Arap Dili Gramerini Dil-Toplum İlişkisi Üzerinden Okuma Denemesi

Yıl 2020, Cilt: 11 Sayı: 25, 741 - 762, 15.12.2020

Rıfat Akbaş

https://doi.org/10.35415/sirnakifd.795457

Öz

İnsanlar arasındaki iletişimin en önemli araçlarından biri olan dil, kendi içerisinde kanunları olan ve bir millete ait kültürün nesilden nesle aktarımını sağlayan canlı bir varlıktır. Sözcüklerin anlamlı bir cümle içindeki yapısıyla beraber şekil, işlev, sözdizimi, kök bilgisi ve üslûbunu ele alan gramer ise bu yönüyle dil için bir kalkan görevini görmektedir. Bu bakımdan tarih boyunca dinî ve edebî metinlerin doğru anlaşılması hedeflenerek dil eğitimi ve öğretimi gramer üzerinden gerçekleştirilmiş, dilin işlevi ve normları da bu sayede tespit edilmeye çalışılmıştır. İslâm coğrafyasında hicri birinci yüzyılın ikinci yarısından itibaren dil ile ilgili faaliyetler ve gramer çalışmaları da dinî ve edebî metin odaklıdır. Bu çalışmalar ile Arap toplumunun gündelik konuşmaları arasında sıkı bir ilişkinin var olduğu hususu makalenin ana temasını teşkil etmektedir. Bu bağlamda makalede Arap grameri ile gramerin ortaya çıktığı toplumun iç yapısı arasında söz konusu ilişkiyi destekleyen birtakım tespitlere alt başlıklar şeklinde yer verilmiştir. Makalede özellikle edebî veya dinî metinlerde bir dilin grameriyle birlikte tarihsel, toplumsal, bölgesel ve kültürel süreçlerinin de göz önünde bulundurulmasının önemi, verilen örneklerle vurgulanmaya çalışılmıştır. Zira bu tür metinlerin tarihsel süreci ve yazıldığı dilin bu süreçteki işlevinin göz ardı edilerek yorumlanması olası hataların önünü daha fazla açacaktır.

Anahtar Kelimeler

Arap Dili, Arap Grameri, Dil-Toplum İlişkisi, Dil-Kültür İlişkisi, Toplum Dili

Teşekkür

Makale editörleri ve emeği geçecek olan hakemlere teşekkür ederim.

An Attempt to Read Arabic Grammar through Language-Society Relationship

Öz

Language, which is one of the most important means of communication between people, is a living entity that has laws in itself and ensures the transmission of a nation's culture from generation to generation. In particular, grammar, which deals with the structure of words in a meaningful sentence, form, function, syntax, root knowledge, and style, acts as a shield for the language in this respect. That's why throughout history, with the aim of understanding religious and literary texts correctly, language education and teaching have been carried out through grammar, and the function and norms of the language have been determined in this way. Since the second half of the first century in Islamic geography, activities related to language and grammar studies are focused on religious and literary texts. The main theme of the article is that there is a close relationship between these works and the daily speeches of Arab society. In this context, some findings supporting the relationship between Arabic grammar and the internal structure of the society where grammar emerged are included in the article as subheadings. The article tries to emphasize the importance of taking into account the grammar of a language, as well as its historical, social, regional, and cultural processes, especially in literary or religious texts. As a result, ignoring the historical process and the function of the language of such texts and interpreting them will pave the way for possible mistakes.

Anahtar Kelimeler

Arabic Language, Arabic Grammar, Language-Society Relationship, Language-Culture Relationship, Community Language

Kaynakça

• Abdülvâhit, Muhammed Edîb. el-Mu‘cem fi’l-esâlîbi’l-İslâmiyye ve’l-‘Arabiyye. Riyad: Mektebetü’l-‘Abîkân, 1420/1999.
• Aksan, Doğan. Her Yönüyle Dil: Ana Çizgileriyle Dilbilim. Ankara: Türk Dil Kurumu Yayınları, 6. Basım, 2015.
• Âmidî, Hasen b. Bişr. el-Müʾtelif ve’l-muḫtelif. thk. Fritz Krenkow. Beyrut: Dârü’l-Cîl, 1411/1991.
• Avn, Hasan. el-Lügatu ve’n-naḥv. b.y. Câmi‘atü’l-İskenderiye, 1952.
• Cengiz, Emin. Endülüs Tefsirinde Filolojik Yaklaşımlar İbn Ebî Zemenin Örneği. ed. İbrahim Baz, Yaşar Acat. Mardin: Şırnak Üniversitesi Yayınları, 2018.
• Çıkar, Mehmet Şirin. Kıyas Bir Nahiv Usûl İlmi Kaynağı. Van: Ahenk Yayınları, 2007.
• Çıkar, Mehmet Şirin. Temel Kaynakları Bağlamında “İlmü’l-Edeb” Terimi ve İçeriği”. NÜSHA Şarkıyat Araştırmaları Dergisi, 5/19, (2005), 48-57.
• Dilaçar, Agop. Gramer: Tanımı, Adı, Kapsamı, Türleri, Yöntemi, Eğitimdeki Yeri ve Tarihçesi. Ankara: Türk Tarih Kurumu Basım Evi, 2. Basım, 1989.
• Ebû Hayyân, Muhammed b. Yûsuf b. Hayyân. el-Baḥrü’l-muḥîṭ. thk. Adil Ahmed Abdülmevcut-Ali Muhammed Muavvid. 8 Cilt. Beyrut: Dâru’l-Kutubi’l-‘İlmiyye, 1413/1993.
• Fehrî, İbrahim b. Ebi’l-Hasan Ali b. Ahmed. Kenzü’l-küttâb. thk. Hayat Kâre. 2 Cilt. Birleşik Arap Emirlikleri: el-Mecma‘u’l-‘İlmî, 1425/2004.
• Ferrâ, Yahyâ b. Ziyâd. Ma‘âni’l- Ḳurʾân. thk. Muhammed Ali en-Neccâr-Ahmed Yusuf Necâtî. 3 Cilt. Beyrut: Âlemu’l-Kutub, 3. Basım, 1403/1983.
• Feyyûmî, Ahmed b. Muhammed b. Alî. Ḳâmûsu’l-misbâhi’l-münîr fî ġarîbi’ş-şerḥi’l-kebîr li’r-Râfiʿî. Beyrut: Dâru’l-Fikr li’t-Tabbâ‘ ve’n-Neşr, 1435/2014.
• Gül, Gülbahar. “Birey Toplum Eğitim ve Öğretmen”, Hasan Ali Yücel Eğitim Fakültesi Dergisi 1, (2004), 223-236.
• Hafâcî, Şihâbüddîn Ahmed b. Muhammed. Şerḥu Dürreti’l-ġavvâṣ. thk. Abdulhafiz Ferağlî-Ali el-Karnî. Beyrut: Dâru’l-Cîl, 1417/1996.
• Hamevî, Yâkūt b. Abdillâh. Mu‘cemü’l-üdebâ. thk. İhsan Abbas. 7 Cilt. Beyrut: Dârü’l-Garbi’l-İslâmî, 1993.
• Hudson, D. İlmü’l-lügati’l-ictimâ‘î, çev. Mahmud Ayyâd Kahire: Âlemü’l-Kutub, 2. Basım, 1990.
• İbn Abdürabbih, Ahmed b. Muhammed. el-ʿİḳdü’l-ferîd. thk. Mufîd Muhammed Kamîha. 9 Cilt. Beyrut: Dâru’l-Kutubi’l-‘İlmiyye, 1404/1983.
• İbn Âkîl, Abdullah b. Abdirrahmân b. ‘Akîl. Şerḥu İbn ʿAḳīl ʿalâ Elfiyyeti İbn Mâlik, thk. Muhammed Muhyiddin Abdülhamît. 4 Cilt. Kahire: Dâru’t-Turâs, 20. Basım, 1400/1980.
• İbn Cinnî, Osmân b. Cinî el-Mevsılî. el-Ḫaṣâʾiṣ. thk. Muhammed Ali en-Necâr. 3 Cilt. Mısır: el-Mektebetü’l-‘İlmiyye, 1371/1952.
• İbn Cinnî, Osmân b. Cinî el-Mevsılî. el-Münṣıf. thk. İbrâhim Mustafa-Abdullah Emîn, 3 Cilt. Kahire: Dâru İhyâi’t-Turâsi’l-Arabî, 1373/1954.
• İbn Dürüsteveyh, Abdullah b. Ca‘fer b. Dürüsteveyh. Taṣḥîḥu’l-Faṣîḥ. thk. Muhammed Bedevî el-Mahtûn-Ramazan Abdüttevvâb. Kahire: 1425/2004.
• İbn Fâris, Ahmed b. Fâris b. Zekeriyyâ. eṣ-Ṣâḥibî fî fıḳhi’l-luġa. thk. Ömer Faruk et-Tabbâ‘. Beyrut: Mektebetü’l-Ma‘ârif, 1414/1993.
• İbn Haldûn, Abdurrahmân b. Muhammed. Muḳaddimetu ibn Haldûn. thk. Abdullah Muhammed ed-Dervîş. 2 Cilt. Dımaşk: Dârü’l-Belhî, 1425/2004.
• İbn Hişâm, Abdullāh b. Yûsuf b. Hişâm. Şerḥu Şüẕûri’ẕ-ẕeheb. thk. Muhammed Ebü’l-Fazl ‘Aşûr. Beyrut: Dâru İhyâi’t-Turâsi’l-‘Arabî, 1422/2001.
• İbn Mâlik, Muhammed b. Abdillâh b. Mâlik. Elfiyyetu İbn Mâlik. thk. Süleyman b. Abdülaziz el-‘Uyûnî. Riyad: Mektebetu Dâri’l-Minhâc, 1428/2007.
• İbn Manzûr, Muhammed b. Mükerrem. Lisânü’l-ʿArab. 20 Cilt. Kuveyt: Dârü’n-Nevâdir, 1431/2010.
• İbn Mukbil, Temîm b. Übey b. Mukbil. Dîvânu İbn muḳbil. thk. İzzet Hasan. Beyrut: Dârü’ş-şarki’l-Arabî, 1416/1995.
• İbn Reşîk, el-Hasen b. Reşîḳ el-Kayrevânî. el-ʿUmde fî meḥâsini’ş-şiʿr ve âdâbih ve naḳdih. thk. Muhammed Muhyiddin Abdulhamid. 2 Cilt. Suriye: Dâru’l-Cîl, 5. Basım, 1401/1981.
• İbn Sîde, Alî b. İsmâîl. el-Muḥkem ve’l-muḥîṭü’l-aʿẓam, thk. Abdülhamit Hendâvî. 11 Cilt. Beyrut: Dâru’l-Kutubi’l-‘İlmiyye, 1421/2000.
• İbnü’l-Enbâri, Abdurrahmân b. Muhammed. Lümaʿu’l-edille fîuṣûli’n-naḥv. thk. Said el-Afgânî. Suriye: Matba‘atu’l- Câmi‘ati’s-Sûriye, 1377/1957.
• İbnü’l-Enbârî, Muhammed b. el-Kāsım el-Enbârî. Kitâbü Îżâḥi’l-vaḳf ve’l-ibtidâʾ fî Kitâbillâh. thk. Muhyiddîn Abdurrahman Ramazan. 2 Cilt. Dımaşk: Matbûât Mecmai’l-Lugati’l-Arabiyye, 1391/1971.
• İbnü’l-Hâcib, Osmân b. Ömer b. Ebî Bekr. el-Îżâḥ fî şerḥi’l-Mufaṣṣal. thk. Mûsâ Binây el-Alîlî. 2 Cilt. Bağdad: Matba‘atü’l-‘Anî, 1402/1982.
• İbnü’l-Haşşâb, Abdullāh b. Ahmed el-Haşşâb. el-Mürtecel fî şerḥi’l-cümel. thk. Ali Hayder, Dımaşk: Mektebetu Macma‘i’l-Luga’l-Arabiyye, 1392/1972.
• İbnü’l-Müeddib, Muhammed b. Said. Deḳâiḳü’t-taṣrîf. thk. Hatim Salih ed-Dâmin, Dımaşk: Dârü’l-Beşâir, 1425/2004.
• İbnü’s-Serrâc, Muhammed b. es-Serî. el-Uṣûl fi’n-naḥv. thk. Abdülhüseyin el-Fetlî. Beyrut: Müessesetü’r-Risâle, 3. Basım, 1417/1996.
• İbnü’ş-Şecerî, Hibetullah b. Alî b. Muhammed. Emâlî ibni’ş-Şecerî. thk. Muhammed et-Tannâhî. 3 Cilt. Kahire: Mektebetü’l-Hânecî, 1413/1992.
• İnanç, Yonis. “Nahiv İlmi Açısından Temîm Lehçesinin İstişhâd Değeri”. Sakarya Üniversitesi İlahiyat Fakültesi Dergisi 17/31 (Haziran 2015), 1-25. https://doi.org/10.17335/sakaifd.219892
• Kaplan, Mehmet. Kültür ve Dil. İstanbul: Dergâh Yayınları, 36. Basım, 2019.
• Karagöz, Mustafa. Dilbilimsel Tefsir ve Kur’an-ı Anlamaya Katkısı: Hicri İlk Üç Asır. Kayseri: Erciyes Üniversitesi, Sosyal Bilimler Enstitüsü, Doktora Tezi, 2009.https://tez.yok.gov.tr/UlusalTezMerkezi/240794
• Kur’ân Yolu, Erişim 20 Nisan 2020. https://kuran.diyanet.gov.tr
• Kurtubî, Muhammed b. Ahmed. el-Câm‘ li aḥkâmi’l-Ḳur’ân. thk. Abdullah b. Abdulmuhsin et-Türkî. 12 Cilt. Beyrut: Müessesetü’r-Risâle, 1427/2006.
• Mansûr b. Felâh en-Nahvî, İbn Felâh, el-Muġnî fi’n-naḥv. thk. Abdurrezzâk Abdurrahman es-Sa‘dî. 3 Cilt. Mekke: Ümmülkura Üniversitesi, 1404/1984.
• Mekkî b. Ebî Tâlib, el-Keşf ʿan vücûhi’l-ḳırâʾâti’s-sebʿ ve ʿilelihâ ve ḥucecihâ. thk. Muhyiddîn Ramazan. 2 Cilt. Beyrut: Müessesetü’r-Risâle, 3. Basım, 1404/1984.
• Müberred Muhammed b. Yezîd. el-Kâmil. thk. Muhammed Ahmed ed-Dâlî. 4 Cilt. Beyrut: Müessesetü’r-Risâle, 2. Basım, 1412/1992.
• Müberred, Muhammed b. Yezîd. el-Muḳteḍab. thk. Muhammed Abdülhâliḳ Uzayme. 4 Cilt. Kahire: 1415/1994.
• Önler, Zafer. Dil ve Kültür Üzerine Yazılar. İstanbul: Dergâh Yayınları, 2019.
• Perek, Faruk Zeki. Eski Çağda Dilbilgisi Araştırmaları: Gramerin Doğuşu. İstanbul: Edebiyat Fakültesi Basımevi, 1961.
• Râzî, Muhammed b. Ömer. Mefâtîḥu’l-ġayb. 32 Cilt. Beyrut: Dâru’l-Fikr, 1401/1981.
• Sa‘leb, Ahmed b. Yahyâ eş-Şeybânî. Mecâlisu Sa‘leb. thk. Abdüsselam Muhammed Harûn. 7 Cilt. Mısır: Dâru’l-Ma‘ârif, 2. Basım, 1960.
• Safedî, Halîl b. İzziddîn Aybeg b. Abdillâh. el-Vâfî bi’l-vefeyât. thk. Ahmed el-Arnavut-Mustafa Türkî. 29 Cilt. Beyrut: Dâru İhyâi’t-Turâsi’l-‘Arabî, 1420/2000.
• Salan, Musa. Tarihî Kuzeybatı Kıpçakçası Fiil Yapım Ekleri ve Tarihî Karşılaştırmalı Etimolojik Fiil Sözlüğü. İstanbul: Hiperlink Eğitim İletişim Yayıncılık, 2019.
• Sîbeveyhi, ‘Amr b. Osman. el-Kitâb. thk. Abdusselâm Muhammed Harun. 5 Cilt. Kahire: Mektebetu’l-Hânecî, 1408/1988.
• Süyûtî, Abdurrahmân b. Ebî Bekr. el-Müzhir fî ʿulûmi’l-luġa ve envâ‘ihâ. 2 Cilt. Kahire: Mektebetü’d-Dâri’t-Turâs, 3. Basım, 2008.
• Süyûtî, Abdurrahmân b. Ebî Bekr. el-Behcetü’l-merżıyye, thk. Ali es-Seyyâh. 2 Cilt. b.y. Dâru’l-‘Ulûm, 1433/2012.
• Taberî, Muhammed b. Cerîr b. Yezîd. Câmiʿu’l-beyân ʿan teʾvîli âyi’l-Ḳurʾân. thk. Abdullah b. Abdulmuhsin et-Türkî-Abdüssened Hasan Yemame. 26 Cilt. Kahire: Dâru Hecr, 1422/2001.
• Tantâvî, Ahmed. Neş’etü’n-naḥv ve târîḫu eşheri’n-nuḥât. Mısır: Dârü’l-Ma‘ârif, 1995.
• Temel, Ali. Dilbilimsel Tefsirlerde Kırâatlere Yaklaşım. Ankara: Ankara Üniversitesi, Sosyal Bilimler Enstitüsü, Doktora Tezi, 2015. UlusalTezMerkezi/tezSorguSonucYeni.jsp 407341
• Terabichi, Georges. Naḳd-u naḳdi’l-aḳli’l-‘Arabî. Beyrut: Dâru’s-Sâkî, 1998.
• Ukberî, Abdullāh b. el-Hüseyn b. Abdillâh. el-Mesâʾilü’l-ḫilâfiyye fi’n-naḥv. thk. Abdulfettâh Selîm. Kahire: Mektebetü’l-Âdâb, 3. Basım, 1428/2007.
• Ukberî, Abdullāh b. el-Hüseyn b. Abdillâh. et-Tebyîn ʿan meẕâhibi’n-naḥviyyîne’l-Baṣriyyîn ve’l-Kûfiyyîn. thk. Abdurrahman el-Useymîn. Beyrut: Dâru’l-Garbi’l-İslâmî, 1416/1995.
• Zebîdî, Muhammed el-Murtazâ b. Muhammed b. Abdirrezzâk. Tâcü’l-ʿarûs min cevâhiri’l-Ḳāmûs. thk. Abdülkerim el-Azbâvî, 40 Cilt. Kuveyt: el-Meclisü’l-‘İlmî li’s-Sekâfe, 1421/2000.
• Zeccâc, İbrâhîm b. es-Serî b. Sehl. Meʿâni’l-Ḳurʾân ve iʿrâbüh. thk. Abdülcelil Abduh Şelebî. 5 Cilt. Beyrut: Âlemu’l-Kutub, 1408/1988.
• Zeccâcî, Abdurrahmân b. İshâk. el-Îżâḥ fî ʿileli’n-naḥv. thk. Mâzin el-Mübârek. Beyrut: Dâru’n-Nefâis, 3. Basım, 1399/1979.