Tasavvufî Açıdan Allah’a İzafe Edilen Zaman ve Mekân Problemi (Mahmud Üşnüvî’nin Ğâyetü’l-imkân fi dirâyeti’l-mekân Adlı Risalesi Bağlamında)

Yıl 2023, Sayı: 30, 272 - 299, 15.06.2023

Ömer Tay

https://doi.org/10.35415/sirnakifd.1243828

Öz

Zaman ve mekân kavramları tarih boyunca ilim ehlinin üzerinde düşündüğü önemli iki konudur. Ancak bunda ittifak ettikleri düşünülemez. Zira filozoflar, kelamcılar ve mutasavvıflar her biri kendi penceresinden olaya farklı yaklaşmışlardır. Çalışmada filozof ve kelamcılardan ziyade mutasavvıfların bu konuda ne düşündükleri üzerinde durmaya çalışılmıştır. Bu yüzden makalede Üşnüvî’nin Ğâyetü’l-imkân fî dirâyeti’l-mekân adlı Farsça el yazma eseri konu olarak seçilmiştir. Çalışma, tasavvuf cenahında zaman ve mekân konusunu geniş bir şekilde ele almakta ilklerden sayılan bu eserin nasıl bir yaklaşım sergilediğini ortaya çıkarmayı amaçlamıştır. Konuyu dağıtmamak adına esere bağlı kalmakla birlikte yer yer felsefe, kelam ve diğer mutasavvıfların görüşlerine yer verilmiştir. Üşnüvî, bu eserinde Allah’a ait mekânı ve zamanı merkeze alarak zamanın ve mekânın farklı boyutlarını ve çeşitlerini açıklamıştır. Diğer sûfîler Allah hakkında tenzih yolunu seçerken Üşnüvî yaratılmışların zaman ve mekân kavramlarından farklı olarak Allah’a has bir mekân ve zaman kavramından bahsetmiştir. Üşnüvî, söz konusu risalede Hakk Teâlâ’nın mekânı ile mahlukatın mekânı arasında mânevî bir uzaklık olduğunu belirtmiştir. O, Allah’ın yaratıklara olan yakınlığını te’vil etmeden hulûl ve teşbihten uzak bir şekilde olmak üzere zâhirî anlamda ele almıştır. Allah’ın evrenle olan birlikteliğinin anlaşılması için sık sık ruhun cesetle olan birlikteliği örneğini vermiştir. Üşnüvî, ilk dönem kelam ekollerinde Allah’a ait mekânda ittifak olduğunu sadece mahiyet ve özellikleri hakkında ihtilafa düştüklerini belirtmiştir. Üşnüvî, söz konusu risalesinde sık sık kendini Ehl-i Sünnet olarak tanıtmış, yer yer filozoflara ve Mu’tezileye de eleştirilerde bulunmuştur. Müellif, Allah’a ait mekân ve zaman kavramının hayli zor bir konu olduğunu ve bunu salt keşf ve ilhamla veya ruhun yardımıyla çözmenin imkansız olduğunu belirtmiştir. Keşf ve ilham bilgisinin; Kur’ân, hadis ve ümmetin icmâ süzgecinden geçirildikten sonra doğru bir sonuç elde edileceğini belirtmiştir. Çünkü ona göre, mekânları tanımanın asıl kriterleri âyet, hadis ve ümmetin icmâ ettikleri şeylerdir. Üşnüvî, cismânî, ruhânî ve Allah’a ait olmak üzere üç çeşit mekân ve zamandan bahsetmiştir. Kesif ile latif cismânîlerin mekân ve hızlarında farklılık olsa da bunlar için daralma, sıkışma, yakınlık ve uzaklığın söz konusu olduğunu belirtmiştir. Üşnüvî, tüm bunların aklî delillerle sabit olduğunu ancak kendisinin ruhî ve kalbî mükâşefeler sayesinde bunu çözdüğünü ifade etmiştir. Bunun yanı sıra mükâşefe yolu kendisine açılmayanların aklî delillere başvurmaları gerektiğini belirtmiştir. Üşnüvî’ye göre ruh, Hz. Peygamber’in sünnetine ittiba ve riyâzete devam etmesiyle birlikte bu kesif kalıptan latif cismânîlerin mekânına ulaşabilir. Hatta mânevî anlamda daha güçlü olan ise eltaf cismânîlerin mekânına bile ulaşabilir. Üşnüvî, bununla tay-ı mekân ve tay-ı zamanın mümkün olduğunu söylemeye çalışır. Üşnüvî’ye göre, yüce Allah’ın bahsedilen mekânlara inmesi veya onlarla beraber olması mümkün değildir. Zira hiçbir yaratık O’nun mekânına ulaşamaz. Çünkü O’nun mekânı çok yüksek olduğundan hiçbir yaratık ona iştirak edemez. Zira ona göre bahsedilen yükseklik zâhir ehlinin anladığı cihet açısından olan yükseklik değildir. Çünkü cihet açısından olan yüksekliğe yaratıkların ulaşması mümkündür. Ancak yüce Allah için söz konusu olan yüksekliğe mahlûkatın ulaşması imkânsızdır. Son olarak Üşnüvî, yüce Allah hakkındaki zaman kavramını anlamanın hayli zor olduğunu bu yüzden buna iman ve teslim olmanın en doğrusu olduğunu belirtmiştir.

Anahtar Kelimeler

Tasavvuf, Üşnüvî, Ğâyetü’l-imkân, Mekân, Zaman.

Teşekkür

Merhaba Hocam, akademik ve aile hayatınızdan feragat edip bizlere zaman ayırdığınız için sizlere teşekkür ederim. İyi çalışmalar.

The Issue of Time and Space Attributed to God in Sufism (In the Context of Mahmud Ushnuwī's Treatise Gayetü'l-imkan fi dirayeti'l-mekan

Öz

The concepts of time and space are two important subjects that scholars have thought about throughout history. However, it cannot be thought that they agreed on this. Philosophers, theologians, and Sufis have approached the issue from their own perspectives. In this study, it was attempted to focus on what Sufis thought about this subject rather than philosophers and theologians. Therefore, the Persian manuscript written by Ushnuwī named "Ğâya al-imkân fî dirâyâti'l-mekân" was chosen as the subject of the article. The study aims to reveal how this work, which is one of the first works to extensively address the topic of time and space in the field of Sufism, approaches the subject. While staying true to the work and not straying from the subject, the opinions of philosophers, theologians, and other Sufis were also included. Ushnuwī, in this work, explained the different dimensions and types of time and space by focusing on the space and time that belongs to Allah. While other Sufis chose the path of "tenzih" (refraining from attributing human-like qualities to Allah), Ushnuwī talked about a unique concept of space and time that belongs only to Allah, different from the concepts of space and time of created beings. In this treatise, Ushnuwī stated that there is a spiritual distance between Allah's space and the space of creatures. He approached the subject from a literal point of view without interpreting Allah's closeness to the creatures. To understand the unity of Allah with the universe, he frequently used the example of the unity of the soul and body. Ushnuwī stated that there was an agreement among the early theological schools regarding Allah's space, and they only disagreed about his essence and attributes. In his treatise, Ushnuwī often referred to himself as a member of the Ahl al-Sunnah wa'l-Jama'ah and criticized philosophers and Mu'tazilites. The author stated that the concept of space and time belonging to Allah was a difficult subject and it was impossible to solve it solely through inspiration or revelation or the assistance of the spirit. He stated that true knowledge could only be obtained by passing the criteria of the Quran, Hadith and the consensus of the ummah. According to Ushnuwī, there are three types of space and time: physical, spiritual, and belonging to Allah. Although there are differences in the space and speed of the physical and spiritual entities, he mentioned that there are constraints, compression, proximity, and distance in these entities. Ushnuwī stated that all of these are established by rational proofs, but he himself solved these issues through spiritual and heartful contemplation. He also pointed out that those who could not reach the way of contemplation should resort to rational proofs. According to Ushnuwī, the soul can reach the space of subtle physical entities by following the Sunnah of the Prophet Muhammad and continuing to practice spiritual discipline. Moreover, the spiritual soul can even reach the space of subtle physical entities. Ushnuwī, tries to say that tay-ı space and tay-ı time are possible with this. According to Ushnuwī, it is not possible for Almighty Allah to descend to the mentioned places or be with them. For no creature can reach His place. Because His place is so high, no creature can participate in it. For, according to him, the height mentioned is not the height in terms of the aspect understood by the people of the apparent. Because it is possible for creatures to reach the height in terms of direction. However, it is impossible for creatures to reach the height that is in question for Almighty Allah. Finally, Ushnuwī stated that understanding the concept of time with regard to the Almighty Allah is quite difficult and therefore it is best to believe in and surrender to it.

Anahtar Kelimeler

Tasavvuf (Sufism), Ushnuwī, Gâya al-imkân, Space, Time.

Kaynakça

• Aktürk, Eyüp. “Tanrı-Mekân İlişkisi: ‘Her Yerde Bulunma’ ve ‘Aşkınlık’ Sorunu”. e-Şarkiyat İlmi Araştırmalar Dergisi, 8/16 (2016), 942-961.
• Bakış, Rıza. Hallâc’a Göre Varlik Ve Dînî Tecrübe. Kayseri: Erciyes Üniversitesi, Doktora Tezi, 2010.
• Belhî, Ebü’l-Kâsım Abdullâh b. Ahmed el-. Ki̇tâbu’l-Makâlât ve Maahu Uyûnu’l-Mesâi̇l ve’l-Cevâbât. İstanbul: Daru’l-Feth Yayınları, 2020.
• Câmî, Nûrüddîn Abdurrahmân b. Nizâmiddîn Ahmed b. Muhammed. Nefahâtü’l- üns min hadarâti’l-küds. Tahran: Kitap Furôşî Mahmûdî, 1958.
• Certel, Hüseyin. “Mekân İçinde Tanrı Tasavvuru ve Antropomorfik Düşünce”. Akademik Araştırmalar: Sosyal Bilimler Dergisi 1/3 (1996), 52-57.
• Çelik, Mehmet Mübarek. Ebu Sabi̇t Muhammed bi̇n Abdi̇lmeli̇k ed-Deylemi̇ ve Tefsi̇ru’d-Deylemi̇. Şanlıurfa: Harran Üniversitesi, Doktora, 2015.
• Deylemî, Muhammed b. Abdulmelik. Risâle-i Reddi Hulûliyye. İstanbul: Süleymaniye Kütüphanesi, İbrahim Efendi, 860.
• Deylemî, Şemsuddîn Ebû Sâbit Muhammed b. Abdilmelik. el-Mesâilu’l-Mulemme‘ bi’l-Vekâi‘i’l-Bedâi‘i’l-Muberhan bi Delâili’ş-Şerai‘. İstanbul: Süleymaniye Kütüphanesi, Şehit Ali Paşa, 1346.
• Ebû Nu‘aym, Ahmed b. Abdullah el-İsfehânî. Hilyetü’l-evliyâ ve tabakâtü’l-asfiyâ. Kahire: Dârü’l-fikir, 1996.
• Eş’arî, Ebü’l-Hasen. Makâlâtü’l-İslâmiyyin ve İhtilâfü’l-Musallîn. çev. Mehmet Dalkılıç, Ömer Aydın. istanbul: Kabalcı Yayınları, 2005.
• Gençdal, Rıza. Yûnus Emre’de Allah, İnsan Ve Varlık Anlayışı. Şanlıurfa: Harran Üniversitesi, Yüksek Lisans, 2022. Hallâc, Hüseyin b. Mansûr. Ahbâru’l-Hallâc. Paris, 1957.
• Hallâc, Hüseyin b. Mansûr. Kitâbu’t-Tavâsîn. Paris, 1913.
• Hamevî, Yâkut b. Abdillâh Şihâbuddîn el-Bağdâdî. el-. Mu‘cemu’l-Buldân. Beyrût: Dâru Sadir, 1979.
• Hindî, Alâüddîn Alî b. Müttakî b. Hüsâmüddîn el-. Kenzüʼl-ʻummâl fî süneniʼl-akvâl veʼl-efʻâl. Beyrût: Müessesetüʼr-Risâle, 1981.
• İbrahimoğlu, Abdulmelik. “Muhammed Pârsâ’nin Başyapıtı Faslü’l-Hi̇tâb”. Şarkiyat 14/3 (2022), 1117-1143.
• Kadir Recep Muhammed. “Ebü’l-Muîn en-Nesefî’ye Göre Allah ve Mekân”. Uludağ Üniversitesi İlahiyat Fakültesi Dergisi 17/1 (2008), 245-262.
• Kâtib Çelebi, Hacı Halife, Mustafa b. Abdullah. Keşfu’z-Zünûn an Esâmî’l- Kütüb ve’l-Fünûn,. 2 Cilt. Beyrût: Daru İhyâu Türâsü’l-Arabî, ts.
• Kehhâle, Ömer Rıza. Mu‘cemu’l-müellifîn. Beyrût: Dâru İhyâ-i Turâsi’l-‘Arabî, 1993.
• Kelâbâzî, Ebû Bekir Muhammed b. İshâk. Doğuş Devrinde Tasavvuf Ta’arruf. ed. Süleyman Uludağ. İstanbul: Dergah Yayınları, 1992.
• Mâtürîdî, Ebû Mansûr Muhammed b. Mahmûd. Kitâbü’t-tevhîd. Ankara: İsam Yay, 2003.
• Mâyil Herevî, Necîb. Mecmûa-i âsâri fârisî (Şeyh Ebu Muhammad Mahmud b. Hudâdâd b. Yusuf). İran: Kütüphâne-i Tahûrî, 1950.
• Nesefî, Azizüddin. Tenzîl. çev. Selami Şimşek. İstanbul: Litera Yayınları, 2020.
• Nesefî, Ebü’l-Muîn Meymûn b. Muhammed. Tebsıratü’l-edille fi usûli’d-dîn. Ankara: Diyanet İşleri Başkanlığı Yayınları, 2004.
• Pârsâ, Muhammed. Faslü’l-hitâb. Tahran: Merkez-i Neşr-i Dânişgâhî, 2002.
• Şâh Ni‘metullâh. "Ğâyetü’l-imkân fî dirâyeti’l-mekân”, Pâre-yi ez Resâil-i Şâh Ni‘metullâh-ı Velî. ed. Hacı Mîrzâ Abdülhüseyin Zü’r-riyâseteyn. Tahran: Matbuʽat-i Ermagan, 1311.
• Şehristânî, Ebü’l-Feth Muhammed b. Abdülkerim. el-Milel ve’n-nihal. Beyrût: Dâru’l-Ma’rife, 1990.
• Uludağ, Süleyman. “Bâharzî, Seyfeddin”. Türkiye Diyanet Vakfı İslâm Ansiklopedisi. 4/474-475. İstanbul: TDV Yayınları, 1991.
• Üşnüvî, Tâcüddin Mahmud b. Hudâdâd. Ğâyetü’l-imkân fî dirâyeti’l-mekân. İstanbul: Süleymaniye Kütüphanesi, Ayasofya, 4819.
• Vâiz, Asîlüddin Abdullah. Maksadü’l-ikbâli sultâniyye. Tahran, 1932.