Tefsirde Nakledilen Bazı Rukye Tarifleri Üzerine (Ettafeyyiş Örneği)

Yıl 2022, Sayı: 28, 99 - 124, 15.06.2022

Güven Ağırkaya

https://doi.org/10.35415/sirnakifd.1054149

Cited By: 1

Öz

İrade sahibi olmak her zaman beraberinde bir arayış ve devinimi gerektirmiştir. Bu durum hiçbir zaman söz konusu arayış sonucunda bulunan çözümlerin tamamının doğru olmasını gerektirmez. Dini litaratürde nakledilen rukye tarifleri bu durum için örnek verilebilir. Geçmişten bugüne insanın kendisini, sevdiklerini, sahip olduklarını korumak, hastalık gibi çeşitli afetlerden kurtulmak için başvurduğu yöntemlerden biri rukye olarak tesmiye edilen yöntemlerdir. Modern Çağ birçok alanda olduğu gibi sağlık konusunda da baş döndürücü gelişmelerin yaşandığı bir dönemdir. Tababetin zirve yaptığı modern zamanlarda dahi insan alternatif yollara başvurmayı, atalarından nakledile gelen asırlar öncesinden kalma tecrübî metotları ve birikimi tamamen terk etmemiştir. Zira insanın sahip olduğu irade meziyeti zorluklar karşısında sürekli farklı alternatiflerle çözüm bulmayı tetiklemiş, çözüm bulamadığında daha önce bayağı gördüğü seçenekleri bile değerlendirmiştir. Bu meyanda kimi zaman ilaçlar yapmış, kimi zaman efsunlu formüller hazırlamış, kimi zaman da din muhtevalı dua ve sözlere başvurmuştur. Belirli dönemlerde çözümlerin etkinlikleri değişse de insanın çözüm bulma saikiyle hiçbirini bırakmadığı malum bir husustur. Farklı isimlerle tesmiye edilen, bir tarafı nesilden nesile aktarılan insanî tecrübeye diğer tarafı dinî unsurlara dayanan, şifahî veya yazılı metinlerle nakledilen rukye tarifleri ise uygulama ve muhtevaları itibariyle kompleks bir yapı arz etmektedir. Zira rukye türü uygulamalarda insanî tecrübe, dini uygulama, örf ve âdet gibi unsurlar iç içe olmuştur. Bu uygulamalar kimi zaman usta-çırak ilişkisine benzer bir şekilde tecrübe aktarımıyla nesilden nesile şifahî olarak kimi zaman da yazılı olarak nakledilmiştir. Yazılı aktarımdaki önemli araçlardan biri dini metinler olmuştur. Özellikle hadis kaynaklarında sadece rukye ve benzeri tarifleri toplayan bölümler yer almaktadır. Ancak bu durum halk arasında maruf olan bütün rukye türlerinin doğru ve dinen uygulanabilir olduğunu göstermez. Zira söz konusu tariflerde dinî bir boyutun olması yahut dinî edebiyatta nakledilmesi bu tariflerin tamamının dine uygun olduğunu ifade etmez. Aynı şekilde dinin onaylamadığı tariflerin varlığı, mezkûr alanın tamamının reddedilmesine de gerekçe olamaz. Ayrıca rukye konusundaki tariflerin yaygınlığı farklı bölgelerdeki sosyal, kültürel ve geleneksel yapıyla ve milletlerin etkileşimde oldukları yakın bölgelerdeki etkenlerle yakından ilgili olmuştur. Milletler aynı uygulamaları kimi zaman olduğu gibi kimi zaman kültürlerine uygun değişikliklerle alabilmişlerdir. Bu araştırmada yakın dönemde yaşamış, İbâzî mezhebinde önemli bir şahsiyet olan Muhammed b. Yusuf Ettafeyyiş’in (öl. 1332-1914) tefsirle ilgili eserlerinde naklettiği havâssü’l-Kur’an türündeki bazı rukye tarifleri ele alınıp değerlendirilmiş ve bu alandaki malzemenin incelenmesine katkı sağlanması amaçlanmıştır. Özellikle rukye konusu “tıbb-ı nebevî” olarak ifade edilen ve Hz. Peygamber’in bu konudaki tavsiye ve uygulamalarını içeren bir literatür ekseninde müstakil eserlerde ele alınmıştır. Bu araştırmanın rukye çerçevesi ise Ettafeyyiş’in tefsirleriyle sınırlı tutulmuştur. Ayrıca terminolojik olarak rukye, çeşitli kötülüklerden korunmak, hastalık veya benzer sıkıntılardan kurtulmak için yapılan farklı formdaki dua ve nefes vermelerin bir çeşidini ifade etse de bu çalışmada mezkûr kavram ilgili alanın tamamına teşmil edilerek kullanılmıştır. Çünkü farklı tesmiyelerin kullanımında zaman, mekân, örf, muhteva, lehçe gibi yerel unsurların etkinliği söz konusu olabilmektedir.

Anahtar Kelimeler

Tefsir, Havâssü’l-Kur’an, Fezâilü’l-Kur’an, Rukye, Ettafeyyiş

On Some Esoteric Recipes Narrated in the Exegesis (The Example of Attafayyish)

Öz

Having free will has always required a quest and movement with it. This does not mean that all the solutions found as a result of such quests are correct. Ruqyah recipes cited in the religious literature can be given as an example of this situation. From past to present, one of the methods that people use to protect themselves, their loved ones, and possessions, and to get rid of various disasters, is called ruqyah. The Modern Era is a period of dizzying developments in health, as in many areas. Even in modern times, when the science of medicine is at its peak, man has not completely abandoned resorting to alternative ways of experience and accumulation dating back centuries. Because the willpower that a person has constantly triggers finding solutions with different alternatives in the face of difficulties. In this context, people prepare medicines, and effective formulas and resorted to prayers and sayings of religion. Although the effectiveness of solutions varies in certain periods, it is known that a person does not leave any of them out with the motive of finding solutions. Named in different ways, ruqyah recipes, some parts of which are based on human experience transferred from generation to generation, and the other part is based on religious elements and transmitted through oral or written texts, present a complex structure in terms of application and content. Because in these practices, elements such as experience, religious practice, customs, and traditions have been intertwined. Ruqyah was sometimes transmitted orally, sometimes in writing. One of the important tools in the written transmission has been religious texts. The fact that there is a religious dimension in the recipes in question or that they are conveyed in religious literature does not mean that all of these recipes are in accordance with religion. Likewise, the existence of recipes that religion does not approve of cannot be a reason for the rejection of the entire area. In this study, some of the ruqyah recipes quoted by Muhammad Attafayyish (d. 1332-1914), an important figure for the Ibazi sect, in his exegesis studies were evaluated. Thus, it is aimed to contribute to the examination of the materials related to the field. In addition, although ruqyah refers to a variety of practices used to protect against various evils, and get rid of diseases or similar troubles, in this study, this concept was used to cover all similar practices. Because in the use of different names, factors such as time, place, customs, content, and dialect can be effective.

Anahtar Kelimeler

Tafsir, Havas al-Quran, Fadail al-Quran, Rukye (Reading Prayers), Attafayyish

Kaynakça

• Abdülbaki, Muhammed Fuad. el-Mu‘cemü’l-müfehres li-elfâzi’l-Kur’ani’l-Kerîm. Kâhire: Dâru’l-Hadîs, 2001.
• Ağırkaya, Güven. “Cezayir Bölgesinde İbâzî Mezhebini Canlandıran Çok Yönlü Bir Müfessir: Muhammed b. Yusuf Ettafeyyiş”. Adıyaman Üniversitesi İslami İlimler Fakültesi İslami İlimler Araştırmaları Dergisi 2 (2019), 57-98.
• Ağırkaya, Güven. “Hâricî ve İbâzî Tefsire Dair Bir Literatür Denemesi”. Tasavvur / Tekirdağ İlahiyat Dergisi 5/2 (Aralık 2019), 1299-1334.
• Ağırkaya, Güven. “İsm-i A‘zam’ın Varlığı Üzerine Bir İnceleme”. Tefsir Araştırmaları Dergisi 6/1 (Nisan 2022), 221-242.
• Ateş, Ali Osman. “Akıl Hastalıkları Üzerine Cinlerin Etkisi ve Rukye Konusuyla İlgili Bazı Rivayetlerin Değerlendirilmesi”. Diyanet İlmi Dergi 29/2 (1993), 103-128.
• Atmaca, Veli. “Hadisler Çerçevesinde Cahiliyyede Majik Tedavi Geleneği’nin Kavramsal Boyutu”. Çukurova Üniversitesi İlahiyat Fakültesi Dergisi (ÇÜİFD) 10/1 (2010), 1-40.
• A‘veşt, Bukeyr b. Said. Kutbu’l-eimme el-allâme Muhammed b. Yusuf Ettafeyyiş: Hayatuh, âsâruhu’l-fikriyye ve cihaduh. Umman: Mektebetü’d-Dâmirî li’n-Neşr ve’t-Tevzi‘, 1989.
• Aydemir, Abdullah. “Fezâilü’l-Kur’an”. Türkiye Diyanet Vakfı İslâm Ansiklopedisi. 12/532-534. İstanbul: TDV Yayınları, 1995.
• Bâbâammî, Muhammed b. Mûsâ. Mu‘cemü a‘lâmi’l-İbâziyye mine’l-karni’l-evvel el-hicrî ila’l-asri’l-hâdır. 2 Cilt. Beyrut: Dâru’l-Garbi’l-İslamî, 2000.
• Bakan, Tevhit. “İbâdîler ve Hadis”. EKEV Akademi Dergisi 8/20 (Yaz 2004), 221-220.
• Behhâz, İbrâhim b. Bukeyr vd. Mu‘cemü’l-mustalahâti’l-İbâziyye. 2 Cilt. Saltanatu Umman: Vizâratü’l-Evkâf ve’ş-Şuûni’d-Diniyye, 2001.
• Beyhâkî, Ahmed b. Hüseyin. Şuabü’l-imân. thk. Abdülali Abdülhamid Hâmid. 14 Cilt. Riyad: Mektebetü’r-Rüşd, 1. Basım, 2003.
• Buhârî, Ebu Abdullah Muhammed b. İsmail. Sâhîhu’l-Buhârî. thk. Muhammed Züheyr b. Nâsır en-Nâsır. 9 Cilt. Dâru Tavki’n-Necât, 1. Basım, 2001.
• Cevherî, Ebû Nasr İsmail b. Hammâd. es-Sıhâh tâcu’l-luga ve sıhâhu’l-Arabiyye. thk. Ahmed Abdülgafûr Attar. 6 Cilt. Beyrut: Dâru’l-İlm li’l-Melayîn, 1987.
• Çelebi, İlyas. “Rukye”. Türkiye Diyanet Vakfı İslâm Ansiklopedisi. 35/219-222. İstanbul: TDV Yayınları, 2008.
• Derviş, Muhammed Mustafa el-Hâce. Menhecu’ş-Şeyh Muhammed b. Yusuf Ettafeyyiş fi tefsirihi Teysîru’t-tefsir. Ürdün: el-Câmiatu’l-Ürdüniyye, Yüksek Lisans, 1994.
• Ebû Dâvûd, Süleymân b. el-Eş’as b. İshâk es-Sicistânî el-Ezdî. es-Sünen. thk. Muhammed Muhyiddin Abdülhamid. 4 Cilt. Beyrut: el-Mektebetü’l-Asriyye, ts.
• Eroğlu, Muhammed. “Havâssü’l-Kur’ân”. Türkiye Diyanet Vakfı İslâm Ansiklopedisi. 16/522-523. İstanbul: TDV Yayınları, 1997.
• Ettafeyyiş, Muhammed b. Yusuf el-Vehbî el-İbâzî el-Mus’âbî. Himyânu’z-zâd ilâ dâri’l-me‘âd. 1-15=21 Cilt. Maskat: Vizâretu’t-Turâsi’l-Kavmî ve’s-Sekâfe, 1980.
• Ettafeyyiş, Muhammed b. Yusuf el-Vehbî el-İbâzî el-Mus’âbî. Teysîru’t-tefsîr. thk. İbrâhim b. Muhammed Talay. 17 Cilt. Maskat: Vizâretu’t-Turâs ve’s-Sekâfe, 2004.
• Ezherî, Muhammed b. Muhammed. Tehzîbu’l-luga. 8 Cilt. Beyrut: Dâru İhyâi’t-Turâsi’l-Arabî, 2001.
• Fîrûzâbâdî, Ebü’t-Tâhir Mecdüddîn Muhammed b. Yakub b. Muhammed. el-Kâmûsu’l-muhît. Beyrut: Müessesetü’r-Risâle, 2005.
• Halil b. Ahmed, Ebû Abdurrahman. Kitâbü’l-ayn. thk. Mehdi el-Mahzûmî - İbrâhim es-Sâmerrâî. 8 Cilt. Dâr ve Mektebetü’l-Hilâl, ts.
• Halîlî, Ahmed b Hamed. Cevâhirü’t-tefsir envâr min beyâni’t-tenzîl. Umman: Mektebetü’l-İstikame, 1984.
• Hizmetli, Sabri. “Ettafeyyiş”. Türkiye Diyanet Vakfı İslâm Ansiklopedisi. 11/500-501. İstanbul: TDV Yayınları, 1995.
• İbn Düreyd, Ebû Bekr Muhammed b. el-Hasan el-Ezdi el-Basri. Cemheretü’l-luga. thk. Remzi Münir Ba’lebekkî. 3 Cilt. Beyrut: Dârü’l-İlm li’l-Melâyîn, 1. Basım, 1987.
• İbn Fâris, Ebü’l-Hasen Ahmet b. Fâris b. Zekeriya el-Kazvînî er-Râzî. Mu’cemu mekâyisi’l-luga. 6 Cilt. Daru’l-Fikr, 1979.
• İbn Hacer el-Askalânî, Ebü’l-Fazl Şihabüddin Ahmed b. Ali b. Muhammed. Fethu’l-bârî fi şerhi sahîhi’l-Buhârî. 13 Cilt. Beyrut: Dâru’l-Ma‘rife, 1960.
• İbn Hanbel, Ebû Abdullah Ahmed b. Muhammed. el-Müsned. 45 Cilt. Müessesetü’r-Risâle, 2001.
• İbn Kuteybe, Ebû Muhammed Abdullah b Müslim. Garibü’l-hadis. 3 Cilt. Bağdat: Matbaatü’l-Ânî, 1977.
• İbn Mâce, Ebû Abdullah Muhammed b. Yezid. es-Sünen. thk. Şuayb Arnavut - Adil Mürşid vd. 5 Cilt. Dâru’r-Risâleti’l-Âlemiyye, 2009.
• İbn Manzûr, Muhammed bin Mükerrem bin Ali Ebü’l-Fadl Cemâleddin. Lisânu’l-Arab. 15 Cilt. Beyrut: Dâru Sâdır, 1994.
• İbn Sîde, Ebü’l-Hasan Ali b. İsmail. el-Muhkem ve’l-muhîtü’l-a‘zam fî’l-luga. thk. Abdülhamid Hindavî. 11 Cilt. Beyrut: Darü’l-Kütübi’l-İlmiyye, 2000.
• İbnü’l-Esîr, Ebü’s-Seadat Mecdüddin Mübarek b. Muhammed. en-Nihaye fî garibi’l-hadis ve’l-eser. thk. Tahir Ahmet ez-Zâvî - Mahmud Muhammed et-Tanâhî. 5 Cilt. Beyrut: el-Mektebeu’l-İlmiyye, 1979.
• Karâfî, Ebü’l-Abbas Şehabeddin Ahmed b İdris b Abdürrahim. el-Furûk: Envarü’l-burûk fi envâi’l-furûk. 4 Cilt. Beyrut: Âlemü’l-Kütüb, ts.
• Koçyiğit, Hikmet. “Havâssu’l-Kur’ân”. İslâmî Araştırmalar 23/2 (2012), 55-72.
• Koeni̇g, Harold G. “Din ve Tıp I: Tarihsel Arka Plan ve Ayrışma Nedenleri”. çev. Talip Demir. Antakiyat 2/2 (2019), 281-296.
• Koenig, Harold G. “Din ve Tıp II: Din, Ruh Sağlığı ve Sağlık Davranışları”. çev. Talip Demir. Antakiyat 3/1 (2020), 118-132.
• Lebid b. Rebia, Ebû Akil Lebid b. Rebia b. Malik. Divanu Lebid b. Rebia el-Amiri. Dârü’l-Marife, 2004.
• Ma‘mer b. Râşid, Ebû Urve Ma‘mer b. Râşid el-Basrî es-San‘ânî. el-Câmiʿ. thk. Habîbürrahmân el-A‘zamî. Beyrut: el-Mektebetü’l-İslamî, 2. Basım, 1983.
• Mustafa, İbrahim vd. el-Mu’cemü’l-vasît. 2 Cilt. Dârü’d-Da‘ve, ts.
• Mübarek, Kays b. Muhammed Âlu’ş-Şeyh. “er-Rukyetu’ş-şer‘iyye ta‘rîfuha ve sıfatuha”. el-Mecelletü’l-ilmiyye li Camiati’l-Melik Faysal 9/1 (2008), 145-191.
• Mübârek, Kays b. Muhammed Âlü’ş-Şeyh. er-Rukye: ta’rîfuhâ ve sıfatuhâ. Dimeşk: Dârü’l-İman, 2013.
• Mücahid, Zekî Muhammed. el-A‘lamu’ş-şarkiyye fi’l-mieti’r-râbiate aşerate’l-hicriyye. 3 Cilt. Beyrut: Dârü’l-Garbi’l-İslamî, 1994.
• Müslim, Ebü’l-Hüseyn Müslim b. Haccâc b. el-Câmiu’s-Sahîh. thk. Muhammed Fuad Abdülbaki. 5 Cilt. Beyrut: Dâru İhyâi’t-Turâsi’l-Arabî, ts.
• Nesai, Ebû Abdurrahman Ahmed b Ali b Şuayb. Sünenü’n-Nesâî. thk. Abdülfettah Ebu Gudde. 9 Cilt. Halep: Mektebetü’l-Matbuâti’l-İslamiyye, 1986.
• Özdemi̇r, Ahmet. “İbâdiyye’nin Erken Dönem Hadis Kaynakları”. Hitit Üniversitesi İlahiyat Fakültesi Dergisi 18/36 (Aralık 2019), 525-556.
• Sindî, Ebü’l-Hasen Nûruddîn Muhammed b. Abdilhâdî et-Tettevî. Hâşiyetü’s-Sindî ala süneni İbn Mâce. 2 Cilt. Beyrut: Dâru’l-Cîl, ts.
• Taberî, Muhammed b. Cerîr. Câmiu’l-beyân an te’vîli âyi’l-Kur’an. thk. Ahmed Muhammed Şakir. 24 Cilt. Kâhire: Müessesetü’r-Risâle, 2000.
• Temîmî, el-Hakîm el-Fâzıl. Havâssü’l-Kur’ân menâfiu suveri’l-Kur’âni’l-azim. Beyrut: Darü’l-Kütübi’l-İlmiyye, 2018.
• Tirmizî, Ebû İsa Muhammed b. İsa b. Sevre es-Sülemî. Sünenu’t-Tirmizî. thk. Beşşar Avvad Maruf. 6 Cilt. Beyrut: Dâru’l-Garbi’l-İslamî, 1998.
• Yakub, Emil Bedi’. el-Mu’cemü’l-mufassal fî şevahidi’l-Arabiyye. 14 Cilt. Beyrut: Dârü’l-Kütübi’l-İlmiyye, 1996.
• Zemahşerî, Ebü’l-Kâsım Mahmut b. Amr b. Ahmed. Esâsu’l-belâga. 2 Cilt. Beyrut: Darü’l-Kütübi’l-İlmiyye, 1998.