Human Conception in Education in the Context of Mulla Sadra's Theory of Substantial Motion (al-Haraka al-Jawhariyya)

Yıl 2023, Sayı: 33, 36 - 65, 15.12.2023

Ahmet Özalp

https://doi.org/10.35415/sirnakifd.1322961

Öz

The discussions regarding motion, may be one of the most ancient topic in the philosophical tradition, not only shed light on the entire existence but also offer insights into the conception of human beings. Each inquiry into the nature of motion leads to broader answers, unveiling the essence of human beings who actualize their existence through continuous movement. Traditionally, motion theories built on the notions of "the immutability of substance" or "the motion of accident" have considered humans as entities in motion, yet fundamentally unchanged, with an external mover. In contrast, Mulla Sadra's theory of "substantial motion" (al-Haraka al-Jawhariya) proposes that motion inherently occurs within the essence of existence, suggesting that humans are in a perpetual state of change and transformation at their core, serving both as the agent (muharrik) and the object (mutaharrik) of this change. While many Islamic philosophers suggest that motion is confined to four categories: quantity (kamiyyah), quality (kayfiyyah), place, and position, Mulla Sadra argues that motion and change directly take place within the category of substance itself. Consequently, Sadra's theory of trans-substantial motion presents the possibility to contribute to the understanding of education and the perception of human beings. Therefore, the text at hand is not a verification or validation study, but rather a product of examination and interpretation. From this limited standpoint, the educational implications and potential outcomes that can be subjected to analysis are as follows: In Mulla Sadra's thought, the moving substance is an ontological reality that moves itself. The human soul (nafs), being a substance as well, is in constant motion, with the agent of its motion residing within itself. From an educational perspective, this approach highlights the potential for profound metamorphic transformations in humans and promotes a dynamic and proactive understanding of human beings. Thus, education can unveil at least two of its "causality principles": the agent (subject) and the object (object). In the context of substantial motion, where the mover and the moved are identical, external factors play a minimal role, merely serving as preparatory and supportive elements. In other words, in education, the individual is both the one "being formed" and the one "being the agent of formation." External factors, such as instruction and the instructor, are not the true "formers." Therefore, education entails a process of "self-becoming," "coming into existence," and "accumulation," which involves the simultaneous presence of power and action. Departing from contemporary dominant educational approaches that prioritize teaching and pedagogy, this perception of human beings encourages a focus on the essence of individuals, which is likely to prompt our discipline to engage in significant insights.

Anahtar Kelimeler

Philosophy and Religious Studies, Religious Education, Philosophy of Education, Theology, Mulla Sadra, Substantial Motion, Phillosophy of Human Being

Molla Sadrâ'nın Hareket-i Cevherî Teorisi Bağlamında Eğitimde İnsan Tasavvuru

Öz

Düşünce geleneğinin kadim konularından biri olan hareket hakkındaki tartışmalar bütün varoluşa olduğu gibi insana ilişkin tasavvurlara da kapı aralar. Bu sebeple hareketin neliğine dâir her sorgulama, mevcudiyetini hareketin sürekliliği içinde gerçekleştiren insanın da mahiyetini ortaya koyan daha geniş çerçeveli cevaplara açılır. Aristo’dan beri felsefe tarihine egemen olan “cevherin (tözün) değişmezliği”, başka bir ifadeyle “arazın (ilintinin veya ilineğin) hareketi” düşüncesi üzerine inşa edilen hareket teorileri açısından bakıldığında insan, devinim halinde olan ama özünde değişim olmayan ve hareket ettiricisi dışarıda aranan bir nesneyi işaret eder. Mollâ Sadrâ’nın hareketin bizzat varlığın cevherinde gerçekleştiğini savunduğu hareket-i cevherî (el-hareketü’l-cevherîyye) teorisine göre ise o, özü itibariyle de sürekli bir değişim-dönüşüm halindedir ve kendisi bu değişimin hem öznesi (muharrik, hareket ettiren) hem de nesnesidir (müteharrik, hareket eden). Zira İslâm filozofları ekseriyetle hareketin sadece kemiyet (nicelik), keyfiyet (nitelik), mekân ve konum olmak üzere dört kategoride gerçekleştiğini ileri sürerken Mollâ Sadrâ hareket ve değişimin bizzat cevher kategorisinde vukû bulduğunu savunur. Buradan yola çıkarak Sadrâ’nın hareket-i cevherî teorisi çalışmamızda eğitim olgusu ve insan tasavvuruna katkıda bulunmak amacıyla bir imkân olarak benimsenmektedir. Filozofumuzun söz konusu doktrini yer yer onun düşünce dünyasındaki diğer telakkileriyle birlikte analiz edilmekte ve eğitim perspektifi açısından yorumlanmaktadır. Dolayısıyla elinizdeki metin bir ispat veya tahkik çalışması değil, bir tespit ve tevil çabasının ürünüdür. Bu maksatla sınırlandırılmış bir çizgiden bakıldığında eğitim bakış açısından tahlile tabi tutulabilecek mevzuların ve ulaşılabilecek sonuçların şu şekilde olacağı söylenebilir: Mollâ Sadrâ düşüncesinde, hareket eden cevher kendi kendini hareket ettiren ontolojik bir gerçekliktir. İnsan nefsi de bir cevherdir ve dolayısıyla hareketlidir, hareketinin öznesi de yine kendisidir. Eğitim ufkundan değerlendirilecek olursa bu yaklaşım insanın köklü/metamorfik dönüşümünün olanağını ve dinamik/proaktif insan tasavvurunu problematik bakışın odağına yerleştirir. Müteharrik (hareket eden, eğitimin nesnesi), muharrik (hareket ettiren, eğitimin öznesi) gibi konuları belirginleştirmesi muhtemel bu odaklanmanın böylece eğitimin illiyet ilkelerinden en az ikisini ifşa etmesi de mümkündür: Fâil (özne) ve madde (nesne). Hareket eden ve hareket edenin aynîleştiği hareket-i cevherî bağlamında işte bu özne ile nesne aynı kişidir. Dış faktörler ise hazırlayıcı, destekleyici olmalarının dışında bir payeye sahip değildir. Yani eğitimde; eğiten ve eğitime muhatap olan, kişinin kendisidir; öğretim ve öğretmen gibi harici unsurlar hakiki anlamda bir olduran değildir. Bu bağlamda eğitim kendinde oluş, oluşa gelme ve kuvve ile fiilin aynı anda bulunması hasebiyle bir birikmedir. Öğretimin/pedagojinin mutlaklaştırıldığı günümüz hâkim eğitim yaklaşımlardan uzaklaşıp insanın özüne yönelmeyi telkin eden bu insan tasavvurunun disiplinimiz için oldukça önemli kavrayışları tartışmaya açması kuvvetle muhtemeldir.

Anahtar Kelimeler

Felsefe ve Din Bilimleri, Din Eğitimi, Eğitim Felsefesi, Molla Sadrâ, Teoloji, Hareket-i Cevheri, el-Hareketü'l-Cevheriyye, İnsan Felsefesi

Kaynakça

• Açıkgenç, Alparslan. "Sadrettin Şirâzî’de Hareket Nazariyesi". İslâmî Araştırmalar I/2 (1986), 63-70.
• Açıkgenç, Alparslan. "Abdülkerim Suruş’un Sadra’yı Konu Alan Evrenin Yatışmaz Yapısı Adlı Eseri Üzerinde Birkaç Söz". İslâmî Araştırmalar I/3 (1987), 110-115.
• Akgün, Mehmet. "Antik Dönemin Eklektik Filozofu Akaragas'lı Empedokles". Felsefe Dünyası 65 (2017), 25-43.
• Aktaş, Mehmet. Tanım veya Hakikat: Cüveynî’nin Kelâm Sisteminin Analizi. İstanbul: Ketebe Yayınları, 1. Basım, 2019.
• Aktaş, Mehmet. "Kelâm AtomculuğununTümel Modeli: Cüveynî Örneğinde Hâller Teorisi". Nazariyat İslâm Felsefe ve Bilim Tarihi Araştırmaları Dergisi VII/2 (2021), 53-82.
• Altaş, Nurullah-Arıcı, İsmail. "Din Eğitiminin Bilimselleşme Süreci". Din Eğitimi. ed. Mustafa Köylü-Nurullah Altaş. 48-79. İstanbul: Ensar, 3. Basım, 2014.
• Altun, Veysel. Din Eğitimi Açısından İnsanın Yetkinliği (Sadreddin Konevî Örneği). İStanbul: Marmara Üniversitesi, Sosyal Bilimler Enstitüsü, Doktora, 2020.
• Aristoteles. Complete Works: Digital Edition. ed. Jonathan Barnes, New Jersey: Princeton University Press, 6. Basım, 1995.
• Aristoteles. Fizik. çev. Saffet Babür. İstanbul: Yapı Kredi Yayınları, 2. Basım, 2001.
• Aristoteles, Augistinus-Heidegger. Zaman Kavramı. çev. Saffet Babür. Ankara: İmge Kitapevi, 1. Basım, 1996.
• Arslan, Z. Şeyma. Fıtrat Kavramı Çerçevesinde Eğitimde ‘İnsanın Neliği Sorusu’. İstanbul: Marmara Üniversitesi, Sosyal Bilimler Enstitüsü, Doktora, 2006.
• Arvas, Hamdullah. Kur’ân’da Nübüvvet Teolojisi Ankara: İlahiyat, 1. Basım, 2022a.
• Arvas, Hamdullah. "Kelâm'da Akıl Delili: Aklın Mahiyeti Bağlamında Natüralist-Antropolojik Tezlerin Eleştirisi". İlahiyatta Araştırma ve Değerlendirmeler. ed. Fevzi Rençber-Yılmaz Arı. 143-165. Ankara: Gece Kiitaplığı, 1. Basım, 2022b.
• Arvas, Hamdullah. "Bir Teodise (Ta’dîl) Anlayışı Olarak Kelâm’da Bütüncül Teolojik Perspektif". İslâmi Araştırmalar XXXIII/3 (2022c), 934-951.
• Aydın, Muhammet Şevki. Din Eğitimi Bilimi. Kayseri: Kimlik Yayınları, 1. Basım, 2017.
• Aydın, Muhammet Şevki. Din Eğitimi Bilimi. Kayseri: Kimlik Yayınları, 2. Basım, 2018.
• Aydın, Salih. Molla Sadra'da Mahiyet Felsefesi. İstanbul: İnsan Yayınları, 1. Basım, 2018.
• Bala, Sabahattin. "Din Eğitimi'nin Felsefesini Konuşmanın İmkânı". Din Eğitiminin Güncel Problemleri. ed. Muhiddin Okumuşlar vd. 221-238. Konya: Necmettin Erbakan Üniversitesi Yayınları, 1. Basım, 2022.
• Baran, Sedat. "İbn Sînâ ve Molla Sadrâ’da İlâhi Erek Problemi". Cumhuriyet İlahiyat Dergisi XXIII/3 (2019), 1101-1120.
• Baran, Sedat. "Molla Sadrâ’da Vâcibü’l-Vücûd’un İspatında Burhan-ı Nefs". Bingöl Üniversitesi İlahiyat Fakültesi Dergisi 15 (2020a), 36-49.
• Baran, Sedat. "Molla Sadrâ’da Vâcibü’l-Vücûd’un İspatında Burhan-ı Sıddıkîn". Diyanet İlmi Dergi LVI/1 (2020b), 205-224.
• Baran, Sedat. Molla Sadrâ'da Psikoloji (İlmün'n-Nefs). İstanbul: Önsüz Yayıncılık, 1. Basım, 2021.
• Bayraklı, Bayraktar. İslâm’da Eğitim. İstanbul: 7. Basım, 2002.
• Beken, Ahmet. "Aklın Kemâl Yolculuğu: Hâris el-Muhâsibî’de (öl. 243/857) Akıl Terbiyesi". Marife: Dini Araştırmalar Dergisi XXII/1 (2022), 19-42.
• Bilgin, Beyza. Eğitim Bilimi ve Din Eğitimi. Ankara: Ankara Üniversitesi İlahiyat Fakültesi Yayınları, 1988.
• Bilgin, Büşra. "Muhammad İkbâl’in Tasavvuf Anlayışında Zaman Kavramı". Akademik Bakış: Uluslararası Hakemli Sosyal Bilimler E-Dergisi 72 (2019), 194-211.
• Bulut, Nurgül. "Allah İnancı ve Ahlaka İlişkin Algının Eyleme Tezahür Biçimleri". Atatürk Üniversitesi İlahiyat Fakültesi İlahiyat Tetkikleri Dergisi 55 (2021), 473-497.
• Camus, Albert. Sisifos Söyleni. çev. Tahsin Yücel. İstanbul: Can Yayınları, 15. Basım, 2010.
• Cevizci, Ahmet. Eğitim Felsefesi. İstanbul: Say Yayınları, 8. Basım, 2021.
• Corbin, Henry. İslâm Felsefesi Tarihi. çev. Hüseyin Hatemî. 2 1. İstanbul: İletişim Yayınları, 9. Basım, 2013.
• Coşkun, Ahmet. "Mesh". Türkiye Diyanet Vakfı İslâm Ansiklopedisi. 22 Temmuz 2023. https://İslâmansiklopedisi.org.tr/mesh--ilahi-ceza
• Çetin, Ali. "Elea Felsefesi ve Zenon Paradoksları". Journal of Islamic Research XXXIII/2 (2022a), 503-523.
• Çetin, Ali. "Parmenides’te Hakikat Yolu ve Mantık İlkeleri". Dini Araştırmalar 25 /62 (2022b), 9-32.
• Dağ, Mehmet. "Kelâm ve İslâm Felsefesinde Hareket Kuramı". Ankara Üniversitesi İlahiyat Fakültesi Dergisi XXIV/(1981), 221-248.
• Demir, Osman. "Teselsül". Türkiye Diyanet Vakfı İslâm Ansiklopedisi. 19 Haziran 2023. https://İslâmansiklopedisi.org.tr/teselsul
• Derin, Necmi. Mollâ Sadrâ Düşüncesinde Zihnî Varlık. Ankara: İlâhiyât, 1. Basım, 2022.
• Dînânî, Ğulâmhüseyin İbrâhîmî. İslâm Dünyasında Felsefî Düşüncenin Serüveni. çev. Tahir Uluç. 3 3. İstanbul: Ketebe, 1. Basım, 2020.
• Durusoy, Ali. "Hareket". Türkiye Diyanet Vakfı İslâm Ansiklopedisi. 4 Temmuz 2023. https://İslâmansiklopedisi.org.tr/hareket#2-İslâm-felsefesi
• Fakioğlu Bağcı, Hatice. Dewey ve Gadamer’in ‘Tecrübe’ Anlayışlarının Din Eğitimi Açısından Felsefi Olarak İncelenmesi. İstanbul: Marmara Üniversitesi, Sosyal Bilimler Enstitüsü, Doktora, 2019.
• Fersahoğlu, Yaşar. "Din Eğitim ve Öğretiminde İnsanı Tanımanın Önemi". LAM Araştırma Dergisi II/2 (1997), 171-194.
• Gözütok, Sara. "Atomculuğa Yaklaşımları Açısından Kelâmcıların Hareket Anlayışına Genel Bir Bakış". Genç Mütefekkirler Dergisi III/1 (2022), 142-170.
• Gündoğan, Saim. "Muhammed İkbal Düşüncesinde Eğitim Felsefesi ve İnsan". İhya Uluslararası İslâm Araştırmaları Dergisi VI/2 (2020), 591-616.
• Gündüz, Muhammed Muhdi. Niyet Kavramının Din Eğitimi Açısından İncelenmesi (Gazzâlî Örneği). Mardin: Şırnak Üniversitesi Yayınları, 1. Basım, 2019.
• Gündüz, Muhammed Muhdi. "Üç Gerilim Ekseninde Din Eğitiminin Ne’liği Problemi". Ağrı İslâmi İlimler Dergisi 7 (2020), 155-181.
• Hamanei, Seyyid Muhammed. Molla Sadrâ ve Hikmet-i Müteâliye. çev. Sedat Baran. İstanbul: Denge Yayınları, 1. Basım, 2006.
• Hawking, Stephen. Zamanın Kısa Terihi. çev. Barış Gönülşen. İstanbul: Alfa, 38. Basım, 2017.
• Herfeh, Shirzad Peik. "A Description and Analysis of the Concept of ‘Time’ in Mulla Sadra’s Transcendent Wisdom (al-Hikma al-Muta’liye) Based on His Doctrine of ‘Trans-Substantial Motion’ (Haraka Jawhariyya)". Uluslararası İslâm Medeniyetinde Zaman Sempozyumu. ed. Bilal Kuşpınar. 1/209-218. 2016.
• İbn Sînâ, Risaleler. çev. Alparslan Açıkgenç-M. Hayri Kırbaşoğlu. Ankara: Kitâbiyât, 1. Basım, 2004.
• Illiich, Ivan. Okulsuz Toplum. çev. Mehmet Özay. İstanbul: Şule Yayınları, 2013.
• Kalın, İbrahim. "Mulla Sadra’s Realist Ontology of the Intelligibles and Theory of Knowledge". İslâm Araştırmaları Dergisi 7 (2002), 1-30.
• Kalın, İbrahim. Varlık ve İdrak : Molla Sadra’nın Bilgi Tasavvuru. çev. Nurullah Koltaş. İstanbul: Klasik, 1. Basım, 2015.
• Kamada, Shigeru. "Kur’an Tefsiri ile Sufi Felsefe Arasında Molla Sadra-Onun Zilzal Suresi Tefsiri Özelinde". çev. Enes Erdim. Dinî Araştırmalar X/28 (2007), 271-284.
• Karadaş, Cağfer. Kelam Düşüncesinde Evren ve İnsan. Bursa: Emin Yayınları, 2011.
• Kavşut, Mehmet Sait. "Molla Sadrâ’da Ölümsüzlük Düşüncesi". Kelam Araştırmaları Dergisi XVI/2 (2018), 433-461.
• Kavşut, Muhammet Sait. "Nefs-Beden İlişkisi Problemine Yeni Bir Bakış: Molla Sadrâ’nın Tekâmülî Nefs Tasavvuru". e-Şarkiyat İlmi Araştırmalar Dergisi X/22 (2018), 1491-1513.
• Kindî, Ya‘kūb b. İshak. Resâilü'l-Kindî el-felsefiyye. thk. Muhammed Abdülhâdî. Mısır: Dârü'l-Fikri'l-Arabî, 1950.
• Koca, Suat. "Hadis, Mesh (Metamorfoz) ve Kültürel Bağlam: Farelerin Dönüşüme Uğramış Yahudiler Olabileceğine Dair Bir Sahîhayn Rivayetinin Tahlili". Ankara Üniversitesi İlahiyat Fakültesi Dergisi LIX/2 (2018), 1-64.
• Koç, Ahmet. "Düşünen İnsan Yetiştirmede Din Eğitiminin Rolü". Din Eğitimi Araştırmaları Dergisi 6 (1999), 73-80.
• Koç, Mehmet Emin. "Tasavvufun “İnsan-i Kâmil” Perspektifinden “Transhuman” Bir Metamorfoz mu?". Uluslararası Yapay Zekâ, Transhümanizm, Posthümanizm ve Din Sempozyumu. ed. Muhammed Kızılgeçit vd. Ankara: Atatürk Üniversitesi Yayınları, 2021.
• Kutluer, İlhan. "Cevher". Türkiye Diyanet Vakfı İslâm Ansiklopedisi. 4 Temmuz 2023. https://İslâmansiklopedisi.org.tr/cevher
• Kutluer, İlhan. "İlliyet". Türkiye Diyanet Vakfı İslâm Ansiklopedisi. 05 Haziran 2023. https://İslâmansiklopedisi.org.tr/illiyyet
• Lüzzeyk, Kemal İsmail. Merâtibü’l-ma’rife ve heremü’l-vücûd 'inde Mollâ Sadrâ. Beyrut: Merkezü’l-Hadâra li-Tenmiyeti’l-Fikri’l-İslâmî, 1. Basım, 2014.
• Meçin, Mahmut. "İslâm Düşüncesinde Felsefe-Tasavvuf Yakınlaşmasına İbnü’l Arabî’nin Etkisi: Molla Sadrâ Örneği". Uluslararası İbnü’l Arabi Sempozyumu: İnsanlığın Hakikat Arayışı ve İbnü’l Arabi. ed. Mustafa Arslan vd. 1. Ankara: İnönü Üniversitesi Yayınevi, 1. Baskı, 2018.
• Meçin, Mahmut. Molla Sadrâ'da Ölüm Sonrası Hayat. Ankara: Fecr Yayınları, 1. Basım, 2020.
• Meçin, Mahmut. Molla Sadrâ Felsefesinde Zaman Öğretisi ve Tarih Bilinci. İstanbul: Önsüz Yayıncılık, 1. Basım, 2021.
• Metteveyh, İbn. 2009. thk. Daniel Gimaret. Paris: el-Ma'hadü'l-İlmî el-Fransî li'l-Âsâri'ş-Şarkiyyat bi'l-Kâhire, Mutahhari, Murtaza. Dürûsün fi felsefeti'l-İslâmiyye. çev. Abdülcebbar Rufâ'î. 4 1. Bağdat: Merkezu Dirâsati Felsefeti'd-Dîn, 2. Basım, 1429.
• Nasr, Seyyid Hüseyin. Sadr al-din al Shirazi and His Transcendent Theosophy. Tahran: Imperial Iranian Academy of Philosophy, 1978.
• Nasr, Seyyid Hüseyin. Molla Sadrâ ve İlâhi Hikmet. çev. Mustafa Armağan. İstanbul: İnsan Yayınları, 1990.
• Nazıroğlu, Bayramali. "Din Eğitiminde Temel Kavramlar ve Bilimselleşme". Din Eğitimi. ed. İbrahim Turan-Bayramali Nazıroğlu. 17-33. Ankara: Bilay Bilimsel Araştırma Yayınları, 3. Basım, 2021.
• Okumuşlar, Muhiddin. "Din Eğitimi'nin Bilimselleşmesi/Neliği". Din Eğitimi. ed. Recai Doğan-Remziye Ege. 59-84. Ankara: Grafiker Yayınları, 6. Basım, 2019.
• Onay, Hamdi. "Molla Sadra’nın Bilginin Koşulu Olarak Doğruluk Anlayışı". Hikmet Yurdu VI/12 (2013), 87-100.
• Öz, Ayhan. "Benlik Bilinci Temelli Din Eğitimi". Fırat Üniversitesi İlahiyat Fakültesi Dergisi XXVII/2 (2022), 35-52.
• Özalp, Ahmet. Din Eğitimi Açısından Dâvûd el-Kayserî'de İnsan Kavrayışı. İstanbul: Marmara Üniversitesi, Sosyal Bilimler Enstitüsü, Yüksek Lisans, 2014.
• Özalp, Ahmet. "Dâvûd El-Kayserî Açısından Din Eğitiminde Bir Dönüşüm Hadisesi Olarak Karanlık ve Aydınlık". IV. Türkiye Lisansüstü Çalışmalar Kongresi Bildiriler Kitabı. V/179-194. İstanbul: 1. Baskı, 2015.
• Özalp, Ahmet. "Din Eğitimi Bağlamında İnsanın Kutsalla İlişkisinin Araçları Olarak İslâm Düşüncesinde Bilginin Kaynakları". Şırnak Üniversitesi İlahiyat Fakültesi Dergisi XI/24 (2020a), 42-68.
• Özalp, Ahmet. Din Eğitiminde Bilgi Problemi. İstanbul: Marmara Üniversitesi, Sosyal Bilimler Enstitüsü, Doktora, 2020b.
• Özpilavcı, Ferruh. "Ebü’l-Ferec İbnü’t-Tayyib’in Eisagoge Şerhi". Sakarya Üniversitesi İlahiyat Fakültesi Dergisi 19 (2009), 105-149.
• Parıldar, Sümeyye. "Molla Sadra Düşüncesinde İnsanın Mahiyeti". İnsan Nedir?: İslâm Düşüncesinde İnsan Tasavvurları. ed. Ömer Türker-İbrahim Halil Üçer. 475-487. İstanbul: İlem Yayınları, 2. Basım, 2022a.
• Parıldar, Sümeyye. "Molla Sadra ve Nefis Konusunda Pre-Sokratikleri Savunusu". Cumhuriyet İlahiyat Dergisi XXVI/3 (2022b), 1235-1251.
• Platon. Complete Works. Dijital Editon. ed. John M. Cooper-D. S. Hutchinson, Indianapolis: Phackett Publishing Company, 1997.
• Press, Cambridge University. Cambridge Dictionary. Erişim 11 Haziran 2023. https://dictionary.cambridge.org/tr/s%C3%B6zl%C3%BCk/ingilizce-t%C3%BCrk%C3%A7e/collection?q=Collection
• Press, Cambridge Univesity. "Metamorphic". Cambridge Dictionary. 22 Temmuz 2023. https://dictionary.cambridge.org/tr/s%C3%B6zl%C3%BCk/ingilizce-t%C3%BCrk%C3%A7e/metamorphic
• Qorbanı, Qodratullah. "Temporality in Heidegger and Mulla Sadra’s Philosophies". Kaygı: Uludağ Üniversitesi Fen Edebiyat Fakültesi Felsefe Dergisi 22 (2014), 133-141.
• Rahman, Fazlur. The Philosophy of Mulla Sadra (Sadr al-Din al-Shirazi) Albany: State University of New York Press, 1. Basım, 1975.
• Riahi, Ali Arshad, Nassrisfahani, Mohammad-Jafarzadeh, Mehdi. "Mulla Sadra and Evolution Theory". The International Journal of Islamic Thought 8 (2015), 1-12.
• Sadra, Molla. Ariflerin İksiri (İksîrü'l-Ârifîn fi Ma'rifetü tariki'l-Hakki ve'l-Yakîn". çev. Fevzi Yiğit. İstanbul: Önsüz Yayıncılık, 2. Basım, 2019.
• Sadrâ, Molla. el-Esfârü’l-erba’a ((el-Hikmetü'l-müteâliye fî esfâri'l-‘akliyyeti'l-erba'a). nşr. Rızâ Lutfî. 9 8. Beyrut: Dâr-u İhyai’t-Turâsi’l-‘Arabî, 3. Basım, 1981a.
• Sadrâ, Molla. el-Esfârü’l-erba’a ((el-Hikmetü'l-müteâliye fî esfâri'l-‘akliyyeti'l-erba'a). nşr. Rızâ Lutfî. 9 3. Beyrut: Dâr-u İhyai’t-Turâsi’l-‘Arabî, 3. Basım, 1981b.
• Sadrâ, Molla. el-Esfârü’l-erba’a ((el-Hikmetü'l-müteâliye fî esfâri'l-‘akliyyeti'l-erba'a). nşr. Rızâ Lutfî. 9 1. Beyrut: Dâr-u İhyai’t-Turâsi’l-‘Arabî, 3. Basım, 1981c.
• Sadrâ, Molla. "İttihâdü'l-âkil ve'l-ma'kûl". Mecmu'atu resâilin feslefiyye. 127-164. Beyrut: Dâru İhyâ'i Turâsi'l-Arabi, 1. Baskı, 2001.
• Sadrâ, Molla. Tahrirü’l-Esfar li’l-Mollâ Sadreddin eş-Şirâzî. thk. Ali eş-Şirvânî. 3 2. Kum: Merkez-i Cihan-ı Ulum-i İslâmî, 2006.
• Sadrâ, Mollâ. "İttihâdu'l-âkil ve'l-ma'kûl". Mecmû'a-yi resâ'il-i felsefî-yi Sadrü'l-Müte'ellihîn Tahran: İntişârât-i Hikmet, 1375.
• Sadrâ, Mollâ. Esrârü'l-âyât. Tahran: Encümen-i İslâmî Hikmet ve Felsefe-i Îrân, 1402.
• Sadrâ, Mollâ. eş-Şevâhidi'r-rubûbiyye. thk. Seyyid Celaleddin Aştiyânî. Meşhed: Meshed University Press, 1967.
• Sadrâ, Mollâ. el-Esfârü’l-erba’a ((el-Hikmetü'l-müteâliye fî esfâri'l-‘akliyyeti'l-erba'a). 9 9. Beyrut: Daru İhyâi't-Turâsi'l-Arabî, 4. Basım, 1990.
• Sadrâ, Mollâ. "eş-Şevâhidü'r-Rubûbiyye". Mecmu'atu resâilin feslefiyye. Beyrut: Dâru İhyâ'i Turâsi'l-Arabi, 1. Baskı, 2001a.
• Sadrâ, Mollâ. "İsâlet-i ca'li'l-vücûd". Mecmu'atu resâilin felsefiyye. Beyrut: Daru İhyâi't-Turâsi'l-Arabî 1. Baskı, 2001b.
• Sadrâ, Mollâ. Mefâtîhü'l-gayb. thk. Muhammed Hâcevî. 2 1. Beyrut: Müessesetü't-Tarihi'l-Arabî, 3. Basım, 2003a.
• Sadrâ, Mollâ. Mefâtîhü'l-gayb. thk. Muhammed Hâcevî. 2 2. Beyrut: Müessesetü't-Tarihi'l-Arabî, 2003b.
• Sarıkavak, Kazım. "İhvan- ı Safa, İbn Sina ve Gazali'de Zaman Anlayışı". Felsefe Dünyası 25 (1997), 52-71.
• Spinoza, Benedictus (Baruch). Etika. çev. Hilmi Ziya Ülken. Ankara: Dost Kitabevi, 4. Basım, 2011.
• Sunar, Cavit. "Heraklit ve Oluş Meselesi". Ankara Üniversitesi İlahiyat Fakültesi Dergisi XV/(1967), 87-97.
• Surûş, Abdülkerim. Evrenin Yatışmaz Yapısı. çev. Hüseyin Hatemi. İstanbul: İnsan Yayınları, 2. Basım, 1979.
• Şişman, Mehmet. Eğitim Bilimine Giriş. Ankara: Pegem, 16. Basım, 2016.
• Taşdelen, Vefa. "Din Eğitimi ve Bireysel Otonomi: Felsefî Perspektif". Çocuk ve Medeniyet 6 /12 (2021), 101-119.
• Taylor, Alfred Edward. Sokrates, Platon, Aristoteles, Epikurus. çev. Aylin Çankaya vd. Ankara: Gençlik Spor Yayınları, 2020.
• Tosun, Cemal. Din Eğitimi Bilimine Giriş. Ankara: Pegem, 3. Basım, 2005.
• Türker, Ömer. İslâm Felsefesine Konusal Giriş. Ankara: Bilay, 2. Basım, 2020.
• Türker, Ömer. "İslâm Düşüncesinin Soyut Nefs Teorileriyle İmtihanı". İnsan Nedir? İslâm Düşüncesinde İnsan Tasavvurları. ed. Ömer Türker-İbrahim Halil Üçer. 19-57. Ankara: İlem Yayınları, 2. Basım, 2022.
• Uysal, Enver. "Kindi Felsefesinde Cevher Kavramı". Uludağ Üniversitesi İlahiyat Fakültesi Dergisi XVIII/1 (2009), 159-170.
• Yavuz, Yusuf Şevki. "Araz". Türkiye Diyanet Vakfı İslâm Ansiklopedisi. 7 Temmuz 2023. https://İslâmansiklopedisi.org.tr/araz
• Yılmaz, Sadi. Molla Sadra Felsefesinde İdrak. Ankara: Fecr Yayınları, 1. Basım, 2022.