Toplumsal Bölünmeyi Tetikleyen Fırkacı/Mezhepçi Algıya Karşı Kur’ani Önlemler

Yıl 2016, Cilt: 7 Sayı: 15, 21 - 52, 31.12.2016

Şükrü Aydın

Öz

Allah’ın yarattığı en değerli varlık olan insan
toplumsal bir varlıktır. Tarihi süreçte her toplumda olduğu gibi, Müslüman
toplumlarda da bölünmeler, parçalanmalar, buna bağlı olan stereotip bakışların
(kalıp yargılar) etkisiyle toplumda iç çekişmeler, savaşlar ve acılar yaşanmış,
günümüzde de yaşanmaktadır. Din, toplumun birlik, beraberlik ve bütünlüğünü
sağlamada çok önemli bir fonksiyona sahip olmakla birlikte, dinsel inanç ve
anlayışların içinde yaşadıkları toplumdan, o topluma hâkim olan egemen
güçlerden, sosyal tabaka ve mesleklerden etkilendiği, ona göre şekil aldığı ve
bunun sonucunda bazı dinî cereyanların da oluştuğu sosyolojik bir realitedir.

“Toplumsal Bölünmeyi Tetikleyen Fırkacı/Mezhepçi Algıya Karşı Kur’ani
Önlemler” başlığı altında ele alınan bu çalışmada ayetler bütünlüğünde Kur’an’ın
söz konusu probleme karşı önlemleri, getirmiş olduğu çözüm önerileri ve
toplumun bu öneriler doğrultusunda bilinçlenmesinin gerekliliği üzerinde
durulmuştur.

Anahtar Kelimeler

Kur’an, fırka, ihtilaf, tevhid

Kaynakça

• Abduh, Muhammed-Reşid Rıza, Tefsiru’l-Kur’âni’l-Hakîm (Tefsiru’l-Menâr), I-XII, 2. bs., Mısır: Dâru’l-Menâr, 1947.
• el-Abede, Muhammed-Tarık Abdulhalim, Mukaddime fi Esbabi İhtilafi’l-Müslimîn ve Teferrukihim, 2. bs., Kuveyt: Dârû’l-Erkâm, 1986.
• Adler, Alfred, İnsanı Tanıma Sanatı, çev. Kâmuran Şipal, 10. bs., İstanbul: Say Yayınları, 2004.
• Altikardeş, İsmet, Dini Anlama Biçimleri ve Dünya Barışına Katkıları, Ankara: Araştırma Yayınları, 2007.
• el-Âlûsî, Şihâbuddin Mahmûd b. Adullah, Rûhu’l-Meânî fi Tefsiri’l-Kur’âni’l-Azîm ve’s-Seb’i’l-Mesânî, I-XXX, Beyrut: Dârû İhyâi’t-Türâsi’l-Arabî, t.y.
• el-Alvânî, Taha Cabir Feyyaz, Edebu’l-İhtilâf fi’l-İslam, 5. bs., ABD: el-Ma’hedü’l-Alemî li’l-Fikri’l-İslamî, 1992.
• Arı, Mehmet Salih, İmamiye Şîâsı Kaynaklarına Göre İlk Üç Halife, İstanbul: Düşün Yayıncılık, 2011.
• Atalay, Orhan, Doğu - Batı Kaynaklarında Birlikte Yaşama, İstanbul: 1999.
• Atalay, Orhan, “Dinî Çoğulculuk: Tarihsel Gelişimi ve Kutsal Metinlerdeki Sınırları”, EKEV Akademi Dergisi, 17 (2003), s.15-28.
• Ateş, Süleyman, Yüce Kur’ân’ın Çağdaş Tefsiri, I-XI, İstanbul: Yeni Ufuklar Neşriyat, 1989.
• Aybakan, Bilal, “Şâfiî”, DİA, XXXVIII, 223-233.
• Aydın, Hayati, Kur’ân’da İnsan Psikolojisi, İstanbul: Timaş Yayınları, 1999.
• Aydın, Mustafa, İlk Dönem İslam Toplumunun Şekillenişi, İstanbul: Pınar Yayınları, 1991.
• Ayten, Ali, Empati ve Din, İstanbul: İz Yayıncılık, 2010.
• Bağcı, H. Musa, Hadis Tarihi, Ankara: Ankara Okulu Yayınları, 2009.
• el-Bağdâdî, Ebu Mansur Abdulkahir, Mezhepler Arasındaki Farklar, çev. Ethem Ruhi Fığlalı, 5. bs., Ankara: TDV Yayınları, 2008.
• Başoğlu, Tuncay, “Tefrika”, DİA, XL, 279-281.
• Baymur, Feriha, Genel Psikoloji, 14. bs., İstanbul: İnkılâp Yayınları, 1994.
• el-Beğâvî, Ebu Muhammed el-Hüseyin b. Mes’ud, Tefsiru’l-Beğâvî (Meâlimu’t-Tenzil), thk. Muhammed Abdullah en-Nemr, Osman Cum’a Dımyeriyye, Süleyman Müslim el-Harş, I-VIII, Riyad: Dârû Taybe, 1989.
• el-Beydâvî, Kâdî Nâsiruddîn, Envâru’t-Tenzîl ve Esrâru’t-Te’vîl, I-V, Beyrut: Müessesetu Şa’ban li’n-Neşr ve’t-Tevzi’, t.y. Bilgiseven, Âmiran Kurtkan, Din Sosyolojisi, İstanbul: Filiz Kitabevi, 1985.
• Budak, Şelçuk, Psikoloji Sözlüğü, Ankara: Bilim ve Sanat Yayınları, 2003.
• el-Buharî, Ebu Abdullah Muhammed b. İsmail, el-Câmiu’s-Sahih, I-VIII, İstanbul: el-Mektebetu’l-İslamiyye, t.y.
• Burhâmȋ, Yasir Hüseyin, Fıkhu’l-Hilâf Beyne’l-Müslimîn, 2. bs., Kahire: Dârû’l-Akide, 2000.
• el-Cabirî, Muhammed Abid, Arap-İslam Siyasal Aklı, çev. Vecdi Akyüz, 2. bs., İstanbul: Kitabevi Yayınları, 2001.
• Cerrahoğlu, İsmail, “Tefsirde Mukâtil b. Süleyman ve Eserleri”, Ankara Üniversitesi İlahiyat Fakültesi Dergisi, (1976), s.1-35.
• Corbin, Henry, İslam Felsefe Tarihi, çev. Hüseyin Hatemî, İstanbul: İletişim Yayınları, 1986.
• ed-Dârimî, Ebu Muhammed Abdullah b. Abdirrahman, Sünen, thk. Fevvâz Ahmed ez-Zemerlî, Halid es-Sebi’ Alemî, I-IV, Beyrut: Dâru’l-Kitâbi’l-Arabî, 1407.
• Demirci, Muhsin, Tefsir Usulü, 8. bs., İstanbul: MÜİFAV Yayınları, 2009.
• Demirci, Muhsin, Tefsir Tarihi, 7. bs., İstanbul: MÜİFAV Yayınları, 2010.
• Derveze, İzzet, et-Tefsiru’l-Hadîs, çev. Ahmet Çelen, Vahdettin İnce ve dğr., I-VII, İstanbul: Ekin Yayınları, 1998.
• ed-Dıhlevî, Şah Veliyu’llah, el-İnsâf fi Beyâni Esbâbi’l-İhtilâf, Beyrut: Dârû’n-Nefâis, 1986.
• Doğrul, Ömer Rıza, Tanrı Buyruğu, I-II, 2. bs., İstanbul: Ahmet Halit Kitabevi, 1947.
• Dökmen, Üstün, Empati, 5. bs., İstanbul: Remzi Kitabevi, 2013.
• Dönmez, İbrahim Kâfi, “Mezhep”, İslam İnancı, İbadet ve Günlük Yaşayış Ansiklopedisi, ilmî müş. ve red. İ. Kâfi Dönmez, İstanbul: MÜİFAV Yayınları, 1997.
• Ebû Davud, Süleyman b. Eş’as es-Sicistânî, es-Sünen, Riyad: Beytu’l-Efkâri’d-Devliyye li’n-Neşr ve’t-Tevzi’, t.y.
• Ebû Haltem, Nebîl Halil, el-Firaku’l-İslamiyye Fikren ve Şi’ren, Beyrut: Daru’s-Sekâfe, 1990.
• Ebû Hayyân, Muhammed b. Yûsuf el-Endelusî, Tefsiru’l-Bahri’l-Muhit, I-VIII, Beyrut: Dârû’l-Kutubi’l-İlmiyye, 1993.
• Ebû Zehra, Muhammed, el-Vahdetü’l-İslamiyye, Beyrut: Dârûr-Raidi’l-Arabî, t.y.
• Ebû Zehra, Muhammed, Ebû Hanîfe, çev. Osman Keskioğlu, Konya: Can Kitapevi, 1981.
• Ebû Zehra, Muhammed, Mezhepler Tarihi, çev. Hasan Karakaya, Kerim Aytekin, İstanbul: Hisar Yayınevi, 1983.
• Ebu’l-Bekâ’, Eyyub b. Musa el-Hüseynî el-Kefevî, el-Külliyât Mu’cem fi’l-Müstalihat ve’l-Furûkul-Lüğaviyye, thk. Adnan Derviş, Muammed el-Mısrî, 2. bs., Beyrut: Müessesetu’r-Risâle, 1995.
• Ebu’s-Suud, Muhammed b. Muhammed el-İmadî, İrşâdu Akli’s-Selîm İla Mezâye’l-Kur’âni’l-Kerim, I-IX, Beyrut: Dârû’l-İhya-i’t-Turâsi’l-Arabî, t.y.
• Emin, Ahmed, Duha’l-İslam, I-III, Beyrut: Dârû’l Kutubi’l-İlmiyye, 2004.
• Emin, Ahmed, Fecru’l-İslam, 10. bs., Beyrut: Dârû’l Kitabi’l-Arabî, 1969.
• Esed, Muhammed, Kur’ân Mesajı, çev. Cahit Koytak, Ahmet Ertürk, 3. bs., İstanbul: İşaret yayınları, 2001.
• Farûkî, İsmail R., Tevhid, çev. Dilaver Yardım, Lâtif Boyacı, 4. bs., İstanbul: İnsan Yayınları, 2006.
• Fazlu’r-Rahman, Ana Konularıyla Kur’ân, çev. Alparslan Açıkgenç, 9. bs., Ankara: Ankara Okulu Yayınları, 2007.
• el-Feyyûmî, Muhammed İbrahim, el-Firaku’l-İslamiyye ve Hakku’l-Ümmeti’s-Siyasî, Beyrut: Dârû’ş-Şurûk, 1998.
• Fığlalı, Ethem Ruhi, Günümüz İslam Mezhepleri, İzmir: İzmir İlahiyat Vakfı Yayınları, 2011.
• Filibeli, Ahmed Hilmi, İslam Tarihi, I-II, notlar ve edisyon: Cem Zorlu, İstanbul: Anka Yayınları, 2005.
• Garaudy, Roger, İslam’ın Va’dettikleri, çev. Nezih Uzel, İstanbul: Pınar Yayınları, 1983.
• Gazâlî, Muhammed, Dusturu’l-Vahdeti’s-Sekâfiyye Beyne’l-Müslimîn, Kahire: Dârû’ş-Şurûk, 1981.
• Günay, Ünver, Din Sosyolojisi, 9. bs., İstanbul: İnsan Yayınları, 2010.
• Günay, Ünver, “Din ve Toplumsal Farklılaşma”, Ankara Üniversitesi İlahiyat Fakültesi Dergisi, 5 (1982), s.71-86.
• Günay, Ünver, “Din ve Sosyal Bütünleşme”, Erciyes Üniversitesi İlahiyat Fakültesi Dergisi, 6 (1989), s.1-15.
• Güneş, Abdulbaki, Akli Tefsir Hareketi, Van: Ahenk Yayınları, 2003.
• Hoffer, Eric, Kesin İnançlılar (Kitle Hareketinin Anatomisi), çev. Erkıl Günur, 4. bs., İstanbul: Akran Yayıncılık, 1988.
• Hogg, Michael, Sosyal Psikolojik Açıdan Grupta Bütünleşme, çev. Aliye Mavili Aktaş, İstanbul: Sistem Yayıncılık, 1997.
• Hökelekli, Hayati, Din Psikolojisi, Ankara: TDV Yayınları, 2008.
• Hökelekli, Hayati, “İnanç ve Mezhep Farklılıklarının Psikolojik ve Kültürel Temelleri”, DİB İlmî Dergi, 3 (1984), s.24-34.
• İbn Âşûr, Muhammed Tahir, et-Tahrîr ve’t-Tenvîr, I-XXX, Tunus: ed-Dârû’t-Tunusiyye, 1984.
• İbn Atiyye, Ebu Muhammed Abdulhak b. Ğalib el-Endelûsî, Muharreru’l-Veciz fî Tefsiri Kitabi’l-Aziz, I-VI, Beyrut: Dârû’l-Kutubi’l-İlmiyye, 2001.
• İbn Hanbel, Ahmed b. Muhammed eş-Şeybânî, Müsned, thk. Şuayb el-Arnaud, ve dğr., I-L, Beyrut: Müessesetu’r-Risâle, 1995.
• İbn Hazm, Ebu Muhammed Ali b. Ahmed, el-Endelusî, el-Muhallâ, thk. Ahmed Muhammed Şakir, I-XI, Mısır: Matbaatu’n- Nahda, t.y.
• İbn Kesir, Ebu’l-Fidâ’ İsmail b. Ömer, et-Tefsıru’l-Kur’âni’l-‘Azim, thk. Şamil b. Muhammed es-Selâme, I-VIII, 2. bs., Riyad: Dârû Taybe li’n-Neşri ve’t-Tevzi’, 1999.
• İbn Kuteybe, Ebû Muhammed Abdullah b. Müslim, el-Meârif, thk. Servet Akkaşe, 4. bs., Kahire: Dâru’l-Meârif, 1969.
• İbn Kuteybe, Te’vîlu Muhtelefi’l-Hadîs, thk. Muhammed Abdurrahman, Beyrut: Dâru’l-Fikr, 1995.
• İbn Mâce, Ebû Abdillah Muhammed b. Yezid el-Kazvinî, es-Sünen, thk. Muhammed Fuad Abdulbaki, I-II, Kahire: Dârû İhyai’l Kutubi’l-Arabiyye, t.y.
• İbn Manzur, Ebû’l-Fazl Muhammed b. Mükerrem, Lisanu’l-Arab, thk. Abdullah Ali el-Kebir, Muhammed Ahmed Hasbullah, Haşim Muhammed eş-Şazelî, I-VI, Beyrut: Dâru Sadır, 1981.
• İbn Muȋn, Ebû Zekeriyya Yahya, Tarihu İbn Muîn (Rivayetu’d-Devrî), thk. Abdullah Ahmed Hasen, Beyrut: Dâru’l-Kalem, t.y.
• İbn Teymiyye, Takiyu’ddîn Ahmed b. Abdullah b. Abdu’l-Halim, Mecmûatu’l-Fetevâ, thk. Enver el-Bâz, Âmir el-Cezzâr, I-XXXVII, 3. bs., y.y., Dâru’l-Vefâ, 2005.
• İbnu’n-Nedîm, Ebû’l-Ferec Muhammed b. Ebî Ya’kûb İshâk, el-Fihrist, Beyrut: t.y.
• İlhan, Avni, “Bâtınîyye”, DİA, V, 190-194.
• el-İsfahânî, Ebu’l-Kasım Hüseyin b. Muhammed b. Mufaddal Ragıb, Müfredâtu Elfazi’l-Kur’ân, thk. Muhammed Seyyid Keylânî, Beyrut: Dârû’l-Ma’rife, t.y.
• İzmirli, İsmail Hakkı, Yeni İlmi Kelâm, Ankara: Umran Yayınları, 1981.
• Kalyoncu, Hamdi, Liderlere Tapınma Psikolojisi, 2. bs., İstanbul: Marifet Yayınları, 2006.
• el-Kannevcî, Ebu Tayyib Sıddik Han b. Hasan b. Ali b. Lütfullah el- Hüseyni, Fethu’l-Beyan fi Mekasidi’l-Kur’ân, thk. Abdullah b. İbrahim el-Ensarî, I-IV el-Mektebetu’l-Asriyye, Beyrut: 1996.
• el-Kardavî, Yusuf, es-Sahvetu’l-İslamiye Beyne İhtilafi’l-Meşru’ ve’t-Teferruki’l-Mezmûm, Kahire: Dârû’ş-Şurûk, 2001.
• Kitab-ı Mukaddes (Eski-Yeni Ahid), İstanbul: Kitab-ı Mukaddes Şirketi, 1985.
• Krech, David-S. Richards Crutchfild, Sosyal Psikoloji, çev. Erol GÜNGÖR, İstanbul: Ötüken Neşriyat, 1980.
• Kubat, Mehmet, İslam Mezhepleri Tarihi, 2. bs., İstanbul: Kitap Dünyası Yayınları, 2015.
• Kubat, Mehmet, “İslâm’ın İlk Döneminde İtikadî İhtilaflar ve Sebepleri”, (Yayınlanmamış Doktora Tezi), Selçuk Üniversitesi Sosyal Bilimler Enstitüsü, Konya: 1997.
• el-Kurtûbî, Ebû Abdillah Muhammed b. Ahmed b. Ebû Bekr, el-Câmi’ li Ahkâmi’l-Kur’ân, thk. Abdullah b. Abdu’l-Muhsin et-Türkî, I-XXII, Beyrut: Müessesetu’r-Risale, 2006.
• Kutlu, Sönmez, Tarihsel Din Söylemleri Üzerine Zihniyet Çözümlemeleri, Ankara: Otto Yayın İletişim, 2012.
• Kutlu, Sönmez, Çağdaş İslamî Akımlar ve Sorunları, 2. bs., Ankara: Fecr Yayınları, 2011.
• Laoust, Henry, İslam’da Ayrılıkçı Görüşler, çev. E. Ruhi Fığlalı, Sabri Hizmetli, İstanbul: Pınar Yayınları, 1999.
• Le Bon, Gustave, Devrimin Psikolojisi, çev. Ayten Gündoğdu, İstanbul: Scala Yayıncılık, 2011.
• el-Makrizî, Takiyu’ddin Ebu’l-Abbas Ahmed b. Ali, el-Hıtat ve’l-Âsâr, I-II, 2. bs., Kahire: Mektebetu’s-Sekâfeti’d-Diniyye, 1987.
• el-Mâturîdî, Ebû Mansûr Muhammed b. Mahmûd, Te’vîlâtu Ehl-i’s-Sünne (Tefsiru’l-Mâturîdî), thk. Mecdî Bâsellûm, I-X, Beyrut: Dâru’l-Kutubi’l-İlmiyye, 2005.
• Memduhoğlu, Hasan Basrî, Ulusal, Küresel ve Örgütsel Bağlamda Farklılıkları Yönetme, Ankara: Pegem Akademi Yayınevi, 2008.
• Mensching, Gustav, Dinî Sosyoloji, çev. Mehmet Aydın, Konya: Tekin Kitabevi, 1994.
• el-Merağî, Ahmed Mustafa, Tefsîru’l-Merağî, I-XXX, Mısır: Matbaatu Mustafa el-Babî el-Halebî, 1946.
• el-Mevdudî, Ebu’l Ala, Tefhimu’l-Kur’ân, çev. Muhammed Han Kayanî ve dğr., I-VII, İstanbul: İnsan Yayınları, 1987.
• Müslim, Ebû’l-Hüseyin Müslim b. el-Haccac el-Kuşeyrî en-Nisâburî, el-Camiu’s-Sahîh, thk. Ebu Kuteybe Nazar Muhammed Faryabî, I-II, Riyad: Dârû Taybe, 2006.
• en-Nesefî, Ebu’l Berekat Abdullah b. Ahmed b. Mahmud, Tefsiru’n-Nesefi, I-IV, İstanbul: Dârû Kahraman li’n-Neşr ve’t-Tevzi’, 1984.
• Nezzâl, İmrân Semîh, Şer’iyyetu’l-İhtilâf Beyne’l-Müslimîn, Dımaşk: Dârû’l-Kurrâ’, 2004.
• Nursî, Said, Mektubat, İstanbul: Tenvir Neşriyat, t.y.
• Özen, Şükrü, “İhtilaf”, DİA, XXI, 565-568.
• er-Râzî, Fahruddin Muhammed b. Ömer b. Hüseyin, Mefatîhu’l-Ğayb (et-Tefsiru’l-Kebîr), I-XXXII, Tahran: t.y.
• Sabuncuoğlu, Zeyyat-Melek TÜZ, Örgütsel Psikoloji, 3. bs., İstanbul: Alfa Yayınları, 1998.
• es-Sa’lebî, Ebû İshak Ahmed, el-Keşf ve’l-Beyan (Tefsiru’s-Sa’lebî), thk. el-İmam Ebu Muhammed b. Aşûr-Nezir es-Saidî, I-X, Beyrut: Dârû İhyai’t-Turasil’ Arabî, 2002.
• es-Semerkandî, Ebu’l-Leys Nasr b. Muhammed b. Ahmed b. İbrahim, Bahru’l-Ulûm (Tefsiru’s-Semerkandî), thk. Adil Ahmed Abdu’l Mevcud, Ali Muhammed Muavviz, I-III, Beyrut: Dârû’l Kutubi’l-İlmiyye, 1993.
• Seyyid, Rıdvan, İslam’da Cemaatler Kavramı, çev. Mehmet Can, İstanbul: Endülüs Yayınları, 1991.
• Sezen, Yümni, İslam’ın Sosyolojik Yorumu, İstanbul: İz Yayıncılık, 2004.
• Sezer, Baykan, Toplum Farklılaşmaları ve Din Olayı, İstanbul: Kitabevi, 2011.
• eş-Şatibî, Ebu İshak İbrahim b. Musa b. Muhammed, el-İ’tisam, I-II, Beyrut: Dârû’l- Kutubi’l-İlmiyye, 1988.
• eş-Şehristânî, Ebû’l-Feth Muhammeb b. Abdulkerîm b. Ebubekir Ahmed, el-Milel ve’n-Nihal, thk. Emîr Ali Mehnâ, Ali Hasan Faûr, I-II, 3. bs., Beyrut: Dârû’l-Ma’rife, 1993.
• Şentürk, Recep, Açık Medeniyet, İstanbul: Timaş Yayınları, 2010.
• eş-Şevkânî, Muhammed b. Ali b. Muhammed, Fethu’l-Kadîr, thk. Abdurrahman Umeyra, I-V, y.y., Dâru’l-Vefâ, 1994.
• et-Tabatabâî, Seyyid Muhammed Hüseyin, el-Mizân fi Tefsiri’l- Kur’ân, thk. Şeyh Hasan el-A’lemî, I-XXII, Beyrut: Müessesetü’l-A’lemî li’l-Matbuat, 1997.
• et-Tabersî, Ebu Ali el-Fadl b. Hasan, Mecma’ul-Beyân fî Tefsri’l-Kur’ân, I-X, Beyrut: Dâru’l-Ulûm/Dâru’l-Murtadâ, 2005/2006.
• Tâhâ Hüseyin, el-Fitnetu’l-Kubrâ (Ali ve Benûhu), 13. bs., Kahire: t.y.
• Tarhan, Nevzat, Toplum Psikolojisi, 5. bs., İstanbul: Timaş Yayınları, 2012.
• Topaloğlu, Bekir, “Fırka”, DİA, XIII, 35.
• Üzüm, İlyas, “Mezhep”, DİA, XXIX, 536-529.
• el-Vahidî, Ebu’l-Hasan Ali b. Ahmed, el-Vesît fi Tefsiri’l-Kur’âni’l- Mecîd, thk. Adil Ahmed Abdu’l Mevcud, Ali Muhammed Muavviz, I-IV, Beyrut: Dârû’l-Kutubi’l-İlmiyye, 1994.
• Wach, Joachım, Din Sosyolojisi, çev. Ünver Günay, İstanbul: MÜİFAV Yayınları, 1995.
• Watt, William Montgomary, Dinlerde Hakikat (Sosyolojik ve Pskolojik Bir Yaklaşım), çev. Fuat Aydın, İstanbul: Rağbet Yayınları, 2013.
• Watt, William Montgomary, İslam Düşüncesinin Teşekkül Devri, çev. Ethem Ruhi Fığlalı, 4. Baskı, Ankara: Sarkaç Yayınları, 2010.
• Wilson, Bryan, Dini Mezhepler (Sosyolojik Bir Araştırma), çev. Ali İhsan Yitik, A. Bülent Ünal, İstanbul: İz Yayıncılık, 2004.
• Yapıcı, Asım, Din Kimlik ve Önyargı (Biz ve Onlar), Adana: Karahan Kitabevi, 2004.
• Yapıcı, Asım-Zeki Salih Zengin, “İlahiyat Fakültesi Öğrencilerinin Dinin Etkisini Hissetme Düzeyleriyle Psiko-Sosyal Uyumları Arasındaki İlişki”, Çukurova Üniversitesi İlahiyat Fakültesi Dergisi, 2 (2003), s.65-127.
• Yazoğlu, Ruhattin, Dinî Çoğulculuk Sorunu, İstanbul: İz Yayıncılık, 2007.
• el-Yemânȋ, Muhammed, İbrahim el-Vezîr, el-Avâsım ve’l-Kavâsım fi’z-Zebbi an Sünneti Ebî’l-Kasım, thk. Şuayb el-Arnaud, I-IX, Beyrut: Müessesetu’r-Risale, 1992.
• Yörükân, Yusuf Ziya, İslam Akaid Sisteminde Gelişmeler (İmam-ı Azam Ebû Hanife ve Ebû Mansur Mâturidî), İstanbul: Ötüken Neşriyat, 2006.
• ez-Zebidî, Zeynu’d-din Ahmed b. Ahmed b. Abdi’l-Latif, Tecrid-i Sarih Tercemesi ve Şerhi, çev. Ahmed Naim, Kamil Miras, I-XII, Ankara: DİB Yayınları, 1986.
• ez-Zemahşerî, Ebü’l-Kasım Mahmud b. Ömer el-Harezmî, el-Keşşâf ‘an Hakâiki Ğavâmidi’t-Tenzîl ve Uyûni’l-Ekâvîl fî Vücûhi’t-Te’vîl, thk. Adil Ahmed Abdu’l-Mevcud, Ali Muhammed Muavviz, I-VI, Riyad: Mektebetu’l-Ubeykân, 1998.
• ez-Zuhaylî, Vehbe, et-Tefsiru’l-Münîr, I-XVII, 10. bs., Dımaşk: Dâru’l-Fikr, 2009.