Cüveynî’nin Mezhep İmamlarına Yönelik Tutumu: el-Burhân fî Usûli’l-Fıkh Adlı Eseri Örneğinde

Yıl 2023, Sayı: 30, 407 - 430, 15.06.2023

Selman Demirboğa

https://doi.org/10.35415/sirnakifd.1254523

Öz

İmâmü’l-Haremeyn el-Cüveynî (ö. 478/1085), kelam ilminin yanı sıra fıkıh ve fıkıh usûlüne ilişkin pek çok eser kaleme almıştır. Fıkıh usûlüne ilişkin yazdığı en önemli eseri el-Burhân fî usûli’l-fıkh adlı eseridir. Bu eseri Cüveynî'nin fıkıh usûlüne dair günümüze ulaşan en son eseri olarak tavsif etmek mümkündür. Şâfiî usulcülerin yanı sıra Mâlikî usulcülerin de dikkatini çeken bu eser, Mâzerî (ö. 536/1141) ve Ebyârî (ö. 618/1219) gibi Mâlikî usulcüler tarafından şerhedilmiştir. Malikî usulcülerin bu esere ehemmiyet göstermelerinin temel sebeplerinden biri, Cüveynî'nin yer yer Mâlik (ö. 179/795) ve Eş‘arî kelamcı usulcülerini eleştirmesidir. Cüveynî'nin el-Burhân’ı son eserlerinden biri olması sebebiyle aynı zamanda ilmi olgunluğunu ve görüşlerinin tekamülünü yansıtması açısından da önem arz etmektedir. Zira bir usulcünün hangi görüşü esas aldığı ancak yazdığı son eserle belli olur. Aynı şekilde bu vasfı haiz olan eserler görüşlerin seyrinin takip edilmesi açısından da önemlidir. Cüveynî'nin özelde el-Burhân genelde diğer eserlerinde kendine özgün bir üslubunun bulunduğunu söylemek mümkündür. Bu açıdan Cüveynî'nin en önemli özelliğinin kullandığı edebi dil olduğu söylenebilir. Kullandığı dilin zorluğu sebebiyle el-Burhân “ümmetin bilmecesi/luğazu’l-umme” olarak nitelenmiştir. Kendine özgün temellendirmeleri ve akıl yürütmeleri de karakteristik özellikleri arasında yer almaktadır. Konuları veciz bir şekilde ele alması, hatalı olma ihtimali bulunan görüşleri nakilcilere nispet etmesi ve bazı fakihlere yönelik sert tutum içinde olmasını da temel özellikleri arasında saymak mümkündür. Cüveynî, el-Burhân’da birçok fakih ve usulcünün görüşüne değinmiştir. Özellikle eserleri, günümüze ulaşmayan bazı usulcülerin görüşlerini aktarması açısından büyük önem arz etmektedir. Usulcü ve fakihlerin yanı sıra Ebû Hanîfe (ö. 150/767), Mâlik ve Şâfiî (ö. 204/820) gibi mezhep imamlarının görüşlerine de değinen Cüveynî, Ahmed b. Hanbel’e (ö. 241/855) ise sadece iki yerde atıfta bulunmuştur. Cüveynî mezhep imamlarının görüşlerine değinirken yer yer ağır eleştirilerde bulunmuştur. Söz konusu eleştirilere en çok maruz kalan imam, Ebû Hanîfe olmuştur. Ebû Hanîfe kadar olmasa da Mâlik'in de eleştirilerden payını aldığı görülmektedir. Ebû Hanîfe’ye yönelik eleştiriler hem şahıs hem de görüşlerine yönelik iken, Mâlik'e yönelik eleştiriler ise daha çok görüşlerine yönelik olmuştur. Ebû Hanîfe’ye yönelik sert tutumun altında Kündürî fitnesinin yanı sıra dönemin sosyal ve siyasal şartları, mezhepler arasındaki münazaralar ve mezhep savunusu gibi hususların etkili olduğu söylenebilir. Mâlik'e yönelik tutumunda ise daha çok Medine ehlinin ameli ve maslahat gibi konular etkili olmuştur. Cüveynî'nin Şâfiî’ye yönelik tutumu ise her iki imamdan farklıdır. Zira o, kendi mezhep imamını övmüş ve mezhebinin tercih edilmesi gerektiğini savunmuştur. Cüveynî’nin mezhep imamlarına yönelik tutumunu konu alan bu çalışmada öncelikle Cüveynî’nin takip ettiği yöntem ile bazı karakteristik özellikleri ele alınacaktır. Bu hususlar zikredildikten sonra mezhep imamlarına yönelik tutumunun nasıl olduğu ve bu tutumun arka planında yer alan sebeplerin ne olduğu tespit edilmeye çalışılacaktır. Bütün bu hususlar el-Burhân özelinde ortaya konulacaktır. Bununla birlikte ihtiyaç duyulması halinde Cüveynî'nin et-Telhîs, Ğiyâsu’l-umem, Nihâyetü’l-matlab ve Muğîsu’l-halk gibi eserlerine de referansta bulunulacaktır. Bu çalışmanın temel amacı, Cüveynî'nin el-Burhân’da kullandığı yöntemin mahiyetini ve mezhep imamlarına yönelik tutumunu izah etmektir.

Anahtar Kelimeler

İslam Hukuku, Cüveynî, el-Burhân, Ebû Hanîfe, Mâlik, Şâfiî

Juwayni's Attitude Towards the Imams of the Sect: In the Context of al-Burhân fî Usûli'l-Fiqh

Öz

Imām al-Haramayn al-Juwaynī wrote numerous works on fiqh and jurisprudence and its principles, as well as the science of kalam. His most significant work on jurisprudential principles is called al-Burhan fi Usul al-Fiqh, which is considered to be his latest surviving work on the subject. The work in question has been accepted as one of the main works of the method of mutakallimin and has been the main reference source for many works written after her. This work gained the attention not only of the Shafi'i usul scholars but also of the Maliki usul scholars, such as al-Maziri (d. 536/1141) and al-Abhari (d. 618/1219), who wrote commentaries on it. One of the main reasons why Maliki scholars attach importance to this work is that Juwaynī occasionally criticizes the Imam Malik (d. 179/795) and Ash'ari theological scholars. Juwaynī's statement that the views attributed to some Mu'tazilite scholars are wrong can be counted among these reasons. Juwaynī discussed the views of many jurists and theologians in his work, al-Burhan. His works are especially important for conveying the views of some usul scholars that have not reached us today. In addition to usul scholars and jurists, Juwaynī also refers to the views of imams of schools of law such as Abu Hanifa (d. 150/767), Malik, and Shafi'i (d. 204/820), but he only cites Ahmad ibn Hanbal (d. 241/855) twice. While discussing the views of the imams of the sect, Juwaynī made heavy criticisms from time to time. Imam Abu Hanifa was the most criticized, while Malik was also subject to criticism, although not to the same extent. The harsh attitude towards Abu Hanifa can be attributed to factors such as the Kundurī sedition, the social and political conditions of the time, debates among schools of law, and the defense of one's own school. In his attitude towards Malik, matters such as the deeds of the people of Madinah and maslahat were mostly effective. Juwaynī's attitude towards Shafi'i is different from other imams. Because he praised his own sect imam and argued that his sect should be preferred. In this study on Juwaynī's attitude towards the imams of schools of law, first, the method he followed and some of his characteristic features will be discussed. After these points are addressed, his attitude towards the imams of schools of law and the reasons behind this attitude will be analyzed. All of these issues will be examined specifically in the context of al-Burhan. However, reference will also be made to Juwaynī's other works such as at-Talhîs, Ğiyâsu'l-umam, Nihâyetü'l-matlab and Muğîsu'l-halq if necessary. The main purpose of this study is to explain Juwaynī's method in al-Burhan and his attitude towards the imams of schools of law.

Anahtar Kelimeler

Islamic Law, Juwaynī, al-Burhan, Abu Hanifa, Malik, Shafi

Kaynakça

• Ali el-Kârî, Ebü’l-Hasen Nûrüddîn Alî b. Sultân Muhammed el-Kârî el-Herevî. Teşyî‘u fukahâi’l-Hanefiyye li teşnî‘i süfehâ’i’ş-Şâfiiyye. İstanbul: Millet Genel Kütüphanesi, Feyzullah Efendi, 2138.
• Aslan, Mahsum. “Bir Talebenin Hocasına Eleştirileri: İmâmü’l-Harameyn el-Cüveynî -Ebu’l-Kasım el-Fûrânî Örneği”. Anemon: Muş Alparslan Üniversitesi Sosyal Bilimler Dergisi 9 (2021).
• Aynî, Ebû Muhammed Ebü’s-Senâ Bedrüddîn Mahmûd b. Ahmed. el-Mekâsidu’n-nahviyye fî şerhi şevâhidi şurûhi’l-Elfiyye (Şerhu şevâhidi’l-kübrâ). thk. Ali Muhammed Fahir vd. Kahire: Dâru’s-selâm, 2010.
• Bâbertî, Ekmelüddîn Muhammed b. Mahmûd er-Rûmî. en-Nüketü’z-zarîfe fi tercîhi mezhebi Ebî Hanîfe. thk. Belle Hasan Ömer. Riyad: Câmiatü’l-Melik Su’ûd, 1997.
• Bâkıllânî, Ebû Bekr Muhammed b. Tayyib b. Muhammed el-Basrî. et-Takrîb ve’l-irşâd. thk. Abdulhamid b. Ali Ebû Züneyd. Beyrut: Müessesetu’r-risâle, 1998.
• Baktır, Mustafa. “el-Burhân fî usûli’l-fıkh”. Türkiye Diyanet Vakfı İslam Ansiklopedisi. Erişim 13 Şubat 2023. https://islamansiklopedisi.org.tr/el-burhan-fi-usulil-fikh
• Buğda, Sadrettin. “Gazzâlî’nin Eleştiriye Yaklaşımı ve Mezheb İmâmlarına Yönelik Eleştiri Üslûbu”. Anemon: Muş Alparslan Üniversitesi Sosyal Bilimler Dergisi 9 (2021).
• Bûtî, Muhammed Saîd Ramazân. Davâbitü’l-maslaha fi’ş-şerîʿati’l-İslâmiyye. Müessesetu’r-risâle, 1973.
• Cessâs, Ebû Bekr Ahmed b. Ali er-Râzî. Muhtasaru ihtilâfi’l-’ulemâ’. thk. Abdullah Nezir Ahmed. 5 Cilt. Beyrut: Dâru’l-beşâiri’l-islâmiyye, 1995.
• Cezâirî, ‘Alî b. Abdirrahmân Bessâm. “Mukaddime”. et-Tahkîk ve’l-beyân fî şerhi’l-Burhân fî usûli’l-fıkh. mlf. Şemsuddîn ‘Alî b. İsmâ‘îl b. ‘Alî es-Senhâcî Ebyârî. Kuveyt: Dâru’z-ziyâ, 2013.
• Cüveynî, İmâmü’l-Haremeyn Ebü’l-Meâlî Rüknüddîn Abdülmelik b. Abdillâh b. Yûsuf el-Cüveynî et-Tâî en-Nîsâbûrî. el-Burhân fî usûli’l-fıkh. thk. Abdülazim Mahmud ed-Dîb. 2 Cilt. Dârü’l-vefâ, 2012.
• Cüveynî, İmâmü’l-Haremeyn Ebü’l-Meâlî Rüknüddîn Abdülmelik b. Abdillâh b. Yûsuf el-Cüveynî et-Tâî en-Nîsâbûrî. et-Telhîs fî usûli’l-fıkh. thk. Abdullah Culem en-Niyabî - Şebbir Ahmed el-Umerî. 3 Cilt. Beyrut: Dâru’l-beşâiri’l-islâmiyye, 1996.
• Cüveynî, İmâmü’l-Haremeyn Ebü’l-Meâlî Rüknüddîn Abdülmelik b. Abdillâh b. Yûsuf el-Cüveynî et-Tâî en-Nîsâbûrî. Ğiyâsu’l-umem fi’l-tiyâsi’s-zulem. thk. Abdülazim Mahmud ed-Dîb. Beyrut: Dâru’l-minhâc, 2014.
• Cüveynî, İmâmü’l-Haremeyn Ebü’l-Meâlî Rüknüddîn Abdülmelik b. Abdillâh b. Yûsuf el-Cüveynî et-Tâî en-Nîsâbûrî. Muğîsu’l-halk fî tercîhi’l-kavli’l-hak (İhkâku’l-hak bi ibtâli’l-bâtili fî Muğîsu’l-halk ile beraber). thk. Heysem Tuaymî. Beyrut: el-Mektebetu’l-asriyye, 2003.
• Cüveynî, İmâmü’l-Haremeyn Ebü’l-Meâlî Rüknüddîn Abdülmelik b. Abdillâh b. Yûsuf el-Cüveynî et-Tâî en-Nîsâbûrî. Nihâyetü’l-matlab fî dirâyeti’l-mezheb. thk. Abdülazim Mahmud ed-Dîb. Beyrut: Dâru’l-minhâc, 2007.
• Demirboğa, Selman. Cüveynî’nin Şâfiî’ye Muhalefeti -Usûl Konuları Bağlamında-. İstanbul: Nida Yayınları, 2022.
• Dîb, Abdülazîm Mahmûd. Fıkhu İmâmi’l-Haremeyn Abdilmelik b. Abdillah el-Cüveynî: Hasaisühu-eserühu-menziletühu. Beyrut: Dâru’l-minhâc, 2013.
• Dîb, Abdülazim Mahmud. “Mukaddime”. el-Burhân fî usûli’l-fıkh. Dârü’l-vefâ, 2012.
• Ebyârî, Şemsuddîn ‘Alî b. İsmâ‘îl b. ‘Alî es-Senhâcî. et-Tahkîk ve’l-beyân fî şerhi’l-Burhân fî usûli’l-fıkh. thk. ‘Alî b. Abdirrahmân Bessâm el-Cezâirî. Kuveyt: Dâru’z-ziyâ, 2013.
• Enbârî, Abdurrahman b. Muhammed b. Ubeydullah el-Ensârî. el-İnsâf fî mesâili’l-hilâf beyne’n-nahviyyîn. el-Mektebetu’l-asriyye, 2003.
• Eşit, Davut. “Gazzâlî’nin Ebû Hanîfe Eleştirisi”. Bursa, 2013.
• Eşit, Yusuf. “İmâmü’l-Haremeyn el-Cüveynî’nin Muğîsü’l-Halk fî Tercîhi’l-Kavli’l-Hakk Adlı Eserinde Ebû Hanife’ye Yönelik Eleştirileri”. Anemon: Muş Alparslan Üniversitesi Sosyal Bilimler Dergisi 9 (2021).
• Furkani, Mehterhan. “Tahkîku ‘el-İbâne fi’r-Red ale’l-Müşenniîn ala Ebî Hanîfe’ li’l-Kâdî Ebî Ca’fer el-Belhî es-Sürmârî”. İslâm Araştırmaları Dergisi 43 (2020).
• Gazzâlî, Hüccetü’l-İslâm Ebû Hâmid Muhammed b. Muhammed b. Muhammed b. Ahmed. el-Menhûl min ta‘lîkâti’l-usûl. thk. Muhammed Hasan Heyto. Dımaşk, 1980.
• Günay, Hacı Mehmet. “Kevseri’nin İhkaku’l-Hak Adlı Eserinde Cüveynî’ye Yönelttiği Eleştiriler”. Düzce, 2007.
• İbn Akîl, Ebû Muhammed Bahâüddîn Abdullah el-Hemedânî. Şerhu İbn Akîl alâ Elfiyyeti İbn Mâlik. thk. Muhammed Muhyiddîn Abdulhamid. Kahire: Dârü’t-türâs, 1980.
• İbn Asâkir, Ebü’l-Kâsım Alî b. el-Hasen b. Hibetillâh b. Abdillâh b. Hüseyn ed-Dımaşkî. Tebyînü kezibi’l-müfterî fîmâ nüsibe ile’l-İmâm Ebi’l-Hasan el-Eşʿarî. Beyrut: Dâru’l-kitâbi’l-‘arabî, 1404.
• İbn Haldûn, Ebû Zeyd Veliyyüddîn Abdurrahmân b. Muhammed b. Hasen el-Hadramî el-Mağribî et-Tûnisî. Mukaddime. thk. Halil Şahhade. Beyrut: Dâru’l-fikr, 2001.
• İltaş, Davut. “Fıkıh Usulü Yazımında ‘Kelamcılar Yöntemi ve Fakihler Yöntemi’ Ayrımlaşmasının Mahiyeti Üzerine”. Bilimname 2 (2009). https://dergipark.org.tr/tr/pub/bilimname/issue/3507/47666
• Kalaycı, Mehmet. Tarihsel Süreçte Eşarilik Maturidilik İlişkisi. Ankara: Ankara Okulu Yayınları, 2017.
• Kâsânî, Alâüddîn Ebû Bekr b. Mes‘ûd. Bedâi’u’s-sanâi‘ fî tertîbi’ş-şerâi‘. thk. Ali Muhammed Muavvaz - Âdil Ahmed Abdülmevcûd. 10 Cilt. Beyrut: Dâru’l-kutubi’l-ilmiyye, 2003.
• Kelvezânî, Ebü’l-Hattâb Mahfûz b. Ahmed b. el-Hasen el-Kelvezânî el-Bağdâdî. el-Hidâye ‘alâ mezhebi’l-İmâm Ebî Abdillâh Ahmed b. Muhammed b. Hanbel eş-Şeybânî. thk. Abdullatîf Humeym - Mâhir Yâsin el-Fehl. Kuveyt: Dâru ğaras, 2004.
• Kevserî, Muhammed Zâhid. İhkâku’l-hak bi ibtâli’l-bâtili fî Muğîsu’l-halk (Muğîsu’l-halk fî tercîhi’l-kavli’l-hak ile beraber). thk. Heysem Tuaymî. Beyrut: el-Mektebetu’l-asriyye, 2003.
• Kudûrî, Ebü’l-Hüseyn Ahmed b. Ebî Bekr. et-Tecrîd. thk. Muhammed Ahmed Sirâc - Alî Cuma Muhammed. 12 Cilt. Kahire: Dâru’s-selâm, 2006.
• Mâlik, Ebû Abdillâh Mâlik b. Enes b. Mâlik b. Ebî Âmir el-Asbahî el-Yemenî. el-Muvatta. thk. Muhammed Fuad Abdulbaki. Beyrut: Daru İhyai’t-turasi’l-Arabiyye, 1985.
• Malkâvî, Bessâm İsmâil Mahmûd. Menhecu’l-imâm Abdülmelik b. Abdillâh b. Yûsuf el-Cüveynî fi’l-usûli min hilâli kitabihi el-Burhân fî usûli’l-fıkh. Ürdün, 2000.
• Mâverdî, Ebü’l-Hasen Alî b. Muhammed b. Habîb el-Basrî. el-Hâvi’l-kebîr. thk. Ali Muhammed Muavvaz - Âdil Ahmed Abdülmevcûd. Beyrut: Dâru’l-kutubi’l-ilmiyye, 1999.
• Mâzerî, Ebû Abdillâh Muhammed b. Alî b. Ömer et-Temîmî es-Sıkıllî. Îzâhu’l-mahsûl min Burhâni’l-usûl. thk. Ammar et-Talıbî. Beyrut: Dârü’l-garbi’l-İslâmî, ts.
• Muvaffakuddin İbn Kudâme, Ebû Muhammed Muvaffakuddîn Abdullâh b. Ahmed b. Muhammed b. Kudâme el-Cemmâîlî el-Makdisî. el-Muğnî. thk. Abdullah b. Abdülmuhsin et-Türkî - Abdulfettâh Muhammed el-Hulu. Riyad: Dâru alemi’l-kutub, 1997.
• Müzenî, Ebû İbrâhîm İsmâîl b. Yahyâ b. İsmâîl el-Mısrî. el-Muhtasar. thk. Ebi Amir Abdullah ed-Dağıstânî. Riyad: Daru Medâric, 2019.
• Nevevî, Ebû Zekeriyyâ Yahyâ b. Şeref b. Mürî. Tehzîbü’l-esmâ’ ve’l-luğât. 4 Cilt. Beyrut: Dâru’l-kutubi’l-ilmiyye, ts.
• Niyabî, Abdullah Culem - Umerî, Şebbir Ahmed. “Mukaddime”. et-Telhîs fî usûli’l-fıkh. Beyrut: Dâru’l-beşâiri’l-islâmiyye, 1996.
• Nuh b. Mustafa. el-Kelimâtü’ş-şerife fî tenzihi Ebî Hanîfe. İstanbul: Süleymaniye Kütüphanesi, Hacı Mahmud Efendi, 4611.
• Sahnûn, Ebû Saîd Abdüsselâm b. Saîd b. Habîb et-Tenûhî. el-Müdevvenetü’l-kübrâ. 4 Cilt. Beyrut: Dâru’l-kutubi’l-ilmiyye, 1994.
• Sevgili, M. Macit. Cüveynî’nin Kıyas Anlayışı. Ankara: İsam Yayınları, 2021.
• Sevgili, M. Macit. İmâmü’l-Haremeyn Cüveynî. Ankara: Türkiye Diyanet Vakfı Yayınları, 2021.
• Sübkî, Ebû Nasr Tâcüddîn Abdülvehhâb b. Alî b. Abdilkâfî. Tabakâtü’ş-Şâfiiyyeti’l-kübrâ. thk. Mahmûd Muhammed et-Tannâhî - Abdulfettâh Muhammed el-Hulu. Dâru hacr, 1413.
• Şâfiî, Ebû Abdillâh Muhammed b. İdrîs b. Abbâs. el-Ümm. thk. Rifat Fevzî Abdülmuttalib. Mansûre: Dârü’l-vefâ, 2001.
• Şîrâzî, Ebû İshâk Cemâlüddîn İbrâhîm b. Alî b. Yûsuf. el-Mühezzeb fî fıkhi’l-İmâmi’ş-Şâfiî. thk. Zekeriyya Umeyrât. Dâru’l-kutubi’l-ilmiyye, 1995.
• Talıbî, Ammar. “Mukaddime”. Îzâhu’l-mahsûl min Burhâni’l-usûl. mlf. Ebû Abdillâh Muhammed b. Alî b. Ömer et-Temîmî es-Sıkıllî el-Mâzerî. Beyrut: Dârü’l-garbi’l-İslâmî, ts.
• Zehebî, Ebû Abdillâh Şemsüddîn Muhammed b. Ahmed b. Osmân. Siyeru a‘lâmi’n-nübelâ. thk. Şuayb el-Arnaût. Beyrut: Müessesetu’r-risâle, 1985.
• Zerkeşî, Ebû Abdillâh Bedrüddîn Muhammed b. Bahâdır b. Abdillâh et-Türkî el-Mısrî el-Minhâcî. el-Bahru’l-muhît fî usûli’l-fıkh. thk. Abdülkadir Abdullah el-Ânî. Kuveyt: Vezaretü’l-evkâf ve’ş-şuûni’l-İslâmiyye, 1992.
• Zuhaylî, Muhammed. el-İmâmu’l-Cüveynî İmâmu’l-Haremeyn. Dımaşk: Dâru’l-kâlem, 1992.