Şâfi‘î Fıkıh Usûlünün İbâḍî Fıkıh Usûlüne Etkisi: Ḫaffâf ve Melşûṭî Örneği

Yıl 2023, Sayı: 33, 253 - 282, 15.12.2023

Davut Eşit

https://doi.org/10.35415/sirnakifd.1321351

Öz

Fıkhî mezheplerin kendilerine özgü yapıları, usûlleri, iç disiplinleri ve tutarlılıkları vardır. Bunların yanı sıra, fıkhî mezhepler kendileri dışındaki farklı mezheplere, düşüncelere ve gelişmelere kapalı, statik yapılar değildir. Aksine bir mezhebin gelişiminde farklı mezheplerle olan etkileşimin de payı vardır. Mezheplerin kendi görüşlerini savunma veya farklı mezhebin görüşlerini eleştirme amacıyla cedel ve hilâf türü eserler ortaya koymaları, esasında bir mezhebin diğer mezheplerle olan etkileşiminin sonucunda ortaya çıkan fıkha özgü bir literatür olarak değerlendirilebilir. Bir mezhebin kendi doktrinini savunma veya kendisi dışındakileri eleştirebilmesi diğer mezhebin de doktrinine hâkim olmayı gerekli kılmaktadır. Bu açıdan bakıldığı takdirde kurumsal yapılar olarak mezheplerin varlığı ve gelişimi bir anlamda farklı mezheplerle olan etkileşimine ve iletişimine de bağlıdır. Bu etkileşim, sözünü ettiğimiz mezheplerin kendileri dışındaki farklı mezheplerle ilmî açıdan mücadele etme ve rekabet etmeyle beraber birbirlerinin fıkhî mirasından karşılıklı bir şekilde istifade etme şeklinde de gerçekleşmiştir. Özellikle aynı bölgede varlık gösteren ve yaşayan mezheplerin birbiri ile daha fazla etkileşimde oldukları vakidir. Ancak bu durum uzak bölgelerde yaşayan mezhep mensuplarının birbirinden bağımsız ve habersiz oldukları, birbirleriyle etkileşimde olmadıkları anlamına gelmemektedir. Aksine farklı münasebetlerle birbirinden uzak coğrafyalara yapılan seyahatler, Hicâz gibi dini merkezlerdeki buluşmalar, birbirinden çok uzak merkezlerde ortaya konulan bilginin dolaşımda olmasına ve karşılıklı kullanılmasına olanak sağlamıştır. Bu minvalde araştırmamızda birbirinden uzak sayılabilecek coğrafyalarda ve zaman aralığında yaşayan iki farklı mezhep âlimi tarafından ortaya konulan iki metin üzerinden mezheplerin birbiriyle olan etkileşimi ele alınacaktır. Bu metinlerden biri 4./10. asır Irak bölgesi Şâfi‘î fakîhlerinden olan Ebû Bekr el-Ḫaffâf’a (öl.362/973 [?]) ait el-Aḳsâm ve’l-ḫiṣâl, diğeri ise 6./12. Asır Mağrib bölgesi İbâḍî âlimlerinden olan Tebġûrîn el-Melşûṭî’ye (öl. 6./12. yüzyıl) ait olduğu tahmin edilen el-Edille ve’l-beyân adlı eserdir. Çalışmamızda biri Irak bölgesinde diğeri ise Mağrib bölgesinde yaşayan ancak aralarında iki yüzyıllık bir tarih aralığı olan; keza biri Şâfi‘î diğeri ise İbâḍî olan iki fakîhin usûl düşüncesi bakımından birbiriyle olan irtibatı irdelenecektir. Bu temelde Şâfi‘î fıkıh usûlü ile İbâḍî fıkıh usûlü arasındaki etki ve etkileşimin ortaya konması araştırmanın temel hedefidir. Daha doğru bir ifade ile Ḫaffâf’ın el-Aḳsâm ve’l-ḫiṣâl’inin Melşûṭî’ye nispet edilen el-Edille ve’l-beyân adlı esere etkisi üzerinden Şâfi‘î fıkıh usûlünün İbâḍî fıkıh usûlüne etkisi ortaya konmaya çalışılacaktır. Melşûṭî’nin eserindeki kurguya bakıldığında pek çok hususta gerek lafız gerekse de muhteva bakımından Ḫaffâf’tan etkilendiğini söylemek mümkündür. Ancak Melşûṭî’nin fıkıh usûlü düşüncesi sadece Ḫaffâf’ın el-Aḳsâm ve’l-ḫisâl’i ile değil özellikle el-Aḳsâm ve’l-ḫiṣâl’de bulunmayan hususlarda Şâfi‘î (öl. 204/820) başta olmak üzere diğer Şâfi‘î usûlcülerinin görüşleri ile de irtibatlıdır. Bu husus dikkate alınarak Melşûṭî’nin fıkıh usûlü düşüncesi, Şâfi‘î usûlcülerinin görüşleri ile mukayese edilerek genel olarak Melşûṭî üzerinden İbâḍî fıkıh usûlünün Şâfi‘î fıkıh usûlü ile olan irtibatı kurgulanmaya çalışılacaktır. Buradan hareketle her ne kadar araştırma Ḫaffâf’ın el-Aḳsâm ve’l-ḫiṣâl’i ile Melşûṭî’ye nispet edilen el-Edille ve’l-beyân adlı eser üzerinden temellendirilmeye çalışılsa da her iki mezhep arasındaki irtibatın genel fotoğrafını sunmak için, farklı usûl eserlerinden de istifade edilecektir.

Anahtar Kelimeler

İslâm Hukuku, Şâfi‘îlik, İbâḍîlik, Ḫaffâf, Melşûṭî, Etkileşim.

The Effect of Shāfi‘ī Uṣūl al-Fiqh on Ibāḍī Uṣūl al-Fiqh: Example of al-Khaffāf and al-Malshūṭī

Öz

The jurisprudential madhhab (sect) have structures, methods, inner disciplines and consistencies within themselves. In addition to these, the jurisprudential madhhabs are not static structures which are closed to different madhhabs, thoughts and developments except for them. On the contrary, a madhhab’s interaction with other madhhabs has a share in the development of that madhhab. The fact that the madhhabs produce works such as al-jadal (dialectic of jurisprudental) and al-khilāf (the science of disagreement) to criticise the views of different madhhabs and defend their views can be evaluated as a literature specific to al-fiqh (Islamic law) emerging as a result of interactions of a madhhab with others. It is necessary that a madhhab must have a domination on the rival sect in order to be able to criticise its and others’ doctrine apart from it. When looked from this angle, the presence and development of the madhhabs as institutional bodies, in a sense, rely on their interaction and communication with different madhhabs. This interaction took place in the form of scientifically struggling and competing with different madhhabs other than the madhhabs we mentioned, as well as mutually benefiting from each other’s jurisprudential heritage. In particular, the madhhabs that exist and live in the same region interact with each other more. However, this does not mean that the members of the madhhabs living in remote areas are independent and unaware of each other and do not interact with each other. On the contrary, travels to geographies far from each other because of different reasons and meetings in religious centres such as Ḥijāz enabled the circulation and mutual use of the information put forward in centres far from each other. In this respect, in our research, the interaction of the madhhabs with each other will be discussed through two texts put forward by two different sectarian scholars living in different geographies and different time intervals that can be considered far from each other. One of these texts is the work called al-Aqsām wa-l-khiṣāl of Abū Bakr al-Khaffāf (d. 362/973), one of the Shāfi‘ī jurits of Iraq region al-Adilla wa-l-bayān thought to belong to Tabghūrīn al-Malshūṭī (d. 6th/12th century), one of the Ibāḍī scholars of Maghrib region. The relation between two figures one of whom is from Iraq region and the other is from Maghrib region, yet with a time interval of two hundred years between them, and the relation between two jurists one of whom is Shāfi‘ī the other is Ibāḍī will be studied. Within this context, the basic target of the study is to establish the effect and interaction between Shāfi‘ī uṣūl al-fiqh (Islamic legal theory) and Ibāḍī uṣūl al-fiqh. More accurately, the effect of Shāfi‘ī uṣūl al-fiqh on Ibāḍī uṣūl al-fiqh will be tried to be revealed through the influence of al-Khaffāf’s al-Aqsām wa-l-khiṣāl on al-Adilla wa-l-bayān, which is ascribed to al-Malshūṭī. When we look at the fiction in al-Malshūṭī’s work, it is possible to say that he was influenced by al-Khaffāf in many aspects, both in terms of wording and content. However, al-Malshūṭī’s thought on uṣūl al-fiqh is not only related to al-Aqsām wa-l-khiṣāl of al-Khaffāf, but it is also connected with the views of other Shāfi‘ī scholars, especially al-Shāfi‘ī (d. 204/820), on issues that are not found in al-Aqsām wa-l-khiṣāl. Considering this point, al-Malshūṭī’s thought on uṣūl al-fiqh will be compared, and the views of Shāfi‘ī scholars will be compared, and the connection between Ibāḍī uṣūl al-fiqh and Shāfi‘ī uṣūl al-fiqh will be tried to be constructed through al-Malshūṭī. From this point of view, although the research is tried to be based on al-Aqsām wa-l-khiṣāl by al-Khaffāf and al-Adilla wa-l-bayān, which is attributed to al-Malshūṭī, it is aimed to benefit from different uṣūl al-fiqh works to provide the general picture of the connection between both madhhabs.

Anahtar Kelimeler

Islamic Law, al-Shāfi‘iyya, al-Ibāḍiyya, al-Khaffāf, al-Malshūṭī, Interaction.

Kaynakça

• ‘Abbâdî, Ebû ‘Âsım Muḥammed b. Aḥmed. Kitâbu Ṭabaḳâti’l-fuḳahâi’ş-Şâfi‘îyye. thk. Gösta Vıtestam. Leiden: E.J. Brill, 1964.
• Aġberî, İsmâ‘îl b. Sâlih b. Ḥamdân. el-Medḫal ilâ’l-fıḳhi’l-ibâḍiyye. ‘Umân: Mektebetu’d-Dâmirî, 2013.
• Ahmed El-Shamsy, “Bridging the Gap: Two Early Texts of Islamic Legal Theory” Journal of the American Oriental Society 137/3 (2017), 505-526.
• Akay, İhsan. Şâfiî Usûl Geleneğinde İmam Şâfiî’ye Muhalif Usûlî Görüşler. İstanbul: Ensar Neşriyat, İstanbul 2018.
• Bâbâ‘ammî, Muḥammed b. Mûsâ vd. Mu‘cemu a‘lâmu’l-İbâḍiyye. 2 Cilt. Beyrût: Dâru’l-Ğarbi’l-İslâmî, 2000.
• Boynukalın, Ertuğrul, “Usûlu Fıkhi’l-İbâḍiyye Masâdır ve Ma‘âlim”. Marmara Üniversitesi İlâhiyat Fakültesi Dergisi 61 (Aralık 2021), 55-93.
• Cuveynî, İmâmu’l-Ḥaremeyn Ebu’l-Meâlî Ruknuddîn Abdulmelik b. Abdillâh b. Yûsuf. el-Burhân fî uṣûli’l-fıḳh. thk. ‘Abdul‘azîm Maḥmûded-Dîb. 2 Cilt. Mısır: Dâru’l-Vefâ’, 2012.
• Cuveynî, İmâmu’l-Ḥaremeyn Ebu’l-Meâlî Ruknuddîn Abdulmelik b. Abdillâh b. Yûsuf. Metnu’l-Varaḳāt. Riyâd: Dâru’s-Sâmi‘î, 1996.
• Duman, Soner. “Modern Dönemde Şâfiî Algısı”. Gelenekselci ve Modernnist Paradigmalar Kıskacında İmam Şâfiî. ed. M. Mahfuz Söylemez. Ankara: Araştırma Yayınları, 2014.
• Duman, Soner. “Türkiye’de Şâfiî Çalışmaları”. Türkiye Araştırmaları Literatür Dergisi 2/24 (2019), 359-381.
• Dönmez, M. İsmail. İbadi Mezhebi’nin Usul-ü Fıkıh Kaynakları. Elazığ: Fırat Üniversitesi, Sosyal Bilimler Enstitüsü, Yüksek Lisans Tezi, 2016.
• Erdem, Erol. Şâfiî Usûlcülerin İmâmŞâfiî’nin Usûlünü Temsil Sorunu (Beyân, Âmm-Hâss, Nesh, Haberi Vahid). Konya: Selçuk Üniversitesi, Sosyal Bilimler Enstitüsü, Doktora Tezi, 2008.
• Eşit, Davut. “Abū Bakr al-Khaffāf and His Thought of Uṣūl al-Fiqh” Ulum 4 / 2 (Aralık 2021), 219-243.
• Eşit, Davut. Şâfi‘î Fıkıh Usûlünün Gelişimi. Ankara: Ankara Okulu Yayınları, 2019.
• Fığlalı, Ethem Ruhi. “İbazıyye”. Türkiye Diyanet Vakfı İslâm Ansiklopedisi. Erişim 30 Mart 2023. https://islamansiklopedisi.org.tr/ibaziyye
• Ġazâlî, Ebû Ḥâmid Muḥammed b. Muḥammed, el-Mustaṣfâ min ‘ilmi’l-uṣûl. thk. Muhammed Tâmir. Kâhire: Dâru’l-Ḥadîs, 2011.
• Göksün, Ahmet Faruk. İbâdî Fıkhının Tarihsel Gelişimi (Umman Örneği). İstanbul: İstanbul 29 Mayıs Üniversitesi, Sosyal Bilimler Enstitüsü, Yüksek Lisans Tezi, 20221.
• Ḫaffâf, Ebû Bekr Aḥmed b. ‘Ömer el-Bağdâdî. el-Aḳsâm ve’l-ḫiṣâl. thk. Ḥuzeffe b. Fahd Ka‘k. Kuveyt: Esfâr, 2022.
• Ḥamad eş-Şeybânî, Sulṭân b. Mubârek. “Neşredenin Dipnotu”. mlf. el-Lumʿatu’l-muḍîʾe min eşiʿati’l-İbâḍıyye. Ebû Muḥammed Nûruddîn ‘Abdullāh b. Ḥumeyd es-Sâlimî. Masḳaṭ: Ẕâkiretu ‘Umân, 2014.
• İbn Fûrek, Ebû Bekr Muḥammed b. el-Ḥuseyn el-Aṣbâhânî, Muḳaddime fî nuket min uṣûli’l-fıḳh. Mecmu‘u Resâil min uṣûli’l-fıḳh’ın içinde. Beyrût: el-Maṭba‘âtu’l-Ehliyye, 1906.
• İbn Ḳāḍî Şuhbe, Ebu’s-Ṣıdḳ Taḳıyyuddîn Ebû Bekr b. Aḥmed b. Muḥammed b. Ömer. Ṭabaḳâtu’ş-Şâfi‘îyye. Beyrût: ‘Âlemu'l-Kutub, 1987.
• İbnu’l-Mulaḳḳın, Ebû Ḥafṣ Sirâcuddîn Ömer b. ‘Alî b. Aḥmed. el-‘Aḳdu'l-muẕheb fî ṭabaḳâti ḥameleti'l-meẕheb. thk. Eymen Naṣr el-Ezherî, Seyyid Mehennâ. Beyrût: Dâru’l-Kutubi’l-‘İlmiyye, 1997.
• Kıral, Bilgen. “Nitel Bir Veri Analizi Yöntemi Olarak Doküman Analizi”, Siirt Üniversitesi Sosyal Bilimler Enstitüsü Dergisi 8/15 (2020), 170-189.
• Mardînî, Şemsuddîn Muhammed b. Osmân b. ‘Alî. Encumu’z-zâhire ‘alâ ḥalli elfâẓi’l-Varaḳāt fî uṣûli’l-fıḳh, Riyâd: y.y., 1994.
• Mâverdî, Ebu’l-Ḥasen ‘Alî b. Muḥammed b. Ḥabîb, el-Ḥâvî’l-kebîr fî fıḳhi meẕhebi’l-İmâm eş-Şâfi‘î ve hüve şerḥu Muḫtaṣari’l-Muzenî. thk. ‘Alî Muḥammed Mu‘avvaḍ, ‘Âdil Aḥmed ‘Abdulmevcûd. 19 Cilt. Beyrût: Dâru’l-Kutubi’l-‘İlmiyye, 1999.
• Melşûṭî, Tebġûrîn b. ‘İsâ b. Dâvûd el-Maġribî, Kitâbu’l-edille ve’l-beyân, thk. el-Ḥâc Suleymân b. İbrâhîm el-Vârcelânî, Masḳaṭ: Neşru Vizâreti’t-Turâs̱ ve’s-S̱ekâfe, 2009.
• Merverrûẕî, el-Kāḍî Ebû ‘Alî el-Ḥuseyn b. Muḥammed b. Aḥmed. et-Ta‘lîḳa. thk. ‘Alî Muhammed Mu‘avvaḍ; ‘Âdil Ahmed ‘Abdu’l-Mevcûd. 2 Cilt. Mekketu’l-Mukerreme: Mektebetu Nezâr Muṣṭafâ el-Bâz, ts.
• Ölmez, Sadi. İbâzi Fıkhı Dört Mezheple Mukayese (İbâdât). Ankara: Astana Yayınları 2022.
• Öz, Mustafa. “Sâlimî”, Türkiye Diyanet Vakfı İslâm Ansiklopedisi. Erişim 30 Mart 2023.
• Özdemir, Ahmet. Hâricî/İbâdî Gelenekte Hadis Şerhçiliği. Ankara: İlâhiyât, 2021.
• Özdemir, Ahmet. İbâdiyy’enin Ana Hadis Kaynağı Rebî’ b. Habîb’in Müsned’i. Mardin: Şırnak Üniversitesi Yayınları, 2018.
• Ṣafedî, Muhammed b. Abdirrahmân el-Osmânî el-Ḳureşî. Ṭabaḳâtu'l-fuḳahâi’l-kubrâ’. thk. Muḥyiddin ‘Alî en-Necîb. Beyrût: Dâru’l-Beşâiri’l-İslâmiyye, 1983.
• Sâlimî, Ebû Muḥammed Nûruddîn Abdullâh b. Ḥumeyd. el-Lumʿatü’l-muḍîʾe mineşiʿati’l-İbâḍıyye. Masḳaṭ: Ẕâkiretu ‘Umân, 2014.
• Sâlimî, Ebû Muḥammed Nûruddîn Abdullâh b. Ḥumeyd. Ṭalʿatu’ş-şems şerhu Şemsi’l-uṣûl. Kâhire, Beyrût: Dâru’l-Kitâbi’l-Mısrî, Dâru’l-İskenderî, Dâru’l-Kitâbi’l-Lubnânî, 2012.
• Sem‘ânî, Ebu’l-Muẓaffer Manṣûr b. Muḥammed b. ‘Abdilcebbâr. Ḳavâti‘u’l-edille fî uṣûli’l-fıḳh. thk. ‘Abdullâh Ḥâfıẓ Aḥmed el-Ḥukmî. Riyâd: Mektebu’t-Tevbe, 1998/1319.
• Şâfi‘î, Muḥammed b. İdrîs. Er-Risâle (İslâm Hukukunun Kaynakları). çev. Abdulkadir Şener, İbrahim Çalışkan. Ankara: TDV Yayınları, 1997.
• Şemmâḫî, Ebu’l-‘Abbâs Aḥmed b. Sa‘id b. ‘Abdilvâhid Kitâbu’s-Siyer. ‘Umân: Vizâretu’t-Turâs̱i’l-Ḳavmî ve’s- S̱ekâfe, 1987.
• Şîrâzî, Ebû İsḥâḳ Cemâluddîn İbrâhîm b. ‘Alî b. Yûsuf. el-Luma‘ fî uṣûli’l-fıḳh. thk. Muḥyiddîn Dîb Misto, Yûsuf ‘Alî Budeyvî. Dimeşḳ: Dâru İbnKesîr, Beyrût 2008.
• Şîrâzî, Ebû İsḥâk Cemâluddîn İbrâhîm b. ‘Alî b. Yûsuf. el-Me‘ûnefi’l-cedel. thk. ‘Alî ‘Abdul‘azîz el-‘Umeyrînî. Kuveyt: Cem’iyyetu İḥyai’t-Turâsi’l-İslâmî, 1987.
• Şîrâzî, Ebû İsḥâk Cemâluddîn İbrâhîm b. ‘Alî b. Yûsuf. Ṭabaḳâtu’l-fuḳahâ’. Beyrût: Dâru’r-Râidi’l-‘Arabî, 1970.
• Vârcelânî, el-Ḥâc Suleymân b. İbrâhîm. “Muḳaddimetu’t-Taḥḳiḳ”. Kitâbu’l-edille ve’l-beyân mlf. Tebġûrîn b. ‘İsâ b. Dâvûd el-Malşûṭî el-Maġribî, 5-32. Masḳaṭ: NeşruVizâreti’t-Turâs ve’s-Seḳāfe, 2009.
• Vercelânî, Ebû Ya‘kûb Yûsuf b. İbrâhîm es-Sedrâtî. el-ʿAdl ve’l-inṣâf fî maʿrifeti uṣûli’l-fıḳh ve’l-iḫtilâf. Masḳaṭ: Vizâretu’t- Turâs̱i’l-Ḳavmî ve’s-S̱ekâfe, 1984.
• Yıldız, Harun. “Berrâdî”. Türkiye Diyanet Vakfı İslâm Ansiklopedisi. Erişim 30 Mart 2023. https://islamansiklopedisi.org.tr/berradi
• Zerkeşî, Ebû ‘Abdillâh Bedruddîn Muḥammed b. Bahâdır b. ‘Abdillâh. İʿlâmu’s-sâcid fî aḥkâmi’l-mesâcid. Kâhire: el-Meclisu’l-A‘lâ li Şuuni’l-İslâmiyye, 1996.
• Kur’an Yolu (31 Mart 2023), el-Bakarâ’ 2/196. https://kuran.diyanet.gov.tr
• Türkiye Diyanet Vakfı İslam Araştırmalar Merkezi, “İlâhiyat Fakülteleri Tezler Kataloğu VT”. Erişim 31 Mart 2023. http://ktp.isam.org.tr/?url=tezilh/findrecords.php
• Vizâretu’l-Evḳāf ve’ş-Şuûni’d-Diniyye, “el-Mektebetu’l-Elektroniyye-el-‘Adl ve’l-İnsâf”. Erişim 31 Mart 2023. https://elibrary.mara.gov.om/almktbat-alamanett/mktbtt-aliemam-nwr-alden-alsalme/ktab/?id=133#book/5
• Vizâretu’l-Evḳāf ve’ş-Şuûni’d-Diniyye, “el-Mektebetu’l-Elektroniyye-el-‘Adl ve’l-İnsâf”. Erişim 31 Mart 2023. https://elibrary.mara.gov.om/almktbat-alamanett/mktbtt-aliemam-nwr-alden-alsalme/ktab/?id=133#book/288
• Vizâretu’l-Evḳāf ve’ş-Şuûni’d-Diniyye, “el-Mektebetu’l-Elektroniyye-el-‘Adl ve’l-İnsâf”. Erişim 31 Mart 2023. https://elibrary.mara.gov.om/almktbat-alamanett/mktbtt-aliemam-nwr-alden-alsalme/ktab/?id=133#book/286
• Vizâretu’l-Evḳāf ve’ş-Şuûni’d-Diniyye, “el-Mektebetu’l-Elektroniyye-el-‘Adl ve’l-İnsâf”. Erişim 31 Mart 2023. https://elibrary.mara.gov.om/almktbat-alamanett/mktbtt-aliemam-nwr-alden-alsalme/ktab/?id=133#book/334
• Vizâretu’l-Evḳāf ve’ş-Şuûni’d-Diniyye, “el-Mektebetu’l-Elektroniyye-el-‘Adl ve’l-İnsâf”. Erişim 31 Mart 2023. https://elibrary.mara.gov.om/almktbat-alamanett/mktbtt-aliemam-nwr-alden-alsalme/ktab/?id=133#book/296