Üsâme b. Münkız’ın el-Bedi' fî Naḳdi'ş-Şi'r Adlı Eserinin Edebî Tenkit Literatüründeki Yeri ve Önemi

Yıl 2021, Sayı: 27, 25 - 47, 15.12.2021

Ali Sevdi

https://doi.org/10.35415/sirnakifd.979681

Cited By: 1

Öz

Hayatının büyük kısmını Abbâsilerin, son yıllarını ise Eyyûbî Devletinin kurucusu Selâhaddîn-i Eyyûbî’nin danışmanlığını yaparak geçiren, “Kılıcı ve Kalemi Keskin” unvanıyla anılan Üsâme b. Münḳız (öl. 584/1188), yaşadığı dönemin önemli edebiyatçılarından biridir. Kitâbü’l-İ‘tibâr, el-Menâzil ve’d-diyâr, Lubâbu’l-âdâb, Kitâbü’l-ʿAṣâ, Târîḫu’l-İslâm, Aḫbârü’l-büldân, Târîḫu’l-ḳılâʿ ve’l-ḥuṣûn ve Dîvânü’ş-şi‘r gibi eserleriyle edebiyat ve tarih alanında önemli çalışmalar ortaya koymuştur. Kendi çalışmaları dışında kaynak kitaplarında çok sayıda şiiri yer alan Üsâme b. Münḳız, şiirlerinde edebî sanatlara yoğun bir şekilde yer vermiştir. Özellikle belâğat ve edebî tenkit içerikli el-Bedîʿ fî naḳdi’ş-şiʿr (şiir eleştirisi/edebî tenkit konusunda eşsiz/benzersiz bir kaynak) adlı eseri günümüze kadar ulaşmış, edebî tenkit ve belâğat ilmine önemli katkılarda bulunmuştur. Üsâme b. Münḳız bu eserinde, kendinden önce kaleme alınmış olan meşhûr edebî tenkit kitaplarını tarayarak onlarda dağınık şekilde bulunan bilgileri derli toplu hale getirip okuyucuya sunmayı amaçlanmıştır. Bunun yanı sıra eserde şiirin güzel yanları ve kusurlarını da ele almıştır. Bilgileri aldığı ve çalışmasına referans olarak gösterdiği bazı önemli müelliflere de işaret ettiği bu eserini doksan beş bâba ayırmıştır. Her bâbda belâğat konularına değinen müellif, hâtimede ise özellikle edebî tenkit üzerinde durmuştur. Bu eser, bedî‘ isminden de anlaşıldığı gibi genel anlamda nefî (النَّفِي), teẕyîl( التَذْيِيل), teşṭîr (التَشْطِير), müḳâbele (المُقَابَلَة), tâṭrîf (التَطْرِيف), i‘tirâḍ (الاعتِرَاض), mebâdî (المَبَادِي), meṭâlî‘ (المَطَالِع), taḫlîs (التَخْلِيص), ḫurûc (الخُرُوج) gibi günümüz edebî tenkît ve belâğat kitaplarında pek de karşılaşılmayan, ancak üslubu güzelleştiren, ona âhenk katan ve bu alanda temel oluşturacak başlıklarla doludur. Üsâme b. Münkız eserde sadece üslubu güzelleştiren ve ona renk katan başlıklarla yetinmeyip ḥaşv (الحَشو), ġalaṭ (الغَلَط), tefrîṭ (التَفْرِيط), fesâd (الفَسَاد), tenâḳüḍ (التَّناقُض), tehcîn (التَهْجِين), mü‘âẓele (المُعَاظَلَة), cehâmme (الجَهَامَّة), raşâḳa (الرَّشَاقَة), tekellüf (التَّكَلُّف), te‘assüf (التَعَسُّف), müḫâlefe (المُخَالَفة) ve teslîm (التَثلِيم) gibi ifadeyi zayıflatan ve değerini düşüren konulara da değinmiştir. Bu anlamda eserde en çok göze çarpan özelliklerden birisi, üslubu güzelleştiren maddelerden sonra ifadeyi zayıflatıp çirkinleştiren maddelerin de ele alınmış olmasıdır. Bu yönüyle eserin, el-Bedîʿ fî naḳdi’ş-şiʿr unvanını hak ettiğini, deyim yerindeyse ismiyle müsemma bir eser olduğu rahatlıkla söylenebilir. Müellif ele aldığı konuya bir bâb (unvan) koyduktan sonra, onu anlaşılır kolay bir üslupla tanımlayarak gerek Kur’ân, gerek hadis, gerekse çok sayıda seçkin şuarânın şiirleriyle ve füsehânın nesirleriyle konuyu açıklamaya çalışmıştır. Tarihî seyri içerisinde farklı etkenlerden dolayı zayi olup zamanımıza ulaşamayan diğer bazı eserlerdeki önemli bilgilerin bu eserde kayıt altına alınmış olması, eserin değerini artırmaktadır. Esere önem kazandıran diğer bir husus müellifin, birkaç fâsılada gerek övünen gerekse yerilen edebî çalıntılara da değinmiş olmasıdır. Bu çalışmada Üsâme b. Münḳız’in hayatı kısaca ele alındıktan sonra edebî tenkit alanında yazılmış olan birtakım eserler tanıtılmış, sonrasında ise müellifin el-Bedîʿ fî naḳdi’ş-şiʿr adlı eserinin edebî tenkîd literatüründeki yeri ve önemi üzerinde durulmuştur.

Anahtar Kelimeler

Arap Dili ve Belagatı, Edebî Tenkîd, Üsâme b. Münkız, Şiir, Belâğat, Şiir Tenkîdi

The Place and Importance of Usama Ibn Munqidh's al-Badi' fi Naqd al-Shi'r in the Literary Criticism

Öz

Usāmah Ibn Munqidh (d. 584/1188) who spent most of his life as a consultant to the Abbasids and served his last years to the founder of the Ayyubid State, Salahaddin-i Eyyubi, and is known for his "sharp sword and sharp pen” is one of the important writers of his time. He produced important works in the field of literature and history such as Dîvānü'sh- shi'r, Kitābü'l-İ'tibār, al-Menāzil ve'd-diyār, Lubābu'l-ādāb, Kitābü'l-ʿAṣā, Tārîkhu'l-Islām, Akhbārü'l-büldān, Tārîkhu'l- qılā' ve'l- ḥuṣûn. Apart from his own works, Usāmah Ibn Munqidh, who has many poems in source books, has included literary arts in his poems densely. In particular, his work al-Bedîʿ fî naqdi'sh- shi'r (a unique source on poetry/literary criticism) with the content of rhetoric and literary criticism has survived until today and has made significant contributions to the science of literary criticism and rhetoric. In this work, Usāmah Ibn Munqidh scanned the famous literary criticism books written before him and aimed to tidy up the scattered information in them and present it to the reader. In addition to this, he also discussed the beautiful aspects and flaws of poetry in the work. He divided this work into ninety-five chapters, in which he also pointed to some important authors, whom he benefited from and cited references from their works. The author, who touched upon the subjects of rhetoric in each chapter, focused on literary criticism in the epilogue. This work, as it is understood from the word bedi' contained in the work’s name, generally includes titles such as nefî (النَّفِي), teẕyîl ( التَذْيِيل), teşṭîr (التَشْطِير), müḳâbele (المُقَابَلَة), tâṭrîf (التَطْرِيف), i‘tirâḍ (الاعتِرَاض), mebâdî (المَبَادِي), meṭâlî‘ (المَطَالِع), taḫlîs (التَخْلِيص), and ḫurûc (الخُرُوج) that are not often encountered in today's literary criticism and rhetoric books, but that beautify the style, add harmony to it and form the basis of this field. Usāmah Ibn Munqidh is not satisfied with the titles that only beautify the style and enrich the text but also touched upon the issues that weaken and devalue the expression, such as ḥaşv (الحَشو), ġalaṭ (الغَلَط), tefrîṭ (التَفْرِيط), fesâd (الفَسَاد), tenâḳüḍ (التَّناقُض), tehcîn (التَهْجِين), mü‘âẓele (المُعَاظَلَة), cehâmme (الجَهَامَّة), raşâḳa (الرَّشَاقَة), tekellüf (التَّكَلُّف), te‘assüf (التَعَسُّف), müḫâlefe (المُخَالَفة) and teslîm (التَثلِيم). In this sense, one of the most striking features of the work is that after the items that beautify the style, the items that weaken the expression and make it ugly are also discussed. In this respect, it can easily be said that the work deserves the title of al-Bedîʿ fî naqdi'sh- shi'r, and that it is a work that is true to its name. After the author gave a bāb (title) to the subject he dealt with, he tried to explain the subject with the Qur'an, hadith and the poems of many distinguished poets and prose by defining it in an easy-to-understand style. The fact that important information in some other works, which were lost due to different factors in their historical course and could not reach our time, was recorded in this work increases its value. Another point that gives importance to the work is that the author also mentioned the literary steals that were both praised and criticized under a few titles. In the present study, some works written in the field of literary criticism are introduced after Usāmah Ibn Munqidh’s life is briefly discussed, and then the place and importance of the author's work named al-Bedîʿ fî naqdi'sh-shi'r in the field of literary criticism is emphasized.

Anahtar Kelimeler

Arabic Language and Rhetoric, Literary Criticism, Usāmah Ibn Munqidh, Poetry, Eloquence, Poetry Criticism.

Kaynakça

• Abdülmuttalib, Muhammed. İtticâhâtu’n-Naḳd Ḫilâle Karni’s-Sâdis ve’s-Sâbi‘ el-Hicrî. b.y.: Dâru’l-Endülüs, 1984.
• Asmaî, Ebû Saîd Abdülmelik b. Kureyb el-Bâhilî, Kitâbu fuḫûleti’ş-şu‘arâ. thk. Charles C. Torrey, Yay. Haz. Selâhuddîn el-Müncid. Beyrut: Dâru’l-Kutub’il-Cedîd, 1400/1980.
• Bulut, Ali. Belâgat (Meânî – Beyân – Bedî‘). İstanbul: M. Ü. İlahiyat Fakültesi Yayınları, 4. Basım, 1433/2015.
• Corcî Zeydân, b. Habîb. Târîḫu âdâbi’l-luġati’l-ʿArabiyye. 4 Cilt. Kahire: Dâru’l-Hilâl, ts.
• Çetin, Nihat M. Eski Arap Şiiri. İstanbul: Edebiyat Fakültesi Yayınları, 1973.
• Demirayak, Kenan - Çöğenli, M. Sadi. Arap Edebiyatında Kaynaklar. Erzurum: Atatürk Üniversitesi Fen Edebiyat Fakültesi Yayınları, 2000.
• Demirayak, Kenan. Arap İslam Edebiyatı Literatür Bilgisi. İstanbul: Cantaş Yayınları, 2016.
• Durmuş, İsmail. “Sa‘leb”. Türkiye Diyanet Vakfı İslam Ansiklopedisi. 25-27. İstanbul: Türkiye Diyanet Vakfı Yayınları, 2009.
• Ekinci, İsmail. “Arap Şiiri Ansiklopedisi Programı (el-Mevsûʻatu’ş-Şiʻriyye)”. Marife Dini Araştırmalar Dergisi 19/2 (2019), 768-769.
• Er, Rahmi. “Tenkit”. Türkiye Diyanet Vakfı İslam Ansiklopedisi. 40/458-461. İstanbul: Türkiye Diyanet Vakfı Yayınları, 2021.
• Feyyûmî, Ebü’l-Abbâs Hatîbüddehşe Ahmed b. Muhammed b. Alî el-Hamevî. el-Miṣbâḥu’l-münîr fî ġarîbi’ş- şerḥi’l-kebîr li’r-Râfiʿî. 2 Cilt. Kahire: y.y. 1325/1901.
• Fîrûzâbâdî, Ebü’t-Tâhir Mecdüddîn Muhammed b. Ya‘kūb b. Muhammed. el-Ḳāmûsü’l-muḥîṭ. Beyrut: Müessisetü’r-Risale Li’t-Tiba‘ ve’n-Neşr, 8. Basım 1426/2005.
• Güceyüz, İsa. “Belâgat ve Edebî Tenkit Terimlerinin Teşekkülü Üzerine Bir Bibliyografya Denemesi I”. Hitit Üniversitesi İlahiyat Fakültesi Dergisi 19/1 (2020), 477-508.
• Hüseyn, Abdulkâdir. el-Muḫtaṣar fî târihi’l-belâġa. Kahire: Dâru’l-Ğarîb, 2001.
• İbn Hallikân, Ebu’l-Abbâs Şemsuddîn Ahmed b. Muhammed el-İrbilî. Vefeyâtu’l-a‘yân ve enbâu ebnâi’z- zamân. thk. İhsân Abbâs. 8 Cilt. Beyrut: Dâru Sadır, 1398/1978.
• İbn Reşîḳ el-Kayrevânî, Ebû Alî el-Hasen el-Ezdî el-Mesîlî. el-ʿUmde fî meḥâsini’ş-şiʿr ve âdâbih ve naḳdih. thk. en-Nebevî Abdulvâhid Ş‘lân. 2 Cilt. Kahire: Mektebetü’l-Hancî, 1420/2000.
• İbnü’l-‘İmâd, Ebu’l-Felâh Abdulhayy b. Ahmed b. Muhammed es-Sâlibî el-Hanbelî ed-Dımeşkî. Şeẕerâtü’ẕ- ẕeheb. thk. Abdulkâdir el-Arnâvud - Mahmûd el-Arnâvud. 10 Cilt. Beyrut: Dâru İbn Kesîr, 1406/1986.
• İbnü’l-Manzûr, Ebü’l-Fazl Cemâlüddîn Muhammed b. Mükerrem b. Alî b. Ahmed el-Ensârî er-Rüveyfiî. Lisânu’l-‘Arab. 15 Cilt. Beyrut: Dâru Sâdr, 3. Basım, 1414.
• İbnü’l-Mu‘tezz. Ebü’l-Abbâs Abdullāh b. Muhammed b. Ca‘fer el-Mütevekkil-Alellah el-Abbâsî. Kitâbu’l-Bedî‘. thk. İrfân Matracî. Beyrut: Müessisetü’l-Kutubi’s-Sakafiyye, 2012.
• İbnü’s-Sellâm el-Cumahî, Ebû Abdillâh Muhammed b. Ubeydillâh b. Sâlim el-Basrî. Ṭabaḳātü fuḥûli’ş-şuʿarâʾ. nşr. M. M. Şâkir. Kahire: y.y. 2. Basım, 1980/1400.
• Kudâme b. Ca‘fer, Ebü’l-Ferec b. Kudâme b. Ziyâd el-Kâtib el-Bağdâdî. Naḳdü’ş-şiʿr. thk. Muhammed Abdülmün‘im Hafâcî. Beyrut: Dâru’l-Kutubi’l-İlmiyye, ts.
• Lüğavî, Ebü’t-Tayyib Abdülvâhid b. Alî. Merâtibü’n-naḥviyyîn. nşr. Ebü’l-Fazl İbrâhim. Kahire: Dâru’l-Maârif, 1375/1955.
• Nesûr, Teysîr Recep – Sevâliha, Muhammed Ahmed. “Mesâdir Üsâme b. Münkız fi Kitab’il-Bedi‘”. Camiatu’l-Belka Dergisi. 593-611.
• Ömer Ferrûh, Ömer Abdirrahmân. Târîḫu’l-edebi’l-ʿArabî. Beyrut: Dâru’l-İlmi li’l-Melâyîn, 4. Basım, 1981.
• Özaydın, Abdulkerim. “Münkız/Benî Münkız”, Diyanet İslam Ansiklopedisi. 32 / 15-16. İstanbul: Türkiye Diyanet Vakfı Yayınları, 2006.
• Özdoğan, M. Akif. “Belâgatın Sistematize Edilmesinde es-Sekkâkî ve el-Kazvînî’nin Rolü”. Dinbilimleri Akademik Araştırma Dergisi 2/4 (2002), 98-106.
• Özdoğan, M. Akif. “Klasik Arap Edebî Tenkidine Genel Bir Bakış”. Kahramanmaraş Sütçü İmam Üniversitesi Sosyal Bilimler Dergisi 12/ 1 (2015), 1-28.
• Sa‘leb, Ebü’l-Abbâs Ahmed b. Yahyâ b. Zeyd b. Yesâr (Seyyâr) eş-Şeybânî. Kava’idu’ş-şi‘ir. thk. Ramazan Abduttevvâb. Kahire: Mektebetu Hâncî, 2. Basım, 1375/1995.
• Safedî, Ebu’s-Safâ Selâhuddîn Halil b. İzziddîn Aybeg b. Abdillâh. el-Vâfî bi’l-Vefeyât. thk. Ahmed el-Arnâvûd; Tûkî Mustafâ. 29. Cilt. Beyrut: Dâru İhyâi’t-Turâsi’l-Arabî, 1420/2000.
• Sevdi, Ali. Arap Grameri Literatüründe Sa‘leb ve el-Mecâlis’i. Erzurum: Atatürk Üniversitesi, Sosyal Bilimler Enstitüsü, Doktora Tezi, 2019.
• Sevim, Ali. “İbn Münkız”, Diyanet İslam Ansiklopedisi. 20/ 221-222. İstanbul: Türkiye Diyanet Vakfı Yayınları, 1999.
• Üsame b. Münkız, Ebü'l-Haris Müeyyidüddevle Necmüddîn b. Mürşid b. All b. Mukalled b. Nasr eş-Şeyzerî el- Kinanî el-Kelbî. el-Bedi‘ fî naḳdi’ş-şi‘r. thk. Ahmed Ahmed Bedevî - Hâmid Abdulmecîd. Kahire: y.y. 1380/1960 - Beyrut: y.y. 1407/1987.
• Üsame b. Münḳız, Ebü'l-Haris Müeyyidüddevle Necmüddîn b. Mürşid b. All b. Mukalled b. Nasr eş-Şeyzerî el- Kinanî el-Kelbî. Lübâbü’l-âdâb. thk. Ahmed Muhammed Şâkir. Kahire: Mektebetü’s-Sünne, 1408/1987.
• Üsame b. Münḳız, Ebü'l-Haris Müeyyidüddevle Necmüddîn b. Mürşid b. All b. Mukalled b. Nasr eş-Şeyzerî el- Kinanî el-Kelbî. Dîvânü’ş-şi‘r, thk. Ahmed Muhammed Bedevî - Hâmid Abdülmecîd. Kahire: Âlemü’l-Kutub, 1983.
• Üsame b. Münḳız, Ebü'l-Haris Müeyyidüddevle Necmüddîn b. Mürşid b. All b. Mukalled b. Nasr eş-Şeyzerî el- Kinanî el-Kelbî. Kitâbu’l-İ’tibâr. thk. Abdulkerîm el-Eşter. Beyrut: Mektebetü’l-İslâmiyye, 1424/2003.
• Yâfiî, Ebû Muhammed Abdullâh b. Esâd b. Ali b. Süleymân el-Yemenî. Mirʾâtü’l-cenân ve ʿibretü’l-yaḳẓân fî maʿrifeti ḥavâdis̱i’z-zamân. 4. Cilt. Beyrut: Dâru Kutubi’l-îlmiyye, 1417/1997.
• Yâkūt el-Hamevî, Ebû Abdillâh Şihâbüddîn b. Abdillâh el-Bağdâdî er-Rûmî, Muʿcemü’l-üdebâʾ. thk. Hasân Abbâs. 7. Cilt. Beyrut: Dâru’l-Ğarbi’l-İslâmî, 1993.
• Yıldız, Hakkı Dursun. “Abbâsîler”, Türkiye Diyanet Vakfı İslam Ansiklopedisi. 1/31-48. İstanbul: Türkiye Diyanet Vakfı Yayınları, 1988.
• Ziriklî, Ebû Kays Muhammed Hayruddîn b. Muhammed b. Ali b. Fâris ed-Dımeşkî. el-A‘lâm. 8. Cilt. Beyrut: Dâru ‘İlmi li’l-Melâyîn, 15. Basım, 1984.