Ulûmü’l-Kur’ân ve Tefsir Usûlü Kâideleri Bağlamında Musannifek’in Yazma Tefsir Nüshaları Üzerine Bir İnceleme

Yıl 2020, , 594 - 627, 15.12.2020

İsa Kanik

https://doi.org/10.35415/sirnakifd.799347

Öz

Kur’ân âyetleri indirildiği andan itibaren hıfzedilmiş; deri, tahta, taş ve kemik gibi farklı yazı malzemeleri üzerine kaydedilmiştir. Gerek lafzı gerekse manası bu şekilde korunagelmiştir. Kıraati, tilaveti, cem‘i ve istinsahına azamî hassasiyet gösterilen Kur’ân’ın, yazma veya matbu halinde yüzlerce hatta binlerce tefsiri bulunmaktadır. Söz konusu yazma tefsir eserlerinden biri de Osmanlı dönemi müfessirlerinden Alâüddîn Alî b. Muhammed b. Mes‘ûd el-Bistâmî eş-Şâhrûdî’ye(Musannifek) (öl. 875/1470) aittir. Bu araştırmada farklı iki nüshasına ulaşabildiğimiz Musannifek tefsirinin metot ve muhtevası ile Kur’ân ilimleri ve tefsir usûlü konusundaki ilkeleri tahlil edilmektedir. Bu tahlil ve değerlendirmelerde sûrelerin mushaf sıralamasına göre tefsir edildiği gözlemlenmektedir. Döneminin tefsir ve tefsir usûlü anlayışını da yansıtan eserde Farsça ağırlıklı olmakla birlikte yer yer detaylı Arapça izahlara yer verilmektedir. Konya Yazma Eser Kütüphanesi’ndeki nüshada Sâd sûresi’nden Nâs’a kadarki sûreler tefsir edilmekte; Beyazıt Kütüphanesi’ndeki nüshada ise Bakara sûresi’nden bazı âyetler tefsir edilerek tefsir usûlü ve Kur’ân ilimleri ile ilgili kâidelere değinilmektedir. Bu çalışmamızla Musannifek tefsirinin şekil, içerik ve diğer hususlar bakımından ele alınarak tefsir ve tefsir usûlü perspektifinden incelenmesi amaçlanmaktadır. Kaydına ulaşabildiğimiz bu nüshalar bağlamındaki tespitlerimiz Musannifek ve tefsirinin tanınmasına da önemli katkı sağlamaktadır.

Anahtar Kelimeler

Tefsir, Kur'an, Musannifek, U‘lûmü’l-Kur’ân, Yazma

Destekleyen Kurum

Kırşehir Ahi Evran Üniversitesi İslami İlimler Fakültesi

Teşekkür

Büyük emek ürünü ve gayretle hazırlamış olduğum araştırma makalemin derginiz editörlüğü ve yayın kurulunca uygun bulunup yayımlanacak olması şahsım adına onur verici olacaktır. ilginize teşekkür eder iyi çalışmalar dilerim.

An Assessment on Manuscripts of Musannifek Tafsir in the Context of Ulûmü'l-Qur'an and Tafsir Methodology

Öz

The verses of the Qurʾān have been preserved from the time they were descended; they have been written on different writing materials such as leather, wood, stone, and bone. Both its words and its meaning have been preserved in this way. The recitation, collection, and reproduction of the Qurʾān have been extremely sensitive issues. There are hundreds or even thousands of exegeses of the Qurʾān in handwriting or print. One of the aforementioned manuscript exegesis belongs to Alâüddîn Alî b. Muhammed b. Mes‘ûd el-Bistâmî eş-Şâhrûdî (Musannifek) (öl. 875/1470) who was one of the tafsir writers of the Ottoman period. In this study, the method and content of the Musannifek’s tafsir, two different copies of which can be accessed and his principles of the Qur'anic discipline and the tafsir method are analyzed. In these analysis and evaluations, it is observed that the surahs are interpreted according to the order of mushaf. The work, which also reflects the tafsir and the understanding of tafsir methodology of the period, includes occasional detailed Arabic explanations, although it is mainly Persian. In the copy at Konya Manuscript Library the chapters from surah Sâd to Nâs are interpreted; In the copy at the Beyazıt Library, some verses from the surah al-Baqara are interpreted and the traditions related to the tafsir method and the disciplines of the Qur'an are mentioned. This study aims to examine the interpretation of Musannifek in terms of form, contend and other issues from the perspective of tafsir and tafsir methodology. Our findings in the context of these manuscripts, which could be accessed make a significant contrubition to the recognition of Musannifek and his exegesis.

Anahtar Kelimeler

Tafsir, Qurʾān, Musannifek, Quranic Sciences, Manuscript

Kaynakça

• Âlûsî, Ebü’s-Senâ Şihâbüddîn Mahmûd b. Abdillâh b. Mahmûd el-Hüseynî. Rûhu’l-me‘ânî fî tefsîri’l-Kur’âni’l-Azîm ve’s-seb‘ı’l-mesânî. Beyrut: Dâru İhyâi’t-Turâsi’l-A‘rabî. ts.
• Bangi İsmail. Farsça Dilbilgisi. Ankara: A.Ü. İlahiyat Fakültesi Yayınları, 1390/1971.
• Başkan, Yahya. “Siyasi Mekân Değişikliğinin Eser Telifine Yansımasına Bir Örnek: Musannifek”. Doğu Araştırmaları. 10/1 (Ocak 2012), 117-122.
• Bedeva, Abdullah. Alâuddin Ali b. Muhammed el-Bistâmî Musannifek’in Kaside-i Bürde Şerhi’nin Tahkiki. İstanbul: Marmara Üniversitesi, Sosyal Bilimler Enstitüsü, Yüksek Lisans Tezi, 2012.
• Begavî, Ebû Muhammed Hüseyin b. Mes‘ûd. Meâ‘limu’t-tenzîl fî tefsîri’l-Kur’ân. thk. Abdurrezzâk el-Mehdî. Beyrut: Dâru İhyâi’t-Turâsi’l-Arabî, 1420/1999.
• Bilmen, Ömer Nasuhi. Büyük Tefsir Tarihi/Tabakâtü’l-Müfessirîn. İstanbul: Ravza Yayınları, 2008.
• Buhârî, Ebû Abdillâh Muhammed b. İsmâîl b. İbrâhîm, el-Cu‘fî. el-Câmu’s-sahîh, thk. Muhammed Züheyr b. Nâsır. b.y.: Dâru Tavkı’n-Necât, 1422/2001.
• Cerrahoğlu, İsmail. Tefsir Usûlü, 11. Basım, Ankara: TDV Yayınları, 1997.
• Cevherî, Ebû Nasr İsmâîl b. Hammâd. Tâcü’l-luga, thk. Abdülgafûr Attâr. Beyrut: Dârü’l-‘Ilm li’l-Melâyîn, 1407/1987.
• Çelik, Ersin. “Fatih Sultan Mehmet Han’ın Emriyle Yazılan Farsça Tefsir”. Osmanlı Döneminde Tefsir. ed. Hidayet Aydar vd., 131-160. İstanbul: Ensar Neşriyat, 2018.
• Demir, Ziya. Osmanlı Müfessirleri. İstanbul: Ensar Neşriyat, 2006.
• Demirci, Muhsin. Tefsir Usûlü. 65. Basım, İstanbul: İFAV, 2018.
• Demirci, Muhsin. Tefsir Terimleri Sözlüğü. İstanbul: İFAV, 2017.
• Dihlevî, Ebû Abdilazîz Kutbüddîn Şah Veliyyullâh. el-Fevzü’l-kebîr fî usûli’t-tefsîr. Dımeşk: Dâru’l-ğavsânî, 1427/2007.
• Endelüsî, Ebû Muhammed Abdülhak b. Gâlib b. Abdirrahmân b. Gâlib el-Muhâribî el-Gırnâtî. el-Muḥarrerü’l-vecîz fî tefsîri’l-kitâbi’l-ʿazîz, thk. A. Abdüşşâfî Muhammed. Beyrut: Dâru’l-Kütübi’l-‘Ilmî, 1422/2001.
• Hanbelî, Ebü’l-Ferec Abdü’l-Hayy b. İ‘mâd. Şezerâtü’z-zeheb fî ehbâri men zeheb. thk. Abdülkadir el-Arnâût. Beyrut: Dâru İbn Kesîr, 1413/1993.
• Hafâcî, Şihâbüddîn Ahmed b. Muhammed b. Ömer. Hâşiyetü’ş-şihâb alâ tefsîri’l-Beyzâvî. Beyrut: Dâru Sâdır, ts.
• İbn Hıbbân, Ebu Hâtim Muhammed b. Hibbân b. Ahmed el-Büstî. Sahîhu İbn Hıbbân, thk. Şuayb el-Arnaût, Beyrut:Muessesetü’r-Risâle, 1414/1993.
• İbn Manzûr, Ebü’l-Fazl Cemâlüddîn Muhammed b. Mükerrem b. Alî b. Ahmed el-Ensârî er-Rüveyfiî. Lisânü’l-ʿArab, thk. Abdullah Ali el-Kebir vd., Kahire: Dâru’l-meârif, ts.
• Karagöz, Mustafa. “Vücûh ve Nezâirin Terimleşme Süreci”. Bilimname. 14/1, (2008), 733.
• Karaver, Ümit. “Şeyh Ali el-Bistâmî’nin (Musannifek) Biyografisi ve Tefsir Alanındaki Çalışmaları”. Osmanlı’da İlm-i Tefsir. ed. Harun Abacı vd 69-109. İstanbul: İsar, 2019.
• Kâtib Çelebi, Hacı Halîfe Mustafa b. Abdillah. Keşfü’z-zunûn ’an esâmi’l-kütüb ve’l-fünûn. Beyrut: Dâru İhyâi’t-Turâsi’l-Arabî, ts.
• Kurtubî, Ebû Abdillâh Muhammed b. Ahmed b. Ebî Bekr b. Ferh. el-Câmi‘ li-ahkâmi’l-Kur’ân, thk. Ahmed el-Berdûnî vd. Kahire: Dâru’l-Kütübi’l-Mısrî, 1383/1964.
• Mâverdî, Ebü’l-Hasen Ali b. Muhammed b. Habîb el-Basrî. Tefsîru’l­Kur’ân(en-Nüket ve’l-uyûn). Beyrut: Dâru’l-Kütübi’l-‘Ilmî, ts.
• Mevdûdî. Tefhîmü’l-Kur’ân. İstanbul: İnsan Yayınları, 1417/1997.
• Öztürk, Mustafa. “Osmanlı Tefsir Kültürüne Panoramik Bir Bakış”. Osmanlı Toplumunda Kur’ân Kültürü ve Tefsir Çalışmaları I. ed. Bilal Gökkır vd., İstanbul: İlim Yayma Vakfı, 2011.
• Râzî, Ebû Abdillâh Muhammed b. Ömer b. el-Hasan b. el-Huseyn. Mefâtîhu’l-gayb. Beyrut: Dâru İhyâi’t-Turâsi’l-Arabî, 1420/1999.
• Sa‘lebî, Ebû İshâk Ahmed b. Muhammed b. İbrâhîm en-Nîsâbûrî. el-Keşf ve’l-beyân ’an tefsîri’l-Kur’ân, thk. Ebû Muhammed b. Âşûr. Beyrut: Dâru ihyâi’t-türâsi’l-arabî, 1422/2002.
• Salih, Subhî. Mebâhis fî ulûmi’l-Kur’ân. İstanbul: Dersaâdet, ts.
• Süyûtî, Ebü’l-Fazl Celâlüddîn Abdurrahman b. Ebî Bekr b. Muhammed el-Hudayrî. el-İtkân fî u‘lûmi’l-Kur’ân. thk. Fevvâz Ahmed Zemerlî. Beyrut: Dâru’l-Kitâbi’l-Arabî, 1427/2007.
• Şâhrûdî (Musannifek), Alâüddin Alî b. Muhammed b. Mes‘ûd el-Bistâmî. Tefsîru Musannifek. Konya İl Halk Kütüphanesi, 3759: 1a-403b. Konya Yazma Eser Kütüphanesi.
• Şâhrûdî (Musannifek), Alâüddin Alî b. Muhammed b. Mes‘ûd el-Bistâmî. Tefsru Musannifek, Veliyyuddîn Efendi, 169: 1a-86b. Beyazıt Yazma Eser Kütüphanesi.
• Taberî, Ebû Ca’fer Muhammed b. Cerîr b. Yezîd b. Kesîr b. Gâlib el-Âmulî. el-Câmiu’l-beyân an te’vîli âyi’l-Kur’ân. thk. Ahmet Muhammet Şakir. Dımeşk: Muessesetu'r-Risâle, 1421/2001.
• Tâhir, Bursalı Mehmed. Osmanlı Müellifleri. İstanbul: Matbaa-i Âmire. 1333/1914.
• Taşdelen, Sinan. Musannifek Alaaddin Ali Bin Muhammed’in Mevlânâ’nın Mesnevî’si ile İlgili Risâlesi. Konya: Selçuk Üniversitesi, Sosyal Bilimler Enstitüsü, Doktora Tezi, 2007.
• Tâşköprîzâde, Ahmed Efendi. Miftâhu’s-sa‘âde ve misbâhu’s-siyâde fî mevzû‘âti’l-‘ulûm. Beyrut: Dâru’l-Kütubi’l-’Ilmî, 1405/1985.
• Tâşköprîzâde, Ahmed Efendi. eş-Şekâiku’n-Nu‘mânî fî ‘Ulemâi’d-Devleti’l-‘Osmânî. Beyrut: Daru’l-Kitabi’l-Arabî, ts.
• Yaşaroğlu, M. Kâmil. “Musannifek”. Türkiye Diyanet Vakfı İslam Ansiklopedisi. 31/239-240. İstanbul: TDV Yayınları, 2006.
• Yazır, M. Hamdi. Hak Dini Kur’ân Dili. İstanbul: Azim Dağıtım, ts.
• Zehebî, Muhammed Huseyn. et-Tefsîr ve’l-Müfessirûn. Kâhire: Mektebetü Vehbe, ts.
• Zemahşerî, Ebu’l-Kâsım Cârullah Mahmûd b. Ömer b. Muhammed. el-Keşşâf an hakâikı ğavâmidi’t-tenzîl ve uyûni’l-ekâvîl fî vucûhi’t-te’vîl. Beyrut: Dâru’l-Kitâbi’l-A‘rabî, 1407/1986.
• Zerkeşî, Ebû Abdillâh Bedrüddîn Muhammed b. Bahâdır b. Abdillâh et-Türkî el-Mısrî el-Minhâcî. el-Burhân fî u‘lûmi’l-Kur’ân. thk. Ebu’l-Fadl İbrahîm. Beyrut: Dâru İhyâi’l-Kütübi’l-A’rabî, 1376/1957.
• Ziriklî, Hayruddîn b. Mahmûd. el-A’lâm. 15. Baskı, Beyrut: Dârü’l-‘Ilm li’l-Melâyîn, 1422/2002.
• Zürkânî, Muhammed b. Abdulazîm. Menâhilü’l-‘irfân fî ‘ulûmi’l-Kur’ân. Beyrut: Dâru’l-Ma‘rife, 1425/2005.