A Procedural Approach to Some Comments and Evaluations Regarding the Change in Provisions

Yıl 2021, Sayı: 27, 85 - 109, 15.12.2021

İsmet Kalkan

https://doi.org/10.35415/sirnakifd.995210

Öz

Just as humans change, the judgments will inevitably change with the advance of time. That is because people do not always have access to the information and opportunity which they need to maintain their existence stably at the same level and with the same quality. Different levels of needs and requirements that vary according to the person and society, and some negativities such as wars, natural disasters that deeply affect human life also causes rapid changes in human and social behaviour. This change in behaviour naturally brings about differentiation in social customs and traditions. This rapid change and transformation in the entire universe can manifest itself in the form of partial or total changes in human laws regulating human rights as well as in living standards. Parallel to the change in customary behaviour, there are also changes in religious decrees and fatwas. However, it is not possible to say that all this rush of change that affects human acts and laws are equally effective for divine laws. According to the general consideration of the jurists in Islamic law; Since the absolute Shariah rulings are not the subject of ijtihad, they are closed to change. The provisions that are open to change consist of the provisions that are fixed by conjectural evidence and the provisions about which there is no codex and consensus. As a matter of fact, the few provisions that are not subject to change are also an element of stability for the provisions that are open to change. Because, the fact that Islamic law is a universal legal system based on establishing the welfare of the individual and society by the principles such as ensuring justice, redressing the damage, eliminating extortion and corruption, and facilitating, necessitates the change in the provisions that are open to change via ijtihad. Our fiqh literature is replete with many examples that show that change in provisions is possible. The subject of change in the fatwa is discussed under the title of "change in the decree" in many of the old and new scholarly studies. There are many scholarly articles and books written on this subject in our country. When the studies on the subject are examined, it does not go unnoticed that some of them have dealt with it independently of the reason of the legislation or methodology and far from a scientific perspective. The most obvious example of this is that in these studies, the thesis of change in decrees was substantiated with change in fatwa. In addition, in some of these studies, it is possible to encounter several interpretation errors arising from the fact that the subject has been handled independently of discipline of methodology. The fact that some of the old sources and Turkish studies on this subject dealt with the subject under the title of "change in the provisions" can be given as an example of these repeated interpretation errors. In addition, in some of these studies, the former jurists are fiercely criticized for keeping the boundaries of divine decrees wide, and the later jurists for sanctifying the ijtihâds of the former jurists. In this study, the nature, limits and method of change in the provision will be briefly discussed based on the discipline of methodology and the opinion of the majority of the jurists. Especially methodological errors that attract attention in some of the studies on the subject will be analysed through a few examples. In addition, the relation of scholars and researchers categorized in these studies to the alleged groups due to their different views on the subject and the criticisms and commentaries made about the strategies of these groups will be evaluated, and due diligence will be made on this issue.

Anahtar Kelimeler

Islamic Law, Change, Judgment, İjtihad, Maqāsid, Metodology, Custom, Wasāil

Hükümlerde Değişimle İlgili Yapılan Bazı Yorum ve Değerlendirmelere Usûlî Bir Yaklaşım

Öz

İnsana ve insanî olana nispetle değişmenin kaçınılmaz olduğu gibi, ezmanın tağayyürü ile de ahkâmın tağayyürü inkâr olunamaz. Çünkü insanlar, varlıklarını istikrarlı bir şekilde devam ettirebilmek için ihtiyaç duydukları bilgi ve imkâna her zaman aynı düzeyde ve aynı kalitede ulaşamamaktadır. Kişiye ve topluma göre değişen farklı düzeydeki ihtiyaç ve gereksinimler ile insan yaşamını derinden etkileyen savaş, doğal felâket ve benzeri olumsuzluklar da insan ve toplum davranışlarının hızlı bir şekilde değişmesine sebep olmaktadır. Bu davranış değişikliği, toplumsal örf ve adetlerde farklılaşmayı da tabiatiyla beraberinde getirmektedir. Topyekûn kâinattaki bu hızlı değişim ve dönüşüm, hayat standartlarında olduğu gibi insan haklarını düzenleyen beşerî yasalarda da kısmî ya da külli değişiklikler şeklinde kendisini gösterebilmektedir. Örfî davranışlardaki değişime paralel olarak dinî hüküm ve fetvalarda da değişim söz konusudur. Ancak beşerî kanun ve yasaları etkisi altına alan bütün değişim enstrümanlarının, İlâhî yasalar için aynı düzeyde etkili olduğunu söylemek mümkün değildir. İslam hukukunda fakihlerin genelinin itibarına göre; kat‘î şer‘î hükümler ictihâd konusu olmadıkları için değişime kapalıdır. Değişime açık olan hükümler ise zannî delille sabit olan hükümler ile hakkında nas ve icmâ‘ bulunmayan hükümlerden ibarettir. Haddi zatında az sayıdaki değişime kapalı bu hükümler, aynı zamanda değişime açık hükümler için de bir istikrar unsurudur. Zira İslam hukukunun; adaletin temini, zararın def‘i, harac ve fesadın giderilmesi ve kolaylık prensipleri gibi fert ve toplum maslahatını tesise dayalı evrensel bir hukuk sistemi olması da değişime açık olan hükümlerde ictihâd tariki ile değişimi zorunlu kılmaktadır. Fıkıh literatürümüz, hükümlerde değişimin mümkün olduğunu gösteren pek çok örnekle doludur. Fetvada değişim konusu, eski yeni ilmi çalışmaların birçoğunda, “hükümde değişim” başlığı altında ele alınmaktadır. Ülkemizde de bu konu ile ilgili yazılmış pek çok ilmî makale ve kitap bulunmaktadır. Konu ile ilgili yapılan çalışmalar incelendiğinde, bunlardan bazılarının, konuyu; ilmî perspektiften uzak, hikmet-i teşri‘ ve usul ilminden bağımsız olarak ele almış oldukları dikkatlerden kaçmamaktadır. Bu çalışmalarda hükümlerde değişme tezinin, fetvada değişme ile istidlal edilmiş olması, bunun en bariz örneğidir. Ayrıca bu çalışmaların bir kısmında konunun, yine usul ilminden bağımsız olarak ele alınmış olmasından kaynaklanan müteselsil yorum hatalarına da rastlamak mümkündür. Eski kaynakların bir kısmı ile bu konu ile ilgili yapılan Türkçe çalışmalarda konunun, “hükümlerde değişme” başlığı altında ele alınmış olması, müteselsilen tekrar eden bu yorum hatalarına örnek olarak gösterilebilir. Ayrıca bu çalışmaların bazılarında, taabbudî hükümlerin sınırlarını geniş tuttukları gerekçesiyle mütekaddim fukaha, mütekaddim fukahanın ictihâdlarını kutsadıkları gerekçesi ile de müteahhir fukaha kıyasıya eleştirilmektedir. Bu çalışmada, usul ilmi ve fukahanın çoğunluğunun görüşü esas alınarak hükümde değişmenin; mahiyeti, sınırları ve yöntemi konusu kısaca ele alınacaktır. Özellikle konu ile ilgili yapılan çalışmaların bazılarında, dikkatleri çeken usulî hatalar, birkaç örnek üzerinden analiz edilecektir. Ayrıca bu çalışmalarda, konu ile ilgili farklı görüşleri sebebiyle kategorize edilen âlim ve araştırmacıların iddia edilen gruplara nispeti ile bu grupların stratejileri hakkında yapılan tenkit ve eleştiriler değerlendirilip, bu konu ile ilgili bir durum tespiti yapılacaktır.

Anahtar Kelimeler

İslam Hukuku, Değişim, Hüküm, İctihâd, Makâsıd, Örf, Usûl, Vesâil

Kaynakça

• Aktepe, İshak Emin. “Schacht ve ‘Şâfiî’nin Hayatı ve Şahsiyeti Üzerine’ Adlı Makalesinin Tahlil ve Tenkidi”. Hadis Tetkikleri Dergisi III/2 (2005), 57-83.
• Askalânî, Ebü’l-Fazl Şihâbüddîn Ahmed b. Alî b. Muhammed el-. ed-Dürerü’l-kâmine fî aʿyâni’l-mieti’s-sâmine. ed. Muhammed Abdulmuîd Dân. Saydarâbâd: Meclisu Dâireti’l-Meârifi’l-Osmâniyye, 2. Basım, 1972.
• Berkî, Ali Himmet. Açıklamalı Mecelle (Mecelle-i Ahkâm-ı Adliyye). İstanbul: Hikmet Yayınları, ts.
• Biltâcî, Muhammed el-. Menhecü ’Umar b. el-Ḫaṭṭâb fi’t-teşrîʿ, ts.
• Buhârî, Ebû Abdillâh Muhammed b. İsmâîl b. İbrâhîm el-Cu‘fî el-. el-Câmiʿu’ṣ-ṣahîh. ed. Muhammed Züheyr Nâsır en-Nâsır. Dârü Tavki’n-Necât, 1422/2001.
• Bûtî, Muhammed Saîd Ramazan el-. Ḍavâbiṭü’l-maṣlaḥa fi’ş-şerîʿati’l-İslâmiyye. Beyrût: Müessesetü’r-Risâle, 1973.
• Cüveynî, İmâmü’l-Haremeyn Ebü’l-Meâlî Rüknüddîn Abdülmelik b. Abdillâh b. Yûsuf el-. el-Burhân fî uṣûli’l-fıḳh. ed. Salâh b. Muhammed b. Uveyda. Beyrût: Dârü’l-Kütübi’l-İlmiyye, 1997.
• Dalgın, Nihat. “Değişim Stratejisi Açısından Hukuk ve İslam Hukuku”. Ondokuz Mayıs Üniversitesi İlahiyat Fakültesi Dergisi 16 (2003), 73-109.
• Duman, Soner - Jabarı, Shaker. “Çağdaş Dönemde Usûl-i Fıkhın Yenilenmesi Tartışmaları”. Dinbilimleri Akademik Araştırma Dergisi 20/1 (Mart 2020), 199-233.
• Ebû Zehre, Muhammed. el-İmâm Ahmed b. Hanbel: Hayâtühû ve ʿaṣruhû-ârâʾühû ve fıḳhuh. Kâhire: Dârü’l- Fikri’l-Arabî, ts.
• Endelüsî, Muhammed b. Yûsuf b. Alî b. Yûsuf b. Hayyân el- Cemîl, Sıddîkî Muhammed. el-Bahrü’l-muhîṭ fi’t-tefsîr. Beyrût: Dârü’l-Fikr, 1420/1999.
• Erdoğan, Mehmet. İslam Hukukunda Ahkâmın Değişmesi. İstanbul: Türkiye Diyanet Vakfı Yayınları, 7. Basım, 2011.
• Haydar, Ali. Dürerü’l-hükkâm şerhu Mecelleti’l-ahkâm. Beyrût: Dârü’l-Kütübi’l-İlmiyye, ts.
• Hayrettin, Karaman vd. Kur’an Yolu. İstanbul: DİB Yayınları, 2012.
• İbn Âbidîn, Muhammed Emîn b. Ömer b. Abdilazîz el-Hüseynî ed-Dımaşkī. Mecmûʿatü resâʾili İbn ʿÂbidîn, ts.
• İbn Âşûr, Muhammed Tâhir. Maḳāṣıdü’ş-şerîʿati’l-İslâmiyye. ed. Muhammed el-Habîb el-Hoca. Katar: Vezâretü’l- Evkâfi ve’ş-Şuûni’l-İslâmiyye, 2004.
• İbn Hazm, Ebû Muhammed Alî b. Ahmed b. Saîd b. Hazm el-Endelüsî el-Kurtubî ez-Zâhirî. el-İhkâm fî uṣûli’l- ahkâm. ed. Ahmed Muhammed Şâkir. 8 Cilt. Beyrût: Dârü’l-Âfâkı’l-Cedîd, ts.
• İbn Hazm, Ebû Muhammed Alî b. Ahmed b. Saîd b. Hazm el-Endelüsî el-Kurtubî ez-Zâhirî. el-Muhallâ bi’l-âsâr. Beyrût: Dârü’l-Fikr, ts.
• İbn Kayyım el-Cevziyye, Muhammed b. Ebî Bekr b. Eyyûb b. Sa’d Şemsüddîn. İġāsetü’l-lehfân min meṣâyidi’ş- şeyṭân. ed. Muhammed Azîz Şems. Mekke: Dârü Alemi’l-Fevâid, 1432/2011.
• İbn Kayyım el-Cevziyye, Muhammed b. Ebî Bekr b. Eyyûb b. Sa’d Şemsüddîn. İʿlâmü’l-muvaḳḳıʿîn an Rabbi’l-’âlemîn. ed. Muhammed Abdusselâm İbrahim. 4 Cilt. Beyrût: Dârü’l-Kütübi’l-İlmiyye, 1991.
• İbn Mâlik, Ebû Abdillâh Mâlik b. Enes. el-Muvaṭṭaʾ. ed. Muhammed Fuâd Abdulbâki. Beyrût: Dâr-ü İhyâi’t-Türâsi’l- Arabî, ts.
• İbn Manzûr, Ebü’l-Fazl Cemâlüddîn Muhammed b. Mükerrem b. Alî b. Ahmed el-Ensârî er-Rüveyfiî. Lisânü’l- ʿArab. Beyrût: Dârü Sâdır, 3. Basım, 1414/1993.
• İbn Receb, Abdurrahmân b. Ahmed. ez-Zeyl ʿalâ Ṭabaḳāti’l-Hanâbile. ed. Abdurrahman b. Süleymân el- Useymîn. 5 Cilt. Riyad: Mektebetü’l-Ubeykân, 2005.
• İzzuddîn b. Abdisselâm, Ebû Muhammed es-Sülemî ed-Dımaşkī. Ḳavâʿidü’l-ahkâm fî meṣâlihi’l-enâm (el- Ḳavâʿidü’l-kübrâ). Kâhire: Mektebetü’l-Külliyyâti’l-Ezheriyye, 1991.
• Karâfî, Ebü’l-Abbâs Şihâbüddîn Ahmed b. İdrîs b. Abdirrahmân el-Mâlikî el-. Envârü’l-burûḳ fî envâʾi’l-furûḳ, ts.
• Kâsânî, Alâüddîn Ebû Bekr b. Mes‘ûd b. Ahmed el-. Bedâʾiʿu’ṣ-ṣanâʾiʿ fî tertîbi’ş-şerâʾiʿ. ed. Ali Muhammed Muavvad - Adil Ahmed Abdulmevcud. Beyrût: Dârü’l-Kütübi’l-İlmiyye, 2. Basım, 2002.
• Kazvînî, Ebû Abdillâh Muhammed b. Yezîd Mâce el- - Abdülbâki, Muhammed Fuâd. Sünen-i İbn Mâce. Dârü İhyâi’l-Kütübi’l-Arabiyye, ts.
• Kevserî, Muhammed Zâhid el-. Maḳālâtü’l-Kevs̱erî. Kâhire: Mektebetü’t-Tevfîkiyye, ts.
• Nîsâbûrî, Ebü’l-Hüseyn Müslim b. el-Haccâc en-. el-Câmiʿu’ṣ-ṣaḥîḥ. ed. Muhammed Fuâd Abdülbâki. Beyrût: Dâr-ü İhyâi’t-Türâsi’l-Arabî, ts.
• Özdemir, İbrahim. “‘Ahkâmın Değişmesi’ne Farklı Bir Yaklaşım”. Marmara Üniversitesi İlâhiyat Fakültesi Dergisi 47 (2014), 19-42.
• Özdemir, Recep. “Fıkhî Hükümlerde Değişim ve Gelişim İmkânı”. The Journal of Academic Social Science Studies 54 (2016), 215-239.
• Rahman, Fazlur. İslam ve Çağdaşlık. Ankara: Ankara Okulu Yayınları, 6. Basım, 2010.
• Ruaynî, Ebû Abdillâh Şemsüddîn Muhammed b. Muhammed b. Abdirrahmân el-Hattâb er-. Mevâhibü’l-celîl li- şerhi Muḫtaṣarı Ḫalîl. Dârü’l-Fikr, 3. Basım, 1992.
• Sâbûnî, Muhammed Ali es-. Ravâiu’l-beyân tefsîru âyâti’l-ahkâmi mine’l-Ḳur’ân. İstanbul: Dersaadet, ts.
• Salman, Yüksel. “Sosyal Değişme Ekseninde İslam Hukuku”. İslam Hukuku Araştırmaları Dergisi 32 (2018), 71-103.
• Serahsî, Muhammed b. Ahmed b. Ebî Sehl Şemsü’l-Eimme es-. el-Mebsûṭ. Beyrût: Dârü’l-Ma’rife, 1993.
• Şâfiî, Ebû Abdillâh Muhammed b. İdrîs b. Abbâs eş-. er-Risâle. ed. Ahmed Muhammed Şâkir. Mısır: Mektebetü’l- Halebî, ts.
• Şâtıbî, Ebû İshâk İbrâhîm b. Mûsâ b. Muhammed el-Lahmî el-Gırnâtî eş-. el-Muvâfaḳāt. 4 Cilt. Beyrût: Dârü’l- Kütübi’l-İlmiyye, 3. Basım, 2003.
• Şelebî, Muhammed Mustafa. Ta’lîlü’l-’ahkâm. Beyrût: Dârü’n-Nehdati’l-Arabiyye, 1981.
• Şimşek, Sait. Günümüz Tefsir Problemleri. Konya: Kitap Dünyası, 10. Basım, 2011.
• Taberî, Ebû Ca‘fer Muhammed b. Cerîr b. Yezîd el-Âmülî et-. Câmiʿu’l-beyân ʿan teʾvîli âyi’l-Ḳurʾân. ed. Ahmed Muhammed Şâkir. Müessesetü’r-Risâle, 2000.
• Tûfî, Ebü’r-Rebî‘ Necmüddîn Süleymân b. Abdilkavî b. Abdilkerîm b. Saîd el-Hanbelî et-. Risâle fî riʿâyeti’l- maslaha. ed. Ahmed Abdurrahîm es-Sâyih. Kâhire: ed-Dârü’l-Mısriyye’l-Lübnâniyye, 1993.
• Vâhidî, Ebü’l-Hasen Alî b. Ahmed b. Muhammed el-. Esbâbü’n-nüzûl. Demmâm: Dârü’l-Islâh, 1412/1991.
• Yaman, Ahmet. “Fıkhın Sosyolojik Yürürlüğü Bağlamında Fetvada Değişim”. Diyanet İlmî Dergi 50/2 (2014), 7-21.
• Yaman, Ahmet. “Fıkıh Usûlü İşlevini Tamamladı Mı?” Marmara Üniversitesi İlahiyat Fakültesi Dergisi 57/57 (Ocak 2020), 25-46. https://doi.org/10.15370/maruifd.679183
• Yaşar, Yahya. “Ahzâb Sûresi 59. Âyetin Sebeb-i Nüzûl Rivâyeti Üzerinden Tarihselliği Meselesinin Analitik Tahlili (Kur’an Yolu Tefsiri Özelinde)”. Kahramanmaraş Sütçü İmam Üniversitesi İlahiyat Fakültesi Dergisi 24 (Aralık 2014), 89-127.
• Zuhaylî, Muhammed Mustafa ez-. el-Vecîz fî uṣûli’l-fıḳhi’l-İslamî. 2 Cilt. Beyrût: Dârü’l-Hayr, 2006.
• Türk Dil Kurumu (TDK), “Töz” (Erişim 28. Ağustos. 2020). https://sozluk.gov.tr/.
• Diyanet İşleri Başkanlığı (DİB), “Din İşleri Yüksel Kurulu Başkanlığı” (Erişim 1 Kasım 2021). https://kurul.diyanet.gov.tr/FetvaYontem.
• International Islamic Fiqh Academy (IIFA), “قرار بشأن الإسلام والأمة الواحدة، المذاهب العقدية والفقهية” (Erişim 1 Kasım 2020). https://www.iifa-aifi.org/ar/2200%20html