Analysis of the Qaṣīda Bâiyye written by Mutanabbî to el-Mughîs b. Bishr al-'İjlî within the framework of the Classical Qaṣīda Structure of Arabic Poetry

Yıl 2024, Sayı: 34, 264 - 291, 15.06.2024

Fatih Yavaş , İzzettin Bilgehan

https://doi.org/10.35415/sirnakifd.1413589

Öz

The research is about examining the classical qaṣīda structure, which has been used in Arabic poetry since ancient times, through Mutanabbî's qaṣīda to el-Mughîs b. Bishr al-'İjlî. The document analysis method, one of the qualitative research methods, was used in the study. In this context, the sources were scanned, and information was first given about the qaṣīda structure seen in Mutanabbî's poems, and then the sections of the classical qaṣīda were discussed through the qaṣīda. In addition to aiming to give key information about the poetry of Mutanabbî, one of the greatest representatives of Arabic poetry, the research aims to show on what principles the matla', prelude, taḫalluṣ, main theme and khatimah (epilogue), which constitute the sections of the qaṣīda, are built. Mutanabbî, who lived in the Abbasid Period, when attitudes and practices contrary to classical acceptance began to be seen in poetry, blended the qaṣīda structure in a unique way compatible with the innovative attitude of the age in which he lived; at the same time, he did not completely abandon tradition and sang poems according to popular acceptance. As a matter of fact, in the prelude part of that qaṣīda, he states that it is the old tradition to include the theme of nasīb, where the lover and the states of love are depicted, and atlāl, which expresses sitting and crying in the land abandoned by the lover, and he is a poet who has included these themes in many of his qaṣīdas. Apart from the nasīb and atlāl themes he uses, he points out social issues and complaints about the situations of the time and the couplets with the theme of wisdom are the subjects that appear in their introductions. Although he found fame as a poet of madih, it becomes more understandable that he defines himself as a poet of wisdom when you look at the wise couplets, he spread not only in the preludes but also throughout his poems. According to the ancient critics who were authorities in Arabic literature, the qaṣīda should have a structure in which harmonious parts come together, with each section having its own unique quality, thus presenting a unity as if it came out of a single mold. Matla' couplet has been one of the subjects that has been emphasized because it is the first part of the poem to reach the ears and will arouse the curiosity of the listeners in listening to the poem, and for this reason it has been seen as the key to the qaṣīda by critics. For this reason, the matla' couplet should have an elegant expression in which the syntax is in harmony and should not contain any usage that violates the rules of grammar. While some critics emphasized the necessity of taking the poetry of Ignorance as a basic criterion by including the themes of nasīb and atlāl in the prelude section, which constitutes the first part of the qaṣīda with the matlâ couplet, there were also those who claimed that it was not necessary to comply with this criterion due to changing conditions. The issue of, taḫalluṣ which provides the transition from the prelude to the main topic, is another issue that critics draw attention to. A successful taḫalluṣ should have a smooth transition that does not make the listener feel that the topic has changed, and should be away from the iktidab, which expresses a cold transition directly from the introduction to the main topic. If madih forms the main theme of the qaṣīda, a portrait befitting the memduh's status and reputation in society should be drawn in the poem. The khatimah, which constitutes the last part of the qaṣīda should have the most striking couplet of the poem, as it is the last part that will remain in the minds of the listeners. For this reason, it is considered acceptable to end the poem with a couplet containing a proverb, aphorism, simile, or wisdom appropriate to the content. It has been determined that Mutanabbî's qaṣīda, which is discussed in the study, meets the criteria mentioned above, although it has its own poetic characteristics. In this respect, the poet left his mark on Arabic poetry with his art distilled from the literary tradition to which he belonged and was nourished, and made his name known for generations.

Anahtar Kelimeler

Arabic Language and Rhetoric, Arabic Literature, Poetry, Qaṣīda Structure, al-Mutanabbî, al-Mughîs b. Bishr al-

Mütenebbî’nin el-Muğîs b. Bişr el- ‘İclî’ye Yazdığı Kasîde-i Bâiyyesi’nin Arap Şiirinin Klasik Kaside Yapısı Çerçevesinde Tahlili

Öz

Araştırma, Arap şiirinde kadim dönemlerden bu yana kullanılagelen klasik kaside yapısının Mütenebbî’nin el-Muğîs̱ b. Bişr el-‘İclî’ye yazmış olduğu methiyesi üzerinden incelenmesini konu edinmektedir. Çalışmada nitel araştırma metotlarından belge analizi metodu kullanılmıştır. Bu kapsamda kaynaklar taranarak öncelikle Mütenebbî’nin şiirlerinde görülen kaside yapısına dair malumatlar verilmiş, sonrasında ise mezkûr methiye üzerinden klasik kasidenin bölümleri ele alınmıştır. Araştırma Arap şiirinin en büyük temsilcilerinden biri olan Mütenebbî’nin şiirine dair anahtar bilgiler vermeyi amaçlamasının yanı sıra kasidenin bölümlerini meydana getiren matla‘, mukaddime, tehallus, muhteva (ana tema) ve hatimenin hangi esaslar üzerine inşa edildiğini göstermeyi hedeflemektedir. Şiirde klasik kabullere muhalif tavır ve uygulamaların görülmeye başlandığı Abbâsîler Dönemi’nde yaşamış olan Mütenebbî, kaside yapısını yaşadığı çağın yenilikçi tutumuyla uyumlu kendine özgü bir şekilde harmanlamış; aynı zamanda geleneği tamamen terk etmeyerek yaygın kabullere göre de şiirler söylemiştir. Nitekim o kasidenin mukaddime bölümünde sevgilinin ve aşkın hallerinin tasvir edildiği nesîb ve sevgilinin terk ettiği diyarda oturup ağlamayı ifade eden atlâl temasına yer vermeyi eskilerin terk edilmesi gereken adeti olduğunu ifade ederken medih kasidelerinin birçoğunda ise bu temalara yer vermiş bir şairdir. Kullandığı nesîb ve atlâl temasının dışında sosyal meselelere işaret ederek zamanın meydana getirdiği durumlardan şikâyet ve hikmet temalı beyitleri mukaddimelerinde tebarüz eden konulardır. Bir medih şairi olarak şöhret bulmasına rağmen sadece mukaddimelerde değil şiirlerinin bütününe yaydığı hikmet dolu beyitlerine bakılınca kendisini hikmet şairi olarak tanımlaması daha anlaşılır olmaktadır. Arap edebiyatında otorite sahibi olmuş kadim eleştirmenlere göre kaside, her bir bölümün kendisine özgü niteliğiyle birlikte birbiriyle uyumlu parçaların bir araya geldiği ve böylece tek bir kalıptan çıkmışçasına bütünlük arz eden bir yapıya sahip olmalıdır. Matla’ beyti şiirin kulaklara ilk ulaşan, dinleyicileri şiiri dinleme konusunda merak uyandıracak bölümü olması dolayısıyla üzerinde önemle durulan konulardan biri olmuş ve bu nedenle eleştirmenler tarafından kasidenin anahtarı mesabesinde görülmüştür. Bundan dolayı söz diziminin ahenk içerisinde olduğu zarif bir anlatıma sahip olmalı, gramer kurallarına aykırı bir kullanımı barındırmamalıdır. Matlâ beytiyle birlikte kasidenin ilk bölümünü meydana getiren mukaddime kısmı için ise bazı eleştirmenler nesîb ve atlâl temasına yer verilerek Câhiliye şiirini temel ölçüt almanın gerekliliğini vurgularken değişen şartlar ile bu kıstasa uymanın zorunlu olmadığını ileri sürenler de olmuştur. Mukaddimeden ana konuya geçişi sağlayan tehallus konusu eleştirmenlerin dikkat çektiği bir başka husustur. Başarılı bir tehallus konunun değiştiğini dinleyiciyi hissettirmeyecek şekilde yumuşak bir geçişe haiz olmalı, mukaddimeden ana konuya doğrudan soğuk geçişi ifade eden iktidabtan hali olmalıdır. Eğer medih kasidenin ana temasını oluşturuyorsa şiirde memduhun toplumdaki statü ve itibarına yakışır bir portre çizilmelidir. Kasidenin son kısmını oluşturan hatime dinleyicilerin aklında en son kalacak bölümü olması itibariyle şiirin en vurucu beytine sahip olmalıdır. Bu nedenle muhtevaya uygun atasözü, vecize, teşbih veya hikmet içeren bir beyitle şiirin nihayete erdirilmesi makbul sayılmıştır. Mütenebbî’nin çalışmada ele alınan kasidesinin de kendi şairlik hususiyetlerini barındırmakla birlikte yukarıda zikredilen kıstaslara muvafık olduğu tespit edilmiştir. Bu yönüyle şair ait olduğu, beslendiği edebi gelenekten damıttığı sanatıyla Arap şiirine kendi damgasını vurmuş ve ismini nesiller boyu duyurmuştur.

Anahtar Kelimeler

Arap Dili ve Belagati, Arap Edebiyatı, Şiir, Kaside Yapısı, Mütenebbî, el-Muğîs b. Bişr el-‘İclî

Etik Beyan

Çalışmadaki bütün bilgileri etik davranışlar ve akademik kurallar çerçevesinde makaleye eklediğimizi, kendimize ait olmayan bilgiler için alınan kaynaklara doğru şekilde atıf yaptığımızı ve makaleyi derginin yazım kılavuzuna uygun şekilde hazırladığımızı beyan ederiz.

Kaynakça

• Abdulhâfız, Ṣalâh. eṣ-Ṣan‘atu’l-fenniyye fî şi‘ri’l-Mütenebbî. Kahire: Dâru’l-Ma’ârif, 1983.
• Arslan, Adnan. “Mütenebbî Şiirlerinde Bir Geçiş Estetiği Olarak Tehallus”. RUSUH Uşak Üniversitesi İslami İlimler Fakültesi Dergisi 2/2 (29 Aralık 2022), 232-244.
• Arslan, Adnan. “Mütenebbî’nin Şiirlerinde Savaş Unsurlarına Ait Tasvirler”. Van İlahiyat Dergisi 9/15 (2021), 127-145.
• Arslan, Adnan. “Arap Şairi Mütenebbî’de Üç Maharet: Teşbih-İ Zımnî, Hayal ve Hikmet”, Pamukkale Üniversitesi İlahiyat Fakültesi Dergisi 8/1 (2021), 192-212.
• Arslan, Adnan. “Söz Sanatları Açısından Mütenebbî’nin Şiirlerine Genel Bir Bakış”. Trabzon İlahiyat Dergisi 8/2 (2021), 191-220.
• Ayyıldız, Esat. “el-Mutenebbî’nin Seyfüddevle’ye Methiyeleri (Seyfiyyât)”. Bülent Ecevit Üniversitesi İlahiyat Fakültesi Dergisi 7/2 (2020), 497-518.
• Bekkâr, Yusuf Huseyn. Binâu’l-ḳaṣîde fi’n-naḳdi’l-‘arabiyyi’l-ḳadîm. Beyrut/Lubnan: Dâru’l-Endelüs, 1982.
• Berḳûḳî, Abdurrahman. Şerḥu Dîvâni’l-Mütenebbî. 4 Cilt. Beyrut: Dâru’l-Kitâbi’l-’Arabî, 1986.
• Cürcânî, Alî b. Abdilazîz el-Ḳaḍî. el-Vesâṭa beyne’l-Mütenebbî ve ḫusûmih. thk. Muhammed İbrahim Ebu’l-Faḍl - Ali Muhammed Becâvî. Kahire: Matba‘atu ‘Îsâ el-Bâbî el-Halebî ve Şürekâuh, 1966.
• Çetin, Nihad M. Eski Arap Şiiri. İstanbul: Kapı Yayınları, 3. Basım, 2021.
• Desûḳî, Muhammed b. Muhammed ʿArafe. Ḥâşiyetü’d-Desûḳî ʿalâ Şerḥi’s-Saʿd li-Telḫîṣi’l-Miftâḥ. 2 Cilt. Kahire: el-Maṭbaʿatu’l-ʿĀmira, 1937.
• Ḍiyâeddîn İbnuʼl-Es̱îr, Ebuʼl-Fetḥ Ḍiyâuddîn Naṣrullâh b. Muhammed b. Muhammed eş-Şeybânî. el-Mes̱elu’s-sâîr fî edebi’l-kâtib ve’ş-şâiʿr. thk. Muhammed Muḥyîddîn Abdulḥamîd. 2 Cilt. Beyrut: el-Mektebetu’l-ʿAṣriyye, 1995.
• Durmuş, İsmail. “İktidâb”. Türkiye Diyanet Vakfı İslâm Ansiklopedisi. 22. İstanbul: TDV Yayınları, 2000.
• Durmuş, İsmail. “İntihâ”. Türkiye Diyanet Vakfı İslam Ansiklopedisi. 22. İstanbul: TDV Yayınları, 2000.
• Durmuş, İsmail. “İstitrat”. Türkiye Diyanet Vakfı İslâm Ansiklopedisi. 23. İstanbul: TDV Yayınları, 2001.
• Durmuş, İsmail. “Mütenebbî”. Türkiye Diyanet Vakfı İslam Ansiklopedisi. 32. İstanbul: TDV Yayınları, 2006.
• Durmuş, İsmail. “Tehallus”. Türkiye Diyanet Vakfı İslâm Ansiklopedisi. 40. İstanbul: TDV Yayınları, 2011.
• Ebû Hilâl el-‘Askerî, el-Hasen b. Abdillâh b. Sehl. Kitâbu’ṣ-ṣınâʿateyn el-kitâbe ve’ş-şiʿr. thk. Ali Muhammed el-Becâvî - Muhammed İbrahim Ebû’l-Faḍl. Beyrût: Mektebetu’l-‘Unṣuriyye, 1998.
• Ebû Nuvâs, el-Hasen b. Hâni’ b. Abdilevvel el-Hakemî. Dîvân. Beyrut: Dâru Sâdr, y. Emîl Bedî‘, Yakûb. el-Mu‘cemu’l-mufaṣṣal fî ‘ilmi’l-‘arûḍ ve’l-ḳâfiye ve funûni’ş-şi‘r. Beyrût/Lubnân: Dâru’l-Kutubi’l-‘İlmiyye, 1. Basım, 1911.
• Eminoğlu, Ali. “Moritanya Arap Edebiyatı İbn Râzike ve Şiirleri” Konya: Yediveren Kitap, 2023.
• Ergin, Mehmet Mesut. İbn Ma‘ṣûm el-Medenî Şa‘iran. Dımaşk: Daru’l-Beyrut, 1. Basım, 2004.
• Ferrûḫ, Ömer. Târîḫu’l-edebi’l-‘arabî. 6 Cilt. Beyrut: Dâru’l-İlmi li’l-Melâyîn, 4. Basım, 1981.
• Fidan, İbrahim. Osmanlı Dönemi Arap Şairlerinden İbnu’n-Nakîb el-Huseynî ve Şiirleri. Ankara: Gece Kitaplığı, 2016.
• Goran, Selahattin. el-Mütenebbi’nin Şiirinde Medh. Ankara: Ankara Üniversitesi, Yüksek Lisans Tezi, 1999.
• Halîl b. Ahmed, Ebû Abdirrahmân b. Amr b. Temîm el-Ferâhîdî. Kitâbu’l-‘ayn. thk. Abdulhamîd Hendâvî. 4 Cilt. Beyrût/Lubnân: Dâru’l-Kutubi’l-‘İlmiyye, 1. Basım, 2003.
• Hüseyin, Tâhâ. Ma‘a’l-Mütenebbî. Kahire: Müessesetü Hindâvî lî’t-Ta’lîm ve’s-Sekâfe, 2012.
• İbn Ḥicce el-Ḥamevî, Taḳiyuddîn Ebû Bekir b. Ali b. Abdullah el-Ezrârî. Ḫizânetu’l-edeb ve ğâyetu’l-ereb. thk. ʿAṣṣâm Şaḳîvu. 2 Cilt. Beyrut: Dâru Mektebeti’l-Hilâl-Daru’l-Bihâr, 2004.
• İbn Ḳuteybe, Ebû Muhammed Abdullah b. Muslim ed-Dîneverî. eş-Ş‘ir ve’ş-şu‘arâ. 2 Cilt. Kahire: Dâru’l-Ḥadîs, 2002.
• İbn Manzûr, Ebu’l-Faḍl Muhammed b. Mukerrem b. Ali el-Enṣârî. Lisânu’l ‘Arab. 15 Cilt. Beyrût: Dâru Ṣadır, ts.
• İbn Maʿṣûm el-Ḥasanî, es-Seyyid Ali Ṣadruddîn el-Medenî. Envâru’r-rabîʿ fî envâʿi’l-bedîʿ. thk. Şâkir Hâdî Şeker. 7 Cilt. Kerbelâ/Irak: Mektebetu’l-‘İrfân, 1. Basım, 1968.
• İbn Reşîḳ el-Ḳayrevânî, Ebû Ali el-Hasan b. Reşîḳ el-Ḳayravânî el-Ezdî. el-ʿUmde fî meḥâsini’ş-şiʿr ve âdâbihi. thk. Muhammed Muhyîddîn Abdulhamîd. 2 Cilt. b.y.: Dâru’l-Cîl, 1981.
• İbn Sinân el-Hafâcî, Ebû Muhammed Abdullâh b. Muhammed b. Saʿîd b. Sinân el-Ḫafâcî el-Ḥalebî. Sirru’l-feṣâḥe. b.y.: Dâru Kutubi’l ‘İlmiyye, 1402/1982.
• İbn Ṭabâṭabâ, Ebu’l Hasen Muhammed b. Ahmed el-Alevî. İ‘yâru’ş-şi‘r. thk. Abbas Abdüssâtir. Beyrut: Dâru’l-Kutubi’l-‘İlmiyye, 2005.
• İbnu’l-‘Imâd, Şihâbüddîn Ebi’l-Felâh el-Hanbelî. Şezerâtu’z-zeheb fî ahbâri men zeheb. thk. Mahmud Arnavut - Abdülkadir Arnavut. 11 Cilt. Beyrut: Dâru İbn Kesîr, 1991.
• Ḳazvînî, Celâleddin Muhammed b. Abdurrahman b. Ömer b. Ahmed b. Muhammed el-Ḥaṭîb. el-Îḍâh fî ‘ulumi’l-Belâġa. Beyrut: Dâru’l-Kutubi’l-’İlmiyye, 2003
• Keḥḥâle, Ömer Rıḍâ. el-Edebu’l-‘arabî fi’l-Câhiliyye ve’l-İslâm. Dımaşḳ, 1972.
• Ḳudâme b. Ca‘fer, Ebu’l-Ferec b. Ḳudâme b. Ziyâd el-Kâtib el-Bağdâdî. Naḳdu’ş-şiʿr. thk. Muhammed Abdulmun‘îm Hafâcî. Beyrût/Lubnân: Dâru’l-Kutubi’l-‘İlmiyye, ts.
• Küçüksarı, Mücahit. “Arap Şiirinde Medihlere Konu Olan Değerler: Cahiliye Dönemi-İslâmî Dönem Mukayesesi”. İnsanı Nasıl Bir Gelecek Bekliyor? 71-81. Konya: TİMAV Yayınları, 2022.
• Küçüksarı, Mücahit. Osmanlı Dönemi Şairlerinden Mustafa et-Terzî ve Şiirleri. Konya: Yediveren Kitap, 2023.
• Ma‘arrî, Ebu’l-‘Alâ el-. Şerḥu Dîvâni Ebî’ṭ-Ṭayyib el-Mütenebbî. thk. Abdülmecîd Diyâb. 2 Cilt. Kahire: Dâru’l-Ma’ârif, 2. Basım, 1992.
• Maṭar, Ṣalâh Ahmed Abdülkâdir. el-Binâu’l-fennî lişi’ri’l-Mutenebbî. Hartum: Ummu Dermân Üniversitesi, Yüksek Lisans Tezi, 2013.
• Özçetin, Merve. “Batı ve Arap Şiir Eleştirmenlerine Göre Vahdetu’l-Kaside Meselesi”. Balıkesir İlahiyat Dergisi 12 (2020), 155-192.
• Özdemir, Abdurrahman. “el-Mütenebbî’nin Şiirinde Maraş”. Sakarya Üniversitesi İlahiyat Fakültesi Dergisi 14 (2006), 159-185.
• Özdemir, Sevim. “el-Mutenebbî Dîvânından, et-Teşbîhu’l-Belîğ”. D.E.Ü. İlahiyat Fakültesi Dergisi 19 (2004), 61-78.
• Pekparlatır, Selçuk. “Değişen Şartların ve Toplumsal Değerlerin Arap Şiirindeki İzdüşümü Olarak Klasik Arap Şiirinde Mukaddime Bölümünde Görülen Değişiklikler”. İnsanı Nasıl Bir Gelecek Bekliyor. 186-200. Konya: Türkiye İmam Hatipliler Vakfı Yayınları, 2022.
• Pekparlatır, Selçuk. Osmanlı Dönemi Arap Edebiyatı Muhammed el-Mahmudî es-Suâlâtî ve Şiirleri Konya: Yediveren Kitap, 2023.
• Seyyid İbrâhîm, Abdulcevâd. eş-şeẕẕü’ṭ-ṭayyib fî ẕikrâ Ebi’ṭ-Ṭayyib. Tanta: el-Maṭba’atu’l-Ehliyye, 1930.
• Şâkir, Mahmûd Muhammed. el-Mütenebbî. Kahire: Şeriketu’l-Ḳuds, 1976.
• Şevḳî Ḍayf, Ahmed Abdüsselâm. Tariẖu’l-edebi’l-‘arabî el-‘aṣru’l-Câhilî. Kahire: Dâru’l-Ma‘ârif, 24. Basım, 2003.
• 'Ukberî, Ebü’l-Bekâ. et-Tibyân fî şerhi’d-dîvân. thk. Kemal Tâlip. 4 Cilt. Beyrut: Dâru’l-Kutubi’l-‘İlmiyye, 2. Basım, 2008.
• Usâme b. Munḳıẕ, Ebû el-Muẓaffer Usâme b. Murşid b. Ali el-Kelbî eş-Şîzerî. el-Bedîʿ fî naḳdi’ş-şiʿr. thk. Ahmed Ahmed Bedevî-Hamîd Abdulmecîd. BAE: y.y., ts.