Taṣawwuf in Jam‘ al-Jawāmi‘ Within The Context of Its Commentaries and Annotations: al-Fiqh al-Bāṭin as The Final Stage of al-Fiqh al-Zāhir

Yıl 2024, Sayı: 34, 117 - 141, 15.06.2024

Hamit Demir

https://doi.org/10.35415/sirnakifd.1349737

Öz

Abū Naṣr Tāj al-Dīn al-Subkī, a Shāfi‘ī jurist (d. 771/1370) briefly handles certain taṣawwuf issues at the end of his book Jam al-Jawāmi‘ fī Uṣūl al-Fiqh under the section titled Khātima. Various issues such as gnosis of Allāh, nature of the essence, judgments of the actions and their impact on states (aḥwāl), thought impressions, repentance, asking for forgiveness, earning, trust in God are touched upon briefly, without delving into their fiqh aspects. Morever, topics like inspiration (ilhām) is addressed under the title of inference (istidlāl) and excellence (iḥsān) under the title of belief (‘aqīda). Although al-Subkī does not explicitly explain the rationale behind addressing taṣawwuf matters, certain notions and statements mentioned in the book indicate the pivotal connection between fiqh and taṣawwuf and the dual structure that complements each other. The reason why al-Subkī has a positive stance toward taṣawwuf and mentions these subjects in the book is that Imām al-Shāfi‘ī whom al-Subkī follows his madhhab has some positive statements about taṣawwuf and his father has conneciton (intisāb) to Ibn ‘Aṭā Allāh al-Iskandarī (d. 709/1309) who was among the pioneers of Shādhaliyya. The focus of this article is the intellectual background behind the inclusion of a chapter at the end of a book on uṣūl al-fiqh that deals with certain taṣawwuf issues. Because, the relationship between two disciplines has been predominantly addressed in the classical taṣawwuf books through the ṣūfīs’ aim to attribute legitimacy to their own path and to present themselves within sharī‘a. Therefore, addressing taṣawwuf issues in a book of uṣūl al-fiqh has significance and originality. This study does not only limit itself to the book and its author, it also encompasses commentaries of the book and its annotations within the context of the relationship between fiqh and taṣawwuf. Fiqh and sharī‘a terms mentioned throughout the article are used to refer to the practical aspect of Islām. The aim of this study is to reveal the relationship between fiqh and taṣawwuf from the perpective of a jurist and analyze al-Subkī’s approach to the topic and by doing so to address two main disciplines, fiqh and taṣawwuf that concern the practical aspect of Islām interdisciplinary. In the study, methods of document analysis and comparative textual analysis have been applied. The primary outcome of the study is that fiqh and taṣawwuf have not been mutually exclusive, despite occasional differences throughout the history of Islamic scholarship; rather, they have converged in the pursuit of the felicity of both worlds, complementing each other and requiring one another for the complete realization of profound religious experience. This purpose will be achieved through knowledge and practice, with the informative aspect of the matter being more related to fiqh, and the ḥāl aspect generated by deeds being more associated with taṣawwuf.

Anahtar Kelimeler

Taṣawwuf, Islamic Law, Fiqh, Ẓāhir, Bāṭin, Tāj al-Dīn al-Subkī.

Şerhleri ve Hâşiyeleri Bağlamında Cem‘u’l-Cevâmi'de Tasavvuf: Fıkh-ı Zâhirin Hâtimesi Fıkh-ı Bâtın

Öz

Şafiî fakîhi Ebû Nasr Tâceddîn es-Sübkî’ye (öl. 771/1370) ait Cemʿu’l-cevâmiʿ fî uṣûli’l-fıḳh adlı fıkıh usulü eserinin sonunda Hâtime başlığı altında bazı tasavvufî meseleler kısaca ele alınmıştır. Bu başlıkta fıkhî yönlerine temas edilmeksizin marifetullah, nefsin tabiatı, amellerin hükmü ve hallere tesiri, havâtır, tevbe ve istiğfar, kesb ve tevekkül gibi konulara son derece muhtasar olmak suretiyle değinilmiştir. Ayrıca istidlal başlığında ilham, akide başlığında ise ihsan konuları ele alınmıştır. Müellif, bahsi geçen tasavvufî konuları ele alma sebebini kendisi açıklamasa da ele alınan kavramlar ve kitapta kaydedilen bazı ifadeler, fıkıh ve tasavvuf disiplinleri arasındaki ilişkinin merkez noktasına ve birbirlerini tamamlayan düalitik tarafına işaret edecek mahiyettedir. Muhtemelen Tâceddîn Sübkî’nin tasavvuf hakkında müspet görüşlere sahip olmasının ve eserinde bu konulara yer vermesinin arkasında, mensubu olduğu mezhebin kurucu ismi İmam Şafiî’nin (öl. 204/820) tasavvuf konusundaki müspet sözleri ve babasının Şâzeliyye tarikatı öncülerinden İbn Atâullâh el-İskenderî’ye (öl. 709/1309) intisabı vardır. Makalenin konusu, bir fıkıh usulü kitabında tasavvuf konulu hatimenin yer almasının arka planındaki düşünsel zemindir. Zira iki ilim arasındaki ilişki, daha çok sûfîlerin kendi mesleklerine meşruiyet atfetme ve kendilerini şeriat dairesinde gösterme gayeleri ile tasavvuf klasiklerinde ele alınmıştır. Dolayısıyla bir fıkıh usulü eserinde tasavvufî konuların işlenmesi, özgünlük ve önem arz etmektedir. Çalışma sadece adı geçen eser ve müellifle sınırlı olmayıp eserin şerhleri ve haşiyeleri de fıkıh ve tasavvuf ilişkisi bakımından ilgili pasaj bağlamında incelenecektir. Makale boyunca kullanılan fıkıh ve şeriat kavramları, dinin amele taalluk eden hukukî alanı kastedilerek kullanılmıştır. Bu çalışmanın amacı fıkıh ve tasavvuf arasındaki ilişkinin bir fakih gözünden gösterilmesi, eserde ele alınan tasavvufî konuların ve Sübkî’nin ilgili konulara yaklaşımının mütalaa edilmesidir. İslam ilim tarihinde birbiri ardınca zuhur eden ve dinin pratik tarafı ile ilgilenen iki temel alan; fıkıh ve tasavvufun disiplinler arası bir çalışmaya konu edilmesi de amaçlanmıştır. Çalışmada belge analizi ve mukayeseli metin tahlili yöntemleri uygulanmıştır. Çalışmanın temel neticesi İslam ilim tarihi boyunca zaman zaman aralarında ihtilaflar olsa da fıkıh ve tasavvufun birbirinin alternatifi olmayıp iki cihan saadeti gayesinde ortaklaştığı, birbirini tamamladığı ve dini tecrübenin kâmil mana yaşanabilmesi adına birbirine ihtiyaç duyduğudur. Bu gaye ilim ve amelle gerçekleşecek olup konunun bilgi tarafı daha çok fıkıhla, amel ve amelin doğurduğu hal tarafı ise daha çok tasavvufla ilgilidir.

Anahtar Kelimeler

Tasavvuf, İslam Hukuku, Fıkıh, Zâhir, Bâtın, Tâcüddîn es-Sübkî.

Kaynakça

• Aclûnî, İsmail b. Muhammed. Keşfü’l-hafâ’ ve müzîlü’l-ilbâs ammâ iştehera mine’l-ehâdîs alâ elsineti’n-nâs. thk. Abdulhamîd b. Ahmed b. Yûsuf Hindâvî. 2 Cilt. Kahire: Mektebetü’l-Mısriyye, 2000.
• Ağbal, Davut. İbn Arabî’de İşârî Tefsir. İstanbul: Litera Yayıncılık, 2017.
• Ahmed Zerrûk, Ebü’l-Abbâs Şihâbüddîn. Kavâidü’t-Tasavvuf Tasavvufun Esasları. çev. Muhammet Uysal. İstanbul: Endülüs Kitap, 2011.
• Ahrâr, Nâsırüddîn Ubeydullâh b. Mahmûd eş-Şâşî. Risâleler. çev. Fakirullah Yıldız. İstanbul: Litera Yayıncılık, 2018.
• Ateş, Osman Hulûsî. Mektûbât-ı Hulûsî-i Dârendevî. İstanbul: Nasihat Yayınları, 3. Basım, 2016.
• Attâr, Hasen b. Muhammed b. Mahmûd. Hâşiyetü’l-Attâr ‘ala Cemʿi’l-cevâmiʿ ‘ala şerhi Celâl el-Mahallî. Beyrut: Dâru’l-Kütübü’l-İlmiyye, ts.
• Avcı, Aykut. Fıkhî İhtilaflara Tasavvufî Bir Bakış Açısı (Şa’rânî Örneği). Ankara: Ankara Üniversitesi Sosyal Bilimler Enstitüsü, Doktora Tezi, 2015.
• Aybakan, Bilal. “Takıyyüddin Sübkî”. Türkiye Diyanet Vakfı İslâm Ansiklopedisi, 05 Ağustos 2023. https://islamansiklopedisi.org.tr/subki-takiyyuddin?ysclid=lkxvqs985u354994032
• Aydın, Mustafa Şeref. Tasavvuf Fıkıh İlişkisi -İbadetlerle İlgili Âyetler Özelinde-. Ankara: Fecr Yayınları, 2023.
• Başer, Hacı Bayram. “Serrâc’ın Tasavvufa Yaklaşımı: Bir İslam İlmi Olarak Tasavvuf ya da Fıkh-ı Bâtın”. Sakarya Üniversitesi İlahiyat Fakültesi Dergisi 12/22 (2010).
• Bennânî, Abdurrahman b. Câdullah. Hâşiyetü’l-Bennânî ‘ala şerhi Celâl el-Mahallî ‘ala metni’l-Cevâmiʿ. 2 Cilt. Dâru’l-Fikr, 1982.
• Buhârî, Muhammed b. İsmâil. Sahîhu’l-Buhârî. thk. Muhammed Zehîr b. Nâsır en-Nâsır. 9 Cilt. Şam: Dâru Tavki’n-Necât, 2000.
• Can, Ebru. Sufi Nefes ve Murakabenin Beyne Olan Etkilerinin Kantitatif Eeg İle Araştırılması. İstanbul: Üsküdar Üniversitesi Sağlık Bilimleri Enstitüsü, Yüksek Lisans Tezi, 2020.
• Cebecioğlu, Ethem. Tasavvuf Terimleri ve Deyimleri Sözlüğü. Ankara: Otto, 6. Basım, 2014.
• Cürcânî, Seyyid Şerif Ali b. Muhammed. Ta’rifât. Beyrut: Dâru’l-Kütübü’l-İlmiyye, 1983.
• Çift, Salih. “İslam Düşüncesinin Kurucu Unsuru: Bi̇rleşen ve Ayrışan Yönleriyle Tasavvufun Usül-i Fıkıh, Kelam ve İslam Felsefesi ile Olan İlişkisi”. İslami Ilimlerde Metodoloji/Usül- VI. İstanbul, 2016.
• Çiftçi, Adem. “İslam Ceza Hukukunda Suça Teşebbüsten Vazgeçme”. Cumhuriyet Üniversitesi İlahiyat Fakültesi Dergisi 19/1 (Haziran 2015), 33-62.
• Demir, Hamit. “İşârî Tefsirlerden Tasavvufî Âdâb Kuralları İstinbât Etmenin İmkânına Dair Bir Değerlendirme: -el-Bahru’l-medîd Örneği-”. Tasavvuf İlmî ve Akademik Araştırma Dergisi 25/50 (Ekim 2022).
• Demir, Hamit. Nebevî Vârisler [İmam Gazzâlî]. İstanbul: Siyer Yayınları, 2022.
• Döner, Nuran - Topçu, Yalçın. “Mahmûd Kefevî’nin ‘Ketâibu A’lâmi’l Ahyâr’ında Tasavvuf- Fıkıh İlişkisi”. Bozok Üniversitesi İlahiyat Fakültesi Dergisi 15/15 (Haziran 2019), 135-156.
• Dursun, Akif. Tasavvuf Fıkıh İlişkisi. İstanbul: Nuh Yayıncılık, 2021.
• Ebû Abdillâh Muhammed b. İdrîs b. Abbâs, Ebû Abdillâh Muhammed b. İdrîs b. Abbâs. Dîvân. ed. Abdurrahmân Mustâvî. Beyrut: Dâru’l-Ma’rife, 3. Basım, 2005.
• Ergül, Adem. “Öz Denetimi Güçlendirici Bir Vasıta Olarak Kur’an’da Şehâdet, Ru‘yet, Basîret ve Murâkabe”. Usul İslam Araştırmaları Dergisi 36/36 (2021), 1-28.
• Erten, Mevlüt. “Kur’an’da İnsan Yetiştirme Düzeni Olarak Murâkabe”. Cumhuriyet Üniversitesi İlahiyat Fakültesi Dergisi 18/2 (2014).
• Firûzâbâdî, Mecdüddîn Muhammed b. Ya’kûb. et-Tenvîru’l-mikbâs min tefsîri İbn Abbâs. Beyrut: Dâru’l-Kütübü’l-İlmiyye, 1971.
• Gazzâlî, Ebû Hâmid Muhammed b. Ahmed. Cennete Doğru Âbidler Yolu [Minhâcü’l-Âbidîn]. çev. Dilaver Selvi. İstanbul: Semerkand, 14. Basım, 2011.
• Gazzâlî, Ebû Hâmid Muhammed b. Ahmed. İlâhî Saadet Mizânü’l-Amel. çev. Ömer Dönmez. İstanbul: Hisar Yayınevi, ts.
• Hâlid-i Bağdâdî, Ebü’l-Behâ Ziyâüddîn. Risâle-i Hâlidiyye ve Rabıta Risâlesi. çev. İsmailağa Telif Heyeti. İstanbul: Siraç Yayınevi, 2017.
• Hucvirî, Ebü’l-Hasen Alî b. Osmân b. Ebî Alî el-Cüllâbî. Keşfü’l-mahcûb. thk. Mahmûd Ahmed Mâdî Ebu’l-Ğarâim. Kahire: Mektebetü’s-Sekâfetü’d-Dîniyye, 2007.
• İbn Acîbe, Ahmed el-Hasenî. el-Bahru’l-Medîd fî tefîri’l-Kur’âni’l-mecîd. thk. Ömer Ahmed er-Râvî. 8 Cilt. Beyrut: Dâru’l-Kütübü’l-İlmiyye, 1999.
• İbn Mâce, Ebû Abdillâh Muhammed b. Yezîd Mâce el-Kazvînî. Sünen-i İbn Mâce. thk. Şuayb Arnaûd. Kahire: Dâru’r-Risâle, 2009.
• İmam Muhammed, Muhammed b. Hasan Şeybânî. Kitâbu’l-Kesb. Halep: Mektebetü’l-Matbûâtü’l-islâmî, 1997. İmam Rabbânî, Ahmed Faruk Serhendî. Mektûbât-ı Rabbânî. çev. Orhan Ençakar. 2 Cilt. İstanbul: Yasin Yayınevi, 2015.
• İnançer, Ömer Tuğrul. Muhabbet Peygamberi: Hz. Muhammed (sav). İstanbul: Sufi Kitap, 6. Basım, 2012.
• Kılıç, Halil - Bağçivan, Muhammet. “Fıkıh-Tasavvuf İlişkisi Çerçevesinde Kerâmetin İslam Hukuku Açısından Değeri”. Türkiye İlahiyat Araştırmaları Dergisi 7/1 (2023), 98-120.
• Köksal, İsmail. “Fıkıh ve Tasavvuf İlişkisi”. Tasavvuf İlmî ve Akademik Araştırma Dergisi 1/2 (1999), 82-104.
• Kurtûbî, Ebû Abdillâh Muhammed b. Ahmed. el-Câmi’u li ahkâmi’l-Kur’ân. thk. Ahmed Berdûnî - İbrahim Atfîş. 20 Cilt. Kahire: Dâru’l-Kütübü’l-Mısriyye, 1973.
• Kuşeyrî, Abdülkerîm b. Hevâzin. er-Risâletü’l-Kuşeyriyye. Beyrut: Dâru’l-Kütübü’l-İlmiyye, 2001.
• Mahallî, Ebû Abdillâh Celâleddin. el-Bedrü’ṭ-ṭâliʿ fî ḥalli Cemʿi’l-cevâmiʿ. 2 Cilt. Beyrut: Müessesetü’r-Risâle, 2022.
• Nicholson, Reynold Alleyne. Tasavvufun Menşei Problemi. çev. Abdullah Kartal. İstanbul: İz Yayıncılık, 2. Basım, 2018.
• Poyraz, Abdurrahman. “Bir Kâidenin Serencamı: İctihad İle İctihad Nakzolunmaz”. İhya Uluslararası İslam Araştırmaları Dergisi 9/2 (Temmuz 2023), 525-558. https://doi.org/10.5281/zenodo.8074856
• Riyâhî, Muhammed Emin. “Önsöz”. Rütbetü’l-Hayat. İstanbul: İnsan Yayınları, 4. Basım, 2008.
• Sadruşşerî‘a, Abdullah b. Mes‘ûd el-Mahbûbî. et-Tavżîḥ şerḥu’t-Tenḳīḥ. Beyrut: Dâru’l-Kütübü’l-İlmiyye, ts.
• Sa‘lebî, Ebû İshâk Ahmed b. Muhammed b. İbrâhîm. el-Keşf ve’l-beyân an tefsîri’l-Kur’ân. 30 Cilt. Cidde: Dâru’t-Tefsîr, 2015.
• Sem‘ânî, Mansûr b. Muhammed . Abdilcebbâr. Kavâti‘u’l-edille fî usûli’l-fıkh. 5 Cilt. Mektebetü’t-Tevbe, 1998.
• Sübkî, Ebû Nasr Tâcüddîn Abdülvehhâb b. Alî b. Abdilkâfî. Cemʿu’l-cevâmiʿ fî uṣûli’l-fıḳh. Beyrut: Dâru’l-Kütübü’l-İlmiyye, 2022.
• Sübkî, Ebû Nasr Tâcüddîn Abdülvehhâb b. Alî b. Abdilkâfî. Mu‘îdü’n-ni‘am ve Mübîdü’n-nikam. Beyrut: Müessesetü’l-kütübü’s-sekâfe, 1982.
• Sübkî, Ebû Nasr Tâcüddîn Abdülvehhâb b. Alî b. Abdilkâfî. Tabakâtü’ş-Şâfiʿiyyeti’l-kübrâ. 10 Cilt. Cize: Hicri’t-tibaa ve’n-neşr, 1992.
• Taşdemir, Sümeyye Bayır. “İslam Düşüncesinin Kurucu Unsurları: Usûl-i Fıkıh, Kelam, Tasavvuf ve İslam Felsefesi”. Şırnak Üniversitesi İlahiyat Fakültesi Dergisi 9/20 (Ağustos 2018), 526-529.
• Telkenaroğlu, Merter Rahmi. İctihadda İsabet ve Hata Meselesi. Ankara: TDV Yayınları, 2010.
• Tirmizî, Muhammed b. İsâ b. Sevre b. Musâ b. Dahhâk et-. Sünen-i Tirmizî. Beyrut: Dârü’l-Garbi’l-İslâmî, 1998.
• Tûsî, Ebû Nasr Serrâc. el-Lüma’. thk. Abdülhalim Mahmud. Mısır: Dâru’l-Kütübü’l-Hadîs, 1960.
• Uludağ, Süleyman. Tasavvuf Kültüründe Keşif ve Kerâmet. İstanbul: Sufi Kitap, 2. Basım, 2017.
• Ulupınar, Hamide. “Serî es-Sekatî: Hayatı ve Bazı Tasavvufî Görüşleri”. Cumhuriyet Üniversitesi İlahiyat Fakültesi Dergisi 18/2 (Aralık 2014), 255-289. https://doi.org/10.18505/cuifd.254725
• Yaşar, Mehmet Aziz. Tâcüddîn es-Sübkî ve Usûlcülüğü. Mardin: Mardin Artuklu Üniversitesi Yayınları, 2018.
• Yaşar, Mehmet Aziz. “Tâcüddîn es-Sübkî’nin Hayatı, İlmî Şahsiyeti ve Eserleri”. Mukaddime 9/1 (2018), 77-100. https://doi.org/10.19059/mukaddime.344608
• Yılmaz, Fetullah - Çatak, Adem. “Gaye Bakımından Fıkıh ve Tasavvufun Karşılaştırılması”. Sufiyye 11 (Aralık 2021). https://doi.org/10.46231/sufiyye.1015842
• Yiğit, Yaşar. “İslâm Ceza Hukukunda Af ve Pişmanlığın (Tevbe) Cezalara Etkisi”. Diyanet İlmî Dergi 37/3 (2001), 61-74.
• Zerkeşî, Bedreddin. Teşnîfü’l-mesâmiʿ bi Cemʿi’l-cevâmiʿ. 2 Cilt. Beyrut: Dâru’l-Kütübü’l-İlmiyye, 2000.