Literature of the Mamluk Qur'an Art

Yıl 2022, Sayı: 29, 120 - 136, 15.12.2022

Abdurrahim Ayğan

https://doi.org/10.35415/sirnakifd.1182169

Cited By: 1

Öz

According to the examples that have survived to the present day, the writing of the mushaf became systematic during the Umayyad period in the 8th century, and it made great progress in terms of writing and ornamentation in Baghdad during the Abbasid period. The Mongol invasion, which deeply affected Islamic culture and civilization in the middle of the 13th century, caused the mushaf writing tradition in Baghdad to be interrupted for a while. The Mamluks, who had stopped their progress by fighting the Mongols at the establishment stage, emerged as a power in the Islamic world in this period. After the capital city of Cairo, they added Syria to their lands and turned these two cities into cultural centers. Since the reign of Sultan Baybars, the power of the slaves did not hold back from the construction activities. In addition to mosques, madrasas and tombs, they built structures unique to Sufis called hankah. A remarkable development is observed not only in the field of architecture but also in book arts. It is seen that the Mamluk sultans had a special interest in the writing of the Qur’ān. At the beginning of the 14th century, qualified mushafs were prepared in Cairo and Damascus in terms of both writing and decoration. Especially the Qur’ān, which was prepared under the auspices of the sultans, is considered among the rarest examples in terms of Qur’ānic art. A group of Qur’ān prepared during the reign of Sultan Eşref Şaban, especially the work that was prepared under the supervision of Sultan Baybars I and exhibited in the British Museum today, is valuable in that it shows the point reached by the mushaf art in the Mamluk period. It is understood from the examples that have survived to the present day that the Mamluk sultans had a special interest in large size Qur’āns in this period. Some of these Qur’ān were prepared in a single volume or in juz. In addition to these, volumes of Mamluk mushafs, the number of which we do not know yet, are preserved in different museums and libraries around the world. Although this period is a rich period in terms of quantity and quality, the studies on this field are not sufficient. Many of the Mamluk Qur’āns have not yet been unearthed. Two elements are important in Mamluk Qur’ān studies. The first is grouping the works according to their physical qualities. This classification may be according to the size of the mushafs or according to the number of volumes. The other factor is the factors that affect the writing of the Qur’ān. Here, we come across a multifaceted field such as the institutional structures of the Mamluks, their socio-cultural identity, the political environment of the period and the personal attitudes of the sultans. This shows that the Qur’ān of the Mamluk period can be handled in many different dimensions. In Mamluk Qur’ān studies, the first thing to be determined - as in all social sciences - is the discovery and promotion of the literature. This study focuses on the literature that developed within the framework of the Qur’ānic art of the Mamluk period. Studies on the subject were identified and discussed in different groups. In this context, four different groups emerged. These are listed as independent studies on Mamluk mushafs, studies on culture and art of the Mamluk period, studies on the art of the Qur’ān, and studies on the art of calligraphy and illumination. In the first group, a book, a thesis and three articles; three books, four articles and a thesis in the second group; in the third group, five books and three book chapters, some of which are in them; In the fourth group, a book and a book chapter were identified. These identified studies were introduced, their contents and discussion topics were emphasized and their relations with the art of mushaf were tried to be determined. It is aimed that this literature study will contribute to new studies in the field of Mamluk mushafs.

Anahtar Kelimeler

Art of the Qur’ān, Mamluk Art, Qur’ān Art of the Mamluk, Qur’āns of the Mamluk.

Memlük Kur’an Sanatı Literatürü

Öz

Günümüze ulaşan örneklere göre mushaf yazımı 8. yüzyılda Emeviler devrinde sistemli hale gelmiş, Abbasiler döneminde Bağdat’taysa yazı ve süsleme açısından büyük bir gelişim kaydetmiştir. 13. yüzyılın ortalarında İslam kültür ve medeniyetini derinden etkileyen Moğol istilası Bağdat’taki mushaf yazım geleneğinin bir süre sekteye uğramasına sebebiyet vermiştir. Henüz kuruluş  aşamasında Moğollarla savaşarak onların ilerleyişini durduran Memlükler bu dönemde İslam dünyasında bir güç olarak ortaya çıkmıştır. Başşehir olan Kahire’nin ardından Suriye’yi de topraklarına katarak bu iki şehri kültür merkezi haline getirmişlerdir. Sultan Baybars döneminden itibaren kölemenlerin iktidarı imar faaliyetlerinden de geri durmamıştır. Cami, medrese ve türbelerin yanı sıra hankâh adı verilen sufilere has yapılar inşa etmişlerdir. Yalnızca mimari alanda değil kitap sanatlarında da kayda değer gelişim gözlemlenmektedir. Memlük sultanlarının Kur’ân yazımına özel bir ilgi duydukları görülmektedir. 14. yüzyıl başlarında Kahire ve Şam’da gerek yazı gerek süsleme açısından nitelikli mushaflar hazırlanmıştır. Özellikle sultanların himayesinde hazırlanan mushaflar, Kur’ân sanatı açısından nadide örnekler arasında değerlendirilmektedir. Bugün British Museum’da sergilenen Sultan I. Baybars Kur’ânı başta olmak üzere Sultan Eşref Şaban dönemine tarihlendirilen bir grup Kur’ân, Memlük mushaf sanatının geldiği noktayı göstermesi açısından değer taşımaktadır. Memlük sultanlarının bu dönemde büyük boy Kur’ânlara özel bir ilgi duydukları günümüze ulaşan örneklerden anlaşılmaktadır. Bu Kur’ânların bir bölümü tek cilt veya cüzler halinde hazırlanmıştır. Bunların yanı sıra günümüzde sayısını henüz bilemediğimiz ciltlerce Memlük mushafı dünyanın farklı müze ve kütüphanelerinde korunmaktadır. Bu dönem Kur’ânları nicelik ve nitelik açısından zengin bir dönem olmasına karşın bu alan hakkında yapılmış araştırmalar yeterli düzeyde değildir. Memlük Kur’ânlarının birçoğu halen gün yüzüne çıkarılmamıştır. Memlük Kur’ân araştırmalarda iki unsur önem taşımaktadır. Birincisi eserlerin fiziki niteliklerine göre gruplandırılmasıdır. Bu sınıflandırma mushafların boyutuna göre olabileceği gibi cilt sayısına göre de olabilir. Diğer unsur ise Kur’ân yazımını etkileyen faktörlerdir. Burada Memlüklerin kurumsal yapıları, sosyo-kültürel kimliği, dönemin siyasi ortamı ve sultanların kişisel tavırları gibi çok yönlü bir saha karşımıza çıkmaktadır. Bu durum Memlük dönemi Kur’ânlarının çok farklı boyutlarda ele alınabileceğini göstermektedir. Memlük Kur’ân araştırmalarında öncelikli tespit edilmesi gereken – bütün sosyal bilimlerde olduğu üzere- literatürün ortaya çıkarılması ve tanıtılmasıdır. Bu çalışma Memlük dönemi Kur’ân sanatı çerçevesinde gelişen literatür üzerine odaklanmıştır. Konuyla ilgili yapılmış çalışmalar tespit edilerek farklı gruplarda ele alınmıştır. Bu bağlamda dört ayrı grup ortaya çıkmıştır. Bunlar Memlük mushafları üzerine yapılmış müstakil çalışmalar, Memlük dönemi kültür ve sanatı üzerine yapılmış çalışmalar, Kur’ân sanatını konu edinen çalışmalar, hat ve tezhip sanatını konu edinen çalışmalar şeklinde sıralanmıştır. Birinci grupta bir kitap, bir tez çalışması ve üç makale; ikinci grupta üç kitap, dört makale ve bir tez çalışması; üçüncü grupta beş kitap ve bir kısmı bunların içinde olan üç kitap bölüm; dördüncü gruptaysa bir kitap ve bir kitap bölümü tespit edilmiştir. Tespit edilen bu çalışmalar tanıtılmış, içerikleri ve tartışma konuları üzerinde durularak mushaf sanatıyla olan ilişkileri belirlenmeye çalışılmıştır. Bu literatür çalışmasının Memlük mushafları alanında yapılacak yeni çalışmalara katkı sunması amaçlanmıştır.

Anahtar Kelimeler

Kur’ân Sanatı, Memlük Sanatı, Memlük Kur’ân Sanatı, Memlük Kur’ân’ları.

Kaynakça

• Abou-Khatwa, Noha. Calligraphers, Illuminators and Patrons: Mamluk Qur’ān Manuscripts from 1341–1412 AD in Light of the Collection of the National Library of Egypt. Toronto: University of Toronto, 2017.
• Atıl, Esin. Renaissance of Islam: Art of the Mamluks. Smithsonian Institution Press, 1981.
• Behrens-Abouseif, Doris. The Book in Mamluk Egypt and Syria. Leiden: Brill, 2018.
• Blair, Sheila S. Islamic Calligraphy. Edinburgh: Edinburgh University Press, 2006.
• Çayci, Ahmet. “Splendours of Qur’an Calligraphy & Illumination”. Marife Dini Araştırmalar Dergisi 10/3 (01 Ocak 2010), 438-439.
• Farhad, Massumeh. Kur’an Sanatı: Türk ve İslâm Eserleri Müzesi Hazineleri. İstanbul: Kültür ve Turizm Bakanlığı, 2016.
• Grabar, Oleg. “Reflections on Mamluk Art”. Muqarnas 2 (1984), 1-12. https://doi.org/10.2307/1523051
• Gray, Basil. “The Monumental Qurʾāns of the Il-khanid and Mamluk Ateliers of the First Quarter of the Fourteenth Century (Eighth Century H.)”. Rivista degli studi orientali 59/1/4 (1985), 135-146.
• Güney, Gül. “Memlük Dönemi Müzehhibi Ebu Bekir’e Atf Edilen Tezyinat Üslubuna İlişkin Bir Değerlendirme”. Uluslararası Sosyal Araştırmalar Dergisi 6/28 (2013).
• James, David. Qur’ans of the Mamluks. London: Alexandria Press, 1988.
• James, David. “Some Observations on the Calligrapher and Illuminators of the Koran of Rukn al-Dīn Baybars al-Jāshnagīr”. Muqarnas 2 (1984), 147-157. https://doi.org/10.2307/1523062
• Kıvanç, Esra Akın. “‘Such a Koran No Individual Might Own’:The Biography of a Mamluk Qur’an from Ottoman Jerusalem”. Osmanlı Araştırmaları 48/48 (27 Temmuz 2016), 229-268. https://doi.org/10.18589/oa.588055
• Lane-Poole, Stanley. The Art of the Saracens in Egypt. Dublin: Librairie Byblos, 1886.
• Lapidus, Ira M. “Mamluk Patronage and the Arts in Egypt: Concluding Remarks”. Muqarnas 2 (1984), 173-181. https://doi.org/10.2307/1523064
• Lings, Martin. Kur’an Hat ve Tezhibinden Parıltılar. çev. Turan Koç. İstanbul: İstanbul Ticaret Odası Yayınları, 2012.
• Lings, Martin. Splendours of Qur’an Calligraphy & Illumination. Vaduz: Thesaurus Islamicus Foundation, 2005.
• Lings, Martin. The Quranic Art of Calligraphy and Illumination. London: World Islam Festival Publication, 1976.
• Ohta, Alison. “Filigree Bindings of the Mamluk Period”. Muqarnas 21 (2004), 267-276.
• Simon, Rettig. “Allah’ın Kelâmını Şekillendirmek: Kur’an’ın 1000 ve 1700 Arası Görsel Kodifikasyonları”. Kur’an Sanatı: Türk ve İslâm Eserleri Müzesi Hazineleri. İstanbul: Kültür ve Turizm Bakanlığı, 2018.
• Tanındı, Zeren. “Başlangıcından Osmanlı’ya Tezhip Sanatı”. Hat ve Tezhip Sanatı. 243-283. Ankara: Kültür ve Turizm Bakanlığı, 2015.
• Tanındı, Zeren. “Kur’ani Elyazmalarda Tezhip Sanatı ve Tezyini Desenler”. Kur’an Sanatı: Türk ve İslâm Eserleri Müzesi Hazineleri. 98-118. İstanbul: Kültür ve Turizm Bakanlığı, 2018.
• Temurçin, Nida Gamze. Memlük Dönemi Tezhip sanatının incelenerek günümüz tezhip sanatında yorumlanması. İstanbul: Mimar Sinan Güzel Sanatlar Üniversitesi, 2018. https://acikbilim.yok.gov.tr/handle/20.500.12812/214286
• Türkiye Yazma Eserler Kurumu Başkanlığı. Kutsal Risalet Yazma Mushaf Sergisi Kataloğu. Ankara: Türkiye Yazma Eserler Kurumu Başkanlığı, 2022.