Kaçar Hanedanı Döneminde (1795-1925) İran’da İrşad Faaliyeti Yürüten Nakşbendî-Hâlidî Şeyhleri

Yıl 2015, Cilt: 6 Sayı: 12, 77 - 102, 31.12.2015

Abdulcebbar Kavak

Öz

İran, Asya’dan Ortadoğu’ya uzanan göç ve ticaret yollarının kesiştiği önemli bir coğrafyada yer almaktadır. Bu coğrafya üzerinde çok sayıda devlet kurulmuş ve birçok Hanedan yönetime ortak olmuştur. Yaklaşık bir buçuk asır boyunca İran’a egemen olan Kaçarlar, Orta Asya’dan İran topraklarına göç etmiş Türk boylarından biridir. 1795’te Muhammed Ağa Han ile başlayan Kaçarlar dönemi 1925’te Ahmed Şah ile son bulmuştur.
XIX. Asrın başında Mevlânâ Hâlid-i Bağdadî’nin gayretleriyle Irak’ta flizlenen Nakşibendî-Müceddidî hareketin, Hâlidîlik adıyla İran’ın kuzeybatısındaki Sünnî halk ile İran-Azerbaycan sınırındaki Sünnî Taliş bölgesinde yayıldığı bilinmektedir. İlmî ve tasavvufî faaliyetlerin yanında çoğu zaman siyasî ve toplumsal hadiselere de müdâhil olan Nakşbendî-Hâlidî şeyhlerinin
İran’daki faaliyetleri, Kaçarların Osmanlı ve Rusya ile olan ilişkilerinde önemli bir faktör olarak dikkate alınmalarına sebep olmuştur.

Anahtar Kelimeler

Kaçar Hanedanı, İran, Tasavvuf, Nakşbendî-Hâlidî Şeyhleri, Şeyh Osman Sirâceddin, Seyyid Tâhâ Hakkârî

Kaynakça

• Abrahamıan, Ervand, Modern İran Tarihi, çev.: Dilek Şendil, (İstanbul: Türkiye İş Bankası Kültür Yayınları, 2011).
• Akyüz, Necati, Sâdât-ı Kirâm Âlemi, (y.y.: Kahraman Ofset, t.y.).
• Algar, Hamit, Nakşibendîlik, (İstanbul: İnsan Yayınları, 2007).
• Averyanov, Pyotr İvanoviç, Osmanlı İran Rus Savaşlarında Kürtler(19. Yüzyıl), (İstanbul: Avesta Yayınları, 2010).
• Azzâvî, Abbas, “Hulefâu Mevlânâ Hâlid”, Mecelletü’l-Mecma’i’l-İlmiyyi’l-Kürdî, 2/2, (1974).
• el-Bağdâdî, Muhammed b. Süleyman, el-Hadîkatü’n-Nediyye fî Âdâbi’t-Tarîkati’nNakşbendîyye ve’l-Behçeti’l-Hâlidiyye, (Mısır: el-Matbaatü’l-‘İlmiyye, 1310).
• Bilge, M. Sadık, Osmanlı Devleti ve Kafasya, (İstanbul: Eren Yayıncılık, 2005).
• el-Bervârî, Muhammed Zeki, el-Kurd ve’d-Devletü’l-Osmaniyye, (Dimaşk: Dâru’z-Zaman, 2009).
• el-Beytâr, Abdürrezzak, Hilyetü’l-Beşer fî Târîhi’l-Karni’s-Sâlise ‘Aşer I-III, thk.: Muhammed Behçet el-Beytâr, (Beyrut: Dâru Sâdır, 1993).
• Bîsârânî, Hamid Katib, Riyâzü’l-Müştâkîn fî Menâkıb-i Mevlânâ Hâlid Ziyâiddîn, Yazma nüsha, (Erbil 1316).
• Çağlayan, Mehmet, Şark Uleması, (İstanbul: Çağlayan Yayınları, 1996).
• Djalili, Mohammad Reza, Kellner, Tierry, İran’ın Son İki Yüzyıllık Tarihi, çev.: Reşat Uzmen, (İstanbul: Bilge Kültür Sanat yayınları, 2011).
• Ebûbekir, Ahmed Osman, el-Âsâru’l-Kâmile, haz.: Âzâd Ubeyd Sâlih, (Süleymaniye: Bingey Jîn Yayınları, 2009).
• Erkan, Süleyman, Kırım ve Kafasya Göçleri, (Trabzon: K.T.Ü Kafasya ve Orta Asya Ülkeleri Uygulama ve Araştırma Merkezi Yayınları, 1996).
• Feyzî, Keyumars, Kıyâmu Şeyh Ubeydullah Şemzînî Der Devre-i Nasirüddin Şah-ı Kaçar, (İlam: İntişârât-ı Cevher-i Hayat, 1391).
• Garthwaıte, Gene R., İran Tarihi, çev.: Fethi Aytuna, (İstanbul: İnkılâp Kitabevi, 2011).
• el-Hânî, Abdülmecid, el-Hadâiku’l-Verdiyye fî Hakâiki Ecillâi’n-Nakşibendîyye, (Erbil: Matbaatu Ârâs, 2009).
• Hakan, Sinan, “Dini Bir Otoriteden Siyasi Bir Hüviyete: Seyyid Tâhâ -yı Nehrî”, Uluslararası Mutasavvıf Seyyid Tâhâ -i Hakkâri Sempozyumu, (İstanbul: Hakkâri Üniversitesi Yayınları, 2013).
• Haydarî, İbrahim Fasîh, el-Mecdü’t-Tâlid fî Menâkıbi’ş-Şeyh Hâlid, (İstanbul: Matbaatu’l-‘Âmire, 1292).
• Hodgson, M.G. S., İslam’ın Serüveni, çev.: Komisyon, (İstanbul: İz Yayıncılık, 1995).
• Hurşid Paşa, Rihletu’l-Hudûd beyne’d-Devleti’l-Osmâniyye ve Îran, çev.: Mustafa Zehran, haz.: es-Safsâfî Ahmed el-Kutûrî, (Kahire: el-Merkezü’l-Kavmî Li’t-Tercüme, 2009).
• Karadeniz, Yılmaz, İran’da Sömürgecilik Mücadelesi ve Kaçar Hanedanı (1795-1925), (İstanbul: Bakış Yayınları, 2006).
• Kavak, Abdulcebbar, Mevlânâ Hâlid-i Bağdadî ve Hâlidî Tasavvuf Geleneğinin Tarihi Gelişim Süreci, (Doktora Tezi), Atatürk Üniversitesi Sosyal Bilimler Enstitüsü, 2013.
• Kavuncu, Mustafa, Seyyid Ahmed Arvasi Hayatı-Tefekkürü-Eserleri, (İstanbul: Burak Yayınları, t.y.).
• Kramers, J.H., “İran, Tarihi ve Etnografik Bakış”, MEB İslam Ansiklopedisi, (İstanbul: Milli Eğitim Basımevi, t.y.).
• Komisyon, Arşiv Belgelerinde Osmanlı-İran İlişkileri, (Ankara: Osmanlı Arşivi Daire Başkanlığı Yayınları, 2010).
• Korkusuz, M. Şefik, Nehri’den Hazne’ye Meşayihi Nakşibendî, (İstanbul: Kilim Matbaacılık, 2010).
• Lewisohn, Leonard, Mîras-ı Tasavvuf I-II, çev.: Mecdüddin Keyvânî, (Tahran: Neşr-i Merkez, 1384).
• Mehmed Arif Bey, Başımıza Gelenler, sad.: Nihat Yazar, (İstanbul: İrfan Yayınevi, 1973).
• Memiş, Abdurrahman, Hâlid-i Bağdâdî ve Anadolu’da Hâlidîlik, (İstanbul: Kitabevi, 2000).
• Muhammed, Abdurrezzak Abdurrahman, Serbürdeki Havraman Serdâneki Tavîle, (Tahran: Çaphâne-i Mahâret, 2005).
• Muhammedoğlu, Aliyev Salih, “İran, Osmanlı İran Münasebetleri”, Diyanet Vakfı İslam Ansiklopedisi, (DİA), 2000.
• Müderris, Abdülkerim, ‘Ulemâunâ fî Hidmeti’l-İlmi Ve’d-Dîn, (Bağdat: Dâru’l-Hürriyye, 1983).
• Yâd-ı Merdân, (Hevler: Çaphâne-i Ârâs, 2011).
• Müfî, Muhsin, Gevher-i Hakîkat, (Hevler: Çaphane-i Zankoyi Selahaddin, 2001).
• Naskalı, Esko, “İran”, Diyanet Vakfı İslam Ansiklopedisi, (DİA), 2000.
• en-Necdî, Osman b. Sind el-Vâilî, Asfa’l-mevârid min silsâli ahvâli’l-imam Hâlid, (Mısır: el-Matbaatü’l-‘ilmiyye, 1310).
• Nehrî, Ubeydullah, Tuhfetü’l-Ahbâb, haz.: Seyyid İslam Duâgu, (Urumiye: İntişârâtı Hüseynî, 1978).
• Olson, Robert, Târîhu’l-Kifâhi’l-Kavmiyyi’l-Kürdî, çev.: Ahmed Mahmud el-Halîl, (Beyrut: Dâru’l-Fârâbî, 2013.
• Öztuna, Yılmaz, Büyük Osmanlı Tarihi, (İstanbul: Ötüken Yayınları, 1994).
• Potter, Lawrence G., “Moğollar Sonrası İran’da Sûfîler ve Sultanlar”, çev.: Hanifi Şahin, Tasavvuf İlmî ve Akademik Araştırma Dergisi, 28(2011).
• Rûhânî, Baba Merdoh, Târîh-i Meşâhir-i Kurd, (Tahran: İntişârât-ı Surûş, 1382).
• Sahib, Muhammed Es’ad, Buğyetü’l-Vâcid fî Mektûbâtı Hazreti Mevlânâ Hâlid, (Dimaşk: Matbaatu’t-terakkî, 1334).
• es-Selefî, ed-Duskî, Abdulmecid, Tahsin İbrahim, Mu’cemu’ş-Şu’arâi’l-Kurd, (Duhok: Sipîrêz, 2008).
• Serkis, Ya’kûb, Mebâhis Irakiyye, (Bağdat: Şirketü’t-Ticâre ve’t-Tibâ’ati’l-Mahdûde, 1948).
• Serezli Mehmed Ragıb, Rus ve İngilizlere Karşı Bir Osmanlı Zabiti (1917-1918),haz.: Raif İvecan, Ahmet Efiloğlu, (İstanbul: Timaş Yayınları, 2011).
• Sümer, Faruk, “Kaçarlar”, Diyanet Vakfı İslam Ansiklopedisi, (DİA), 2001.
• Taşyürek, Muzaffer, Hatme-i Hacegân Sultanları, (İstanbul: Hacegan Yayınları, 2003).
• Tavakkulî, Muhammed Raûf, Târîh-i Tasavvuf der Kurdistan, (Tahran: İntişârât-ı Tavakkulî, 1381).
• Ya’kûbî, Ahmed b. Ebî Ya’kûb b. Câfer b. Vehb b. Vâdıh, Târîhu’l-Ya’kûbî, (Beyrut: Dâru Sadır, 1992).
• Yılmaz, H. Kamil, “Tâha’l-Hakkâri”, Sahabeden Günümüze Allah Dostları, (İstanbul: Şûle Yayınları, 1995).