1915’ten Önce Bitlis Vilayetinde Ermeniler ve Vilayetin İdari Hayatındaki Konumları

Yıl 2017, Cilt: 8 Sayı: 16, 77 - 99, 30.04.2017

Kasım Ertaş

Öz

Bitlis vilayeti, 1915’ten önce Anadolu’daki Ermeni
nüfusunun en yoğun olduğu altı vilayetten (vilâyât-ı sitte) birisidir. 19.
yüzyılın sonunda Bitlis, Muş, Siirt ve Genç sancaklarından müteşekkil olan
vilayette Ermeniler, zikredilen sancaklar ve bunlara bağlı hemen hemen bütün
yerleşim birimlerine dağılmış bir şekilde yaşamaktaydılar. Ermeniler, toplumsal
hayatın birçok alanında etkin bir şekilde yer almanın yanı sıra, hem vilayetin
yönetim merkezinde hem de bağlı sancak, kaza ve nahiyelerde üst düzey görevlerde
bulunarak vilayetin idari hayatında da oldukça etkili bir konuma sahip olmuşlardır.
Bu çerçevede Ermeniler, Bitlis vilayetinde; vali yardımcılığı, kaymakam
yardımcılığı ve nahiye müdürlüğü başta olmak üzere birçok idari kurum ve
kurullarda ön planda yer almışlardır. Bu çalışmamızda; konunun daha iyi
anlaşılabilmesi adına öncelikle Ermenilerin vilayetteki nüfusu ve Müslümanlarla
münasebetleri gibi konular hakkında genel hatlarıyla bilgi vereceğiz. Daha
sonra ise; Ermenilerin Bitlis vilayetinin idari hayatındaki konumları, idari
hayatta yer alan Ermenilerin isimleri ve görev aldıkları kurumlardaki idari
pozisyonlarını inceleyeceğiz. Böylece Osmanlı İmparatorluğu’nda Ermeniler ile Müslümanların
1915’ten önceki döneme ait ilişkilerine ışık tutmaya çalışacağız.

Anahtar Kelimeler

Osmanlı, vilâyât-ı sitte, Bitlis vilayeti, Ermeniler, Ermeni devlet adamları

Kaynakça

• Bayraktar, Hilmi. Tanzimat’tan Cumhuriyet’e Urfa Sancağı: İdari, Sosyal ve Ekonomik Yapı. Elazığ 2007.
• Bitlis Şer’iyye Sicili. nr. 298; nr. 333; nr. 411; nr. 412.
• Bitlis Vilayet Salnâmesi. h. 1310; h. 1316; h. 1317; h. 1318.
• BOA, DH. TMIK. M., 142/50.
• Bozkurt, Gülnihal. Alman-İngiliz Belgelerinin ve Siyasi Gelişmelerin Işığı Altıında Gayrimüslim Osmanlı Vatandaşlarının Hukuki Durumu (1839-1914). Ankara 1996.
• Cuinet, Vital. La Turquie d'Asie: Geographie Administrative Statistique Descriptive et Raisonnee de Chaque Province de L’Asie Mineure. Paris 1891.
• Çadırcı, Musa. Tanzimat Döneminde Anadolu Kentleri’nin Sosyal ve Ekonomik Yapıları. Ankara 1991.
• Erpolat, Mehmet Salih. “H.1104–1105 (M.1691-1692) Tarihli Diyarbekir Vilayeti Cizye Defterine Göre Gayrimüslimler Arasında Yer Alan Türkçe Şahıs İsimleri”. Hoşgörü Toplumunda Ermeniler: Osmanlı Toplumunda Birlikte Yaşama Sanatı: Türk Ermeni İlişkileri Örneği [Hoşgörü Toplumunda Ermeniler Erciyes Üniversitesi Uluslararası Sosyal Araştırmalar Sempozyumu (I: 2006: Kayseri)] içinde, haz. M. Metin Hülagü v.dğr., 3: 49-65. Kayseri 2007.
• Ertaş, Kasım. Osmanlı İmparatorluğu’nda Diyarbakır Ermenileri. İstanbul 2015.
• Ertaş, Kasım. “19. Yüzyılda Bitlis’te Ermeniler ve Toplumsal Hayattaki Konumları”. Elektronik Sosyal Bilimler Dergisi 16, sy. 60 (2017): 217-233.
• Evliya Çelebi. Evliya Çelebi Seyahatnamesi. haz. Yücel Dağlı ve Seyit Ali Kahraman. İstanbul 2001.
• Hüseyin Nâzım Paşa. Ermeni Olayları Tarihi. Ankara 1993.
• Karaçavuş, Ahmet. “19. Yüzyıl Trabzon’unda Gayrimüslimler”. Osmanlı Siyasal ve Sosyal Hayatında Ermeniler içinde, haz. İbrahim Erdal ve Ahmet Karaçavuş. İstanbul 2009.
• Karpat, Kemal H. Osmanlı Nüfusu (1830-1914). çev. Bahar Tırnakçı. İstanbul 2010.
• Kevorkian, Raymond H. ve Paul B. Paboudjian. 1915 Öncesinde Osmanlı İmparatorluğu’nda Ermeniler. çev. Mayda Saris. İstanbul 2013.
• Mayewski. Rus General Mayewski’nin Doğu Anadolu Raporu: Van ve Bitlis Vilayetleri Askerî İstatistiki. çev. Mehmed Sadık, haz. Hamit Pehlivanlı. Van 1997.
• Neyzi, Leyla ve Hranush Kharatyan Araqelyan. Birbirimizle Konuşmak: Türkiye ve Ermenistan’da Kişisel Bellek Anlatıları. İstanbul 2010.
• Ölmez, Adem. “Ölüm ve Zulmün Üç Hali: Birinci Dünya Savaşı’nda Bitlis Cephesi”. Akademik İncelemeler Dergisi 9, sy. 2 (2014): 1-22.
• Southgate, Horatio. Narrative of a Tour Through Armenia, Kurdistan, Persia and Mesopotamia. New York 1840.
• Tomakin, Ahmet Yasin. “Abbâsîler Döneminde İlmî Hayatta Süryânîler (132-656/750-1258)”. (Doktora Tezi, Marmara Üniversites, 2017).
• Üner, Mehmet Emin. “Osmanlı Klasik Dönem Sonlarında Bir Güneydoğu Anadolu Şehri: Urfa (1700-1800)”. (Doktora Tezi, İstanbul Üniversitesi 2003).
• Walker, Christopher J. “The End of Armenian Taron and Baghesh”. Armenian Baghesh/Bitlis and Taron/Mush içinde, edited by Richard G. Hovannisian, 191-206. Costa Mesa 2001.