Medârikü’t-Tenzîl ve Hakâikû’t-Te’vîl Tefsirinde Teşbih Sanatı

Yıl 2020, Cilt: 11 Sayı: 24, 393 - 425, 15.06.2020

Yunus Akça

https://doi.org/10.35415/sirnakifd.677219

Öz

Belâgatın
önemli olduğu bir dönemde inmeye başlayan Kur’ân âyetleri, gerek belâgat
gerekse nazım yönüyle insanları hayranlığa sevk etmiştir. Kur’ân’daki teşbihler, en
önemli belâgat ve i’câz türlerinden sayılır. Söz sanatı ve anlatım tekniği
olarak kullanılan teşbih, Beyân ilminin de ilk konusunu teşkil etmektedir.
Birbirinden farklı kısımları bulunan bu teşbih sanatının birçok âyette kullanılması
âlimlerin dikkatini çekmiş ve bununla ilgili müstakil eserler yazmışlardır.
Aynı zamanda Ulûmu’l-Kur’ânkitaplarında da başlı başına bir ilim olarak ele
alınmıştır. Hicri VIII. asırda yaşayan ve birçok alanda eserler veren Nesefî, “Medârikü’t-Tenzîl
ve Hakâikû’t-Te’vîl” adlı tefsirinde sözü daha etkili kılmak maksadıyla,
hakikat veya mecaz yönüyle aralarında benzerlikler bulunan şeyleri, birbirine
benzeterek anlatma sanatı olarak bilinen teşbihe önem vermiştir. Tefsirinde
teşbihin unsurları olan müşebbeh, müşebbehün bih, benzetme edatı ve benzetme
yönüyle ilgili olan hususları örnek vererek anlatmıştır. Teşbih ve istiâre
arasındaki farklara değinen müfessirimiz zaman zaman konuyu diğer âyetlerle ve
şiirle açıklama yoluna gitmiştir. Ayrıca O, teşbihin kısımlarından olan beliğ, müfred,
mürekkeb, temsili, hissi vb. teşbihleri zikretmiş ve âyetin daha iyi
anlaşılması için de gerekli açıklamalarda bulunmuştur.

Anahtar Kelimeler

Tefsir, Nesefî, Teşbih, Belâgat, İ’caz

The Art of Tashbih in the Commentary of Madariq al-Tanzil and Haqaiq al-Tawil

Öz

Quran
versicles which came while declamation was very important at that time impelled
people’s admiration in terms of both declamation and laconical. The similitudes
in Quran are regarded as the most important declamation and laconical types.
The declamation used as an elocution and instruction technique, also
constitutes the first topic of the declaration science. Usage of this
similitude art in many versicles which have different parts from each other
took the attention of the scholars and they wrote seperate works about it. At
the same time, it was handled as a science independently in the book of Ulumul
Quran. Nesefi who lived in the 8th century in Hijri and wrote works in many
fields in “Medârikü’t-Tenzîl ve Hakâikû’t-Te’vîl” commentaries gave
importance to the similitude art which is known as the art of explanation of
something by resembling the things that resemble to each other in terms of
reality and metaphor to make the word more effective. In his commentary, he
explained the matters by giving examples in terms of analogy, preposition
analogy, resembling, resembling to himself which are the components of
similitude art. Our commentator who mentioned the differences between the
similitude and metaphor, tried to explain the topic with other versicles and
poem from time to time. Besides, he mentioned the similitude like fluent, singular,
compound, representative, feeling, etc, and he made necessary explanations to
get the versicles understood much better.

Anahtar Kelimeler

Tafsir, Nasafî, Tashbih, Balaghat (Rhetoric), Ijaz

Kaynakça

• Askerî, Ebû Hilâl. Kitabu’s-sınaateyn. Beyrût: Meketebetu’l-Asriye, 1998.
• Ateş, Süleyman. Yüce Kur’ân’ın Çağdaş Tefsiri. İstanbul: Yeni Ufuklar Neşriyat, 1989.
• Bekrî, Şeyh Emîn. el-Belagatu’l-arabiyye fî sevbihe’l-cedîd (İlmu’l-Beyân). Beyrut: Dâru’l-İlm li’l-Melâyîn, 1982.
• Beydâvî, Ömer b. Muhammed b. Ali eş-Şîrâzî. Envâru’t-tenzîl ve esrâru’t-te’vîl. thk. Muhammed Abdurrahman. Beyrut: Dâru İhyai’t-Türasi’l-Arabi, 1997.
• Buhârî, Muhammed b. İsmail el-. el-Câmiu’s-sahîh (Sahîhu’l-Buhârî). thk. Muhammed Züheyr b. Nâsır. 9 Cilt. y.y.: Dâru Tavku’n-Necât, 2001.
• Bursevî, İsmail Hakkı b. Mustafa, Rûhu’l-beyân. Beyrut: Dâru’l-Fikr, 2010.
• Câhiz, Ebû Osmân Amr b. Bahr b. Mahbûb el-Kinânî. el-Beyan ve’t-tebyîn. Beyrut: Dâru’l-Mektebetü’l-Hilâl, 2002.
• Cârimi Ali-EminMustafa. Belâgatü’l-vâdıha el-beyân el-meânî el-bedî. (y.y.: Dâru’l-Meârif), ts.
• Cevherî, Ebû Nasr İsmail b. Hammâd. es-Sıhâh tâcu’l-lüga ve sıhâhu’l-arabiyye. 6 Cilt. Beyrut: Dâru’l-İlmi li’l-Melâyîn, 1987.
• Cevzî, Ali b. Muhammed. Zâdü’l-mesîr fi ilmi’t-tefsîr. thk. Abdurrezzâk el-Mehdî. 4 Cilt. Beyrut: Dâru’l-Kütübi’l-Arabiyye, 2000.
• Cürcânî, Seyyid Şerif Ali b. Muhammed. et-Ta’rifat. Beyrut: Dâru’l-Kütübi’l-İlmiyye, 1983.
• Cürcânî, Ebû Bekr Abdülkāhir b. Abdirrahmân b. Muhammed. Esrâru’l-Belâga. Kâhire: Dâru’l-Medeni, ts.
• Dârimî, Ebu Muhammed Abdullah b. Abdurrahman. es-Sünen. thk. Hüseyin Selim Esed Dârâni. y.y.: Dâru’l-Muğni, 2000.
• Derveze, Muhammed İzzet. et-Tefsîru’l-hadîs. 10 Cilt. Kahire: Dâru İhyâi’l-Kütübi’l-Arabî, 1963.
• Durmuş, İsmail. “Teşbih”. Türkiye Diyanet Vakfı İslâm Ansiklopedisi. Erişim 12 Temmuz 2019. https://islamansiklopedisi.org.tr/tesbih--edebiyat
• Ebû Dâvud, Süleyman b. el-Eş’as el-Ezadî es-Sicistânî. Sünen. thk. Muhammed Muhyiddin Abdu’l-Hamîd. 4 Cilt. Beyrut: Mektebetü’l-Asriyye, ts.
• Ebû Hayyân, Muhammed b. Yûsuf b. Alî b. Yûsuf b. Hayyân el-Endelüsî. el-Bahru’l-muhît fi tefsir. thk. Sıdkı Muhammed Cemîl. Beyrut: Dâru’l-Fikr, 2000.
• Ebu’s-Suûd, Muhammed b. Muhammed Mustafa. İrşâdü’l akli’s-selim ilâ mezâyali’l-kitebi’l-Kerim. Beyrut: Dâru İhyai’t-Türasi’l-Arabi, ts.
• Esed, Muhammed.Kur’an Mesajı. İstanbul: İşaret Yayınları, 1990.
• Firuzâbâdî, Muhammed bin Yakub. el-Kâmûsu’l-muhît. Beyrut: Müessesetü’r-Risâle, 2005.
• Gökdağ, Fatma Seymen. İbn Nâkıyâ’nın “el-Cümân” Adlı Eseri Çerçevesinde Kur’ân’da Teşbîh. Bursa: Uludağ Üniversitesi, Sosyal Bilimler Enstitüsü, Yüksek Lisans Tezi, 2007.
• Hâşimî, Ahmed. Cevâhiru’l-belâğa fi’l-me’ânî ve’l-beyân ve’l-bedî’. Beyrut: el-Mektebetü’l-Asriyye, 1999.
• İbn Atiyye, Ebû Muhammed Abdülhak b. Gālib b. Abdirrahmân b. Gālib el-Muhâribî el-Gırnâtî el-Endelüsî. Tefsîri İbn Atiye. Beyrut: Dârü’l-Kütübi’l-İlmiyye 2001.
• İbnü’l-Esîr, Abdülkerîm eş-Şeybânî el-Cezerî. en-Nihâyetü fî Garîbi’l-Hadîs ve’l-Eser. 5 Cilt. Beyrut: Mektebetü’l-İlmiyye, 1979.
• İbn Kesîr, Ebu’l-Fida İsmail. Tefsîru’l-Kur’âni’l-azîm. thk. Muhammed Hüseyin Şemsüddin. 9 Cilt. Beyrut: Dâru’l-Kütübi’l-İlmiyye, 2000.
• İbn Mâce, Muhammed b. Yezid Kazvînî. es-Sünen. 2 Cilt. y.y.: Dâru İhyâi’l-Kütübi’l-Arabiyye, ts.
• İbn Manzûr, Muhammed b. Mükerrem. Lisânu’l-Arab. 15 Cilt. Beyrut: Dâru Sâder, 1994.
• İbn Nakya, Ebû’l Kasım Abdullah b. Hüseyin, el-Cumân fî teşbîhâti’l Kur’ân. thk. Mahmud Hasan eş-Şeybânî. Riyad: y.y., 1987.
• İsfehânî, Ebu’l-Kasım Hüseyin b. Muhammed Râgıb. el-Müfredât fi garîbi’l-Kur’ân. Beyrut: Dâru’l-Kalem, 1992.
• Karaman, Hayrettin. Kur’ân Yolu Tefsiri. Ankara: DİB Yayınları, ts.
• Kazvînî, Celâluddin Muhammed b. Adirrahmân. el-Îdâhu fî ulûmi’l-belâga. thk. Muhammed Abdu’l-Mün’im Hifâcî. 3 Cilt. Beyrut: Dâru’l-Ceyl, ts.
• Kazvînî, Celâluddin Muhammed b. Adirrahmân. et-Telhîs fî ulûmi’l-belâga, y.y.: Dâru’l-fikri’l-Arabî, 1904.
• Kurtubî, Muhammed b. Ahmed. el-Câmi’u li-ahkâmi’l-Kur’ân. thk. İbrahim Atfeş. 20 Cilt. Kahire: Dâru’l-Kütübi’l-Mısriyye, 1964.
• Meydânî, Abdurrahman b. Hasan Habanneke. el-Belâgatu’l-Arabiye. 2 Cilt. Dımaşk: Dâru’l-Kalem, 1996.
• Müberrid, Muhammed b. Zeyd, el-Kâmil, Kahire: Dâru’l-Fikri’l-Arabî, 1997.
• Müslim, Ebu’l-Hüseyin Müslim b. el-Haccâc el-kuşeyrî. es-Sahîh. Beyrut: Dâru İhyai’t-Türâsi’l-Arabiyye, ts.
• Nesâî, Ebû Abdirrahman Ahmed b. Şuayb. Sünenü’n-Nesâî. 8 Cilt. Şam: Mektebü’l-Matbuâti’l-İslâmî, 1986.
• Nesefî, Ebü’l-Berekât Hâfızüddîn Abdullah b. Ahmed b. Mahmûd. Medâriku’t-tenzîl ve hakâiku’t-te’vîl. 3 Cilt. Beyrut: Dâru’l-Kalemü’t-Tayyib, 1998.
• Râzî, Fahruddin Ebu Abdillah Muhammed b. Ömer. et-Tefsîru’l-kebîr (Mefâtîhu’l-Gayb). 32 Cilt. Beyrut: Dâru İhyai’t-Türâsi’l-Arabî, 1998.
• Râzî, Fahruddin Ebu Abdillah Muhammed b. Ömer, Nihâyetü’l-icâz fî dirâyetü’l-i’câz. Beyrut: Dâr Sâder, 2004.
• Sâbûnî, Muhammed Ali. Safvetü’t-tefâsir. 3 Cilt. Kahire: Dâru’s-Sabûnî, 1997.
• Sekâkî, Ebû Ya’kub Yûsuf b. Ebî Bekr b. Ali. Miftâhu’l-ulûm. thk. Naim Zerzûr. Beyrut: Dâru’l-Kutubi’l-İlmiye, 1987.
• Soysaldı, Mehmet. Dînî Hitabet. İstanbul: Step Ajans Reklam ve Matbaacılık, 3. Basım, 2014.
• Suyûtî, Celalüddin Abdurrahman b. Ebi Bekr. ed-Dürrü’l-mensûr fi’t-tefsîri’l-me’sûr. 8 Cilt. Beyrut: Dâru’l-Fikr, ts.
• Suyûtî, Celalüddin. el-İtkân fi ulûmi’l-Kur’ân. 4 Cilt. y.y.: Heyetü’l-Mısrıyye, 1974.
• Sübkî, Ebû Hâmid Bahâüddîn Ahmed b. Alî b. Abdilkâfî. Urûsu’l-efrâh fî şerhi telhisi’l-miftâh. Thk. Abdu’l-Hâmid Hindâvî. 2 Cilt. Beyrut: Meketebetu’l-Asriye, 2003.
• Taberî, Muhammed b. Cerîr. Câmiu’l-beyân. thk. Ahmed Muhammed Şâkir. 24 Cilt. y.y.: Müessesetü’r-Risâle, 2000.
• Taftâzânî, Sadeddîn.Muhtasâru’l-meânî. y.y.: Daru’l-Fikr, 1411/1990.
• Tirmizî, Ebu İshak Muhammed b. İsa es-Sevrî. Sünenü’t-Tirmizî. 5 Cilt. Mısır: Şirketü Mektebe, 1975.
• Yazır, Elmalılı Muhammed Hamdi. Hak Dini Kur’ân Dili. Ankara: Akçağ Yayınları, 2016.
• Zeccâc, Ebû İshâk. Meâni’l-Kur’ân ve irâb. Beyrût: Âlimü’l-Kütüb, 1408/1988.
• Zemahşerî, Ebu’l-Kasım Carullah Mahmud b. Ömer. el-Keşşaf an hakaiki gavamizi’t-tenzil. Beyrut: Dâru’l-Kütübi’l-Arabi, 1986.
• Zemahşerî, Ebu’l-Kasım Carullah Mahmud b. Ömer. Esâsü’l-belâga. 2 Cilt. Beyrut: Dâru’l-Kütübi’l-İlmiyye, 1988.
• Zerkeşî, Bedruddin. el-Burhân fi ulûmi’l-Kur’ân. 4 Cilt. Beyrut: Daru İhyai’l-Kütübi’l-Arabiyye, 1957.
• Zerzûr, Adnan. Ulûmu’l-Kur’ân. Beyrût: el-Mektebu’l-İslâmî, 1981.
• Zuhaylî, Vehbe. et-Tefsîru’l-münîr. 30 Cilt. Beyrut: Dâru’l-Fikru’l-Muâsır, 2007.