Beyrut: Dâru’l-kütübi’l-ilmiyye, Birinci baskı, ts.
• Türcan, Talip. “Sünnî ve Mu’tezilî Fıkı Usulünün Tanımlanmasında Bir Kriter Olarak Şer’îlik Algısı ve İbâha Alanının Şer’îliği Sorunu Bağlamında Bir Örnekleme”. Marife Bilimsel Birikim 3 (2005), 195-211.
• Yılmaz, Ayşegül. Mansurizâde Saîd ve Fıkhî Görüşleri. İstanbul: Marmara Üniversitesi, Sosyal Bilimler Enstitüsü, Yüksek Lisans Tezi, 2003.
• Zerkâ, Mustafa Ahmed. el-Medhalü’l-fıkhiyyü’l-âmm/el-Fıkhu’l-İslâmî fi sevbihi’l-cedîd. 3 Cilt. Dimeşk: Dâru’l-Fikr, 1968.
• Zerkeşî, Ebû Abdillah Bedruddin Muhammed b. Bahadır eş-Şâfiî. el-Bahru’l-muhît fî usûli’l-fıkh. nşr. Abdulkadir Abdullah el-Ânî - Ömer Süleyman el-Aşkar. 6 Cilt. Kuveyt: Vizâratü’l-evkâfi’ş-şuûniyye, 1992.
• Zeydan, Abdülkerim. el-Vecîz fî usîli’l-fıkh. Beyrut: Müessesetü’r-Risâle, 2011.
• Zühaylî, Vehbe. Usulü’l-fıkhi’l-islâmî. 2 Cilt. Dımeşk: Dâru’l-fikr, 1986.