Makâsıd Teorisinin İslam Hukuk Felsefesine Evrilmesi Süreci: Muhammed Mustafavî'nin Fıkhu'l-felsefe Eseri Örneğinde Bir İnceleme

Yıl 2024, Sayı: 34, 432 - 457, 15.06.2024

Abdulbaki Deniz

https://doi.org/10.35415/sirnakifd.1442646

Öz

İslam hukukunun tekâmül sürecinde sırasıyla “fıkıh”, “fıkıh usulü”, “makâsıd” ve “fıkıh felsefesi” kavramları önemli yer tutmaktadır. Söz konusu kavramların anlam boyutları ve kullanım alanları farklı olsa da aralarında sıkı bir ilişki vardır. Fıkıh, mükellefi ilgilendiren ahkâmın tamamını ifade ederken fıkıh usulü, hükümlerin naklî ve aklî delillerden istinbât yöntemlerine yoğunlaşmaktadır. Fıkıh usulü kapsamında değerlendirilen makâsıd teorisinden dinî hükümlerde insanlar için gözetilen “yarar” ve uzaklaştırılmak istenen “zarar” ilkesi kastedilmektedir. Söz konusu ilke “zaruriyât, haciyât ve tahsiniyât” şeklinde taksim edilerek insanların can, akıl, din, ırz ve malına yarar sağlayan her şey “maslahat”, onlara zarar veren her şey de “mefsedet” olarak değerlendirilmiştir. Makâsıd teorisi zaman zaman hikmet, gaye ve illet gibi farklı kavramlarla ifade edilmiştir. Doğrudan yahut dolaylı olarak naslarda yer verilen makâsıdı fıkhî bir terim olarak kullanma hususunda Cüveynî’nin öncülük ettiği sürecin Gazzâlî ile sistemli bir hâle dönüştürüldüğüne dair genel bir kanaat söz konusudur. Sonraki dönemlerde İzz’in, Karafî’nin ve Şatibî’nin katkıları inkâr edilemez bir gerçektir. Hicrî sekizinci asırda yaşayan Şatibî’nin makâsıda dair özel ilgisi sonraki dönemlerde fıkıh usulünden bağımsız bir zeminde değerlendirilmesine sebep olmuştur. “Hukuk felsefesi”, “din felsefesi” ve “tarih felsefesi” gibi disiplinlerde geçen felsefe kavramı, ilgili olduğu bilim dalının epistemolojik ilkelerini incelemektedir. Söz konusu epistemolojik ilkeler mutlak olup kapsamına giren herhangi bir boyutla mukayyet değildir. Bu bakımdan “fıkıh felsefesinin” tanımında da aynı hassasiyetin gözetilmesi gerekmektedir. Geleneksel toplum yapısından sanayi ve teknoloji çağının şekillendirdiği toplumsal dinamiklere geçiş sürecinde sosyal ve kültürel hayatta yaşanan gelişmeler ilimlerin farklı ufuklar kazanmasına zemin hazırlamıştır. Yirminci asırda İbn Aşûr’un güncelleyip geliştirdiği makâsıd teorisinin “İslam hukuk felsefesi”ne evrilmesi aynı zamanda makâsıdın fıkıh usulünden bağımsız bir disiplin hâline gelmesine sebep olmuştur. Ahmet er-Reysûnî ile ‘Allâl el-Fâsî gibi ilim adamlarının çalışmaları da alana ciddi katkı sağlamıştır. Makâsıd ve maslahatın fıkıh felsefesiyle özdeşleştirilmesi eğiliminin yansımaları diğer İslam ülkelerinde olduğu gibi Türkiye’de de görülmektedir. Nitekim günümüzde yapılan ilmî ve akademik çalışmalarda daha çok “fıkıh felsefesi” veya “İslam hukuk felsefesi” gibi tabirlerin kullanıldığına şahit olunmaktadır. Ancak yeni bir ilim dalı olarak İslam hukuk felsefesinin mahiyet ve kapsam açısından daha geniş bir zeminde değerlendirilmesinin gereği açıktır. Bu gerçeği dikkate alan çağdaş araştırmacılardan biri olan Muhammed Mustafavî “Felsefetü’l-fıkh” isimli eserinde kendine özgü bir yaklaşım sergileyerek fıkıh felsefesini daha geniş bir düzlemde değerlendirmiştir. Buna göre İslam hukuk felsefesi, bir olgu olarak fıkhı tarihi, sosyal, siyasi ve kültürel açıdan gözlemleyerek fıkhî istinbâtlarda kullanılmak üzere yöntemsel araştırmalara yoğunlaşmaktadır. Fıkıh felsefesi, fıkhın öznesi olan müçtehidi çevreleyen şartlar üzerinde eleştirel tarzda gerekli analizleri yaparken istinbât ve istidlâl yönüyle uğraşmamaktadır. Bu yaklaşıma göre fıkıh felsefesinin konusu fıkhın alanı ve sınırı, modernizmin fıkha etkileri, fıkhın diğer disiplinlerle ilişkisi, fıkhın dili, fıkhın bağlayıcılığı, fıkhın sorunları ve çözüm yolları ile fakihi kuşatan ve içtihada etki eden diğer amillerdir. Bu makalede fıkıh felsefesini makâsıd teorisine indirgeyen çalışmalara karşın fıkıh felsefesini daha şümullü değerlendiren Mustafavî’nin felsefetü’l-fıkıh’ta ortaya koyduğu fikirlerin yakından incelenmesi amaçlanmaktadır.

Anahtar Kelimeler

İslam Hukuku, Makâsıd, Felsefe, Mustafavî, Felsefetü’l-fıkh.

Etik Beyan

Bilimsel bir araştırmada bulunması gereken etik kuralların tamamına uyulduğu beyan edilmektedir.

Teşekkür

Kolay gelsin başarılar.

The Process of Evolving Maqasid Theory into Islamic Legal Philosophy: An Analysis on the Example of Muhammed Mustafawī's Work Fıkhu'l-falsafa

Öz

In the evolution process of Islamic law, respectively the concepts of "fiqh", "fiqh procedure", "maqasid" and "philosophy of fiqh" have an important place. Although the meanings and usage areas of the concepts in question are different, there is a close relationship between them. While fiqh refers to all the provisions that concern the taxpayer, the fiqh method focuses on the methods of transferring the provisions and inferring them from rational evidence. The theory of maqasid, which is evaluated within the scope of fiqh procedure, refers to the principle of "benefit" and "harm" that are intended to be avoided for people in religious provisions. The principle in question was divided into "necessities, needs and tahsiniyât" and everything that benefits people's life, mind, religion, chastity and property was considered "benefit", and everything that harmed them was considered "maleficence". The theory of maqasid has been expressed from time to time with different concepts such as hıkma, purpose and cause. There is a general opinion that the process pioneered by Juwayni in using maqasid, which is directly or indirectly included in the nas, as a fiqh term, was transformed into a systematic form with Ghazali. The contributions of İzz, Karafî and Şatibi in the later periods are an undeniable fact. Shatibi, who lived in the eighth century Hijri, had a special interest in maqasıd, which led him to be evaluated on an independent basis from the fiqh method in later periods. The concept of philosophy, used in disciplines such as "philosophy of law", "philosophy of religion" and "philosophy of history", examines the epistemological principles of the branch of science to which it is related. The epistemological principles in question are absolute and are not limited to any dimension within their scope. In this regard, the same sensitivity should be observed in the definition of "philosophy of fiqh". Developments in social and cultural life during the transition from the traditional social structure to the social dynamics shaped by the industrial and technological age have paved the way for sciences to gain different horizons. The evolution of the theory of maqasid, updated and developed by Ibn Ashur, into the "philosophy of Islamic law" in the twentieth century also caused maqasid to become a discipline independent of the fiqh procedure. The works of scholars such as Ahmet er-Raysûnî and Allâl el-Fâsî also made serious contributions to the field. The reflections of the tendency to identify maqasid and maslaha with the philosophy of fiqh are seen in Turkey as well as in other Islamic countries. As a matter of fact, it is witnessed that terms such as "philosophy of fiqh" or "philosophy of Islamic law" are mostly used in scientific and academic studies today. However, it is clear that Islamic legal philosophy, as a new branch of science, needs to be evaluated on a broader basis in terms of its nature and scope. Muhammad Mustafawi, one of the contemporary researchers who took this fact into consideration, evaluated the philosophy of fiqh on a broader level by displaying a unique approach in his work titled "Felsefetü'l-fiqh". Accordingly, Islamic legal philosophy focuses on methodological research to be used in fiqh deductions by observing fiqh as a phenomenon from historical, social, political and cultural perspectives. While the philosophy of fiqh makes the necessary analyzes in a critical manner on the conditions surrounding the mujtahid, who is the subject of fiqh, it does not deal with the aspects of inference and inference. According to this approach, the subject of the philosophy of fiqh is the field and limit of fiqh, the effects of modernism on fiqh, the relationship of fiqh with other disciplines, the language of fiqh, the binding nature of fiqh, the problems and solutions of fiqh, and other factors that surround the jurisprudence and affect ijtihad. In this article, it is aimed to closely examine the ideas put forward by Mustafavi, who evaluates the philosophy of fiqh in a more comprehensive way, in his philosophy of fiqh, in contrast to the studies that reduce the philosophy of fiqh to the theory of maqasid.

Anahtar Kelimeler

Islamic Law, Fiqh, Philosophy, Mustafawi, Philosophy of fiqh.

Kaynakça

• Âmidî, Seyfeddin Ali b. Muhammed. el-İhkâm fî usûli’l-ahkâm. Beyrut: el-Mektebetü’l-İslamî, 1402.
• Apaydın, H. Yunus. “Karâfî”, Türkiye Diyanet Vakfı İslam Ansiklopedisi. Ankara: TDV Yayınları, 2001. https://islamansiklopedisi.org.tr/karafi-sehabeddin
• Apaydın, H. Yunus. İslam Hukuk Usulü. Ankara: Bilay Yayınları, 2017.
• Aral, Vecdi. Hukuk Felsefesinin Temel Sorunları. İstanbul: Filiz Kitabevi, 1992.
• Arslan, Ahmet. Felsefeye Giriş. Ankara: Vadi Yayınları, 1996.
• Atay, Hüseyin. “İslam Hukuk Felsefesi: Usûlü’l-Fıkh İlmi”. KSÜ. İlahiyat Fakültesi Dergisi 9 (2007). https://dergipark.org.tr/tr/pub/ksuifd/issue/10243/245241
• Bakıllânî, Kâdî Ebû Bekir Muhammed b. Tayyib. et-Takrib ve’l-irşâd. thk. Abdulhamîd b. Ali Ebû Züneyd. 3 Cilt. Beyrut: Müessesetü’r-Risale, 1418.
• Câbirî, Muhammed Âbid. Bunyetu’l-akli’l-Arabî. 1 Cilt. Beyrut: Merakizu Dirasâti’l-Vahdeti’l-Arabiyye, 2009.
• Cüveynî, Ebû’l-Meâlî Abdulmelik b. Abdullah. el-Burhan fi usûli’l-fıkh. 2 Cilt. thk. Salah b. Muhammed b. Uvayda. Beyrut: Dâru’l-Kütübi’l-İlmiyye, 1418.
• Deniz, Abdulbaki. “Nasların Evrenselliği Işığında Tarihsellik Paradoksu ile Te’vil İmkânı”. Tevilat, 3/2 (2022). https://dergipark.org.tr/tr/pub/tevilat/issue/70371/1131973
• Deniz, Mehmet Ata. “İlmu makâsıdi’ş-şeria: neş’etühü ve tatavvuruhu beyne’l-mütakaddimîn ve’l-mu‘âsirîn”. Makâsıd Düşüncesinin Gelişimi ve Yöntemsel Tahlili. ed. Taha Nas vd. 1/141-182. Mardin: Artuklu Üniversitesi Yayınları, 2022.
• Er, İzzet. Sosyal Gelişme ve İslam. Bursa: Furkan Kitapevi, 1994.
• Fâsî, Allâl el-. İslâm Hukuk Felsefesi: Kaynaklar, Yöntemler Araçlar. çev. Soner Duman, Osman Güman. İstanbul: Mana Yayınları, 2014.
• Gazzâlî, Ebû Hâmid Muhammed. el-Müstaṣfâ. thk. Muhammed Abdüsselam Abdüşşâfî. 2 Cilt. Beyrut: Dârü’l-Kütübi’l-İlmiyye, 1413.
• Gazzâlî, Ebû Hâmid Muhammed. Şifâu’l-ğalîl fî beyâni’ş-şebehi ve’l-mahîl ve mesâliki’t-ta‘lîl. thk. Hamed el-Kubeysî. Bağdat: Mektebetü’l-İrşâd, 1390.
• Gökberk, Macit. Felsefe Tarihi. İstanbul: Remzi Kitapevi, 1994.
• Haçkalı, Abdurrahman. Şâtibî’de Makâsıd ve Fıkıh Usulü. İstanbul: Rağbet Yayınları, 2010.
• Hallaq, Wael. “Maqāṣid and the Challenges of Modernity”. Al-jāmiʿah, 49 (1): 1–32, 2011.
• Hamidullah, Muhammed. İslam’ın Hukuk İlmine Yardımları. çev. Salih Tuğ. İstanbul: Milliyetçiler Derneği Neşriyatı, 1962. https://www.noor-book.com/%D9%83%D8%A-pdf
• Hasûn, Betûl Faruk Muhammed Ali el-. Felsefetü’l-fıkh; dirase tahliliyye fî’l-üsüsi’n-nazariyye li’l-fıkıhi’l-İslamî. Beyrut: Mektebetü Mümin Kureyş, ts.
• Işıktaç, Yasemin. Hukuk Felsefesi. İstanbul: Filiz kitabevi, 2006.
• İbn Abdisselâm, Ebû Muhammed İzzüddîn Abdülazîz b. Ebî’l-Kāsım es-Sülemî ed-Dımaşkī. Ḳavâʿidü’l-aḥkâm fî meṣâliḥi’l-enâm (el-Ḳavâʿidü’l-kübrâ). Kahire: Mektebü’l-Külliyâti’l-Ezheriyye, 1414.
• İbn Âşûr Muhammed Tâhir. İslâm Hukuk Felsefesi Mekâsıdu’ş-şerîati’l-İslamiyye Gaye Problemi, çev. Vecdi Akyüz- Mehmet Erdoğan. İstanbul: Rağbet Yayınları, 2022.
• İbn Âşûr, Muhammed Tâhir. Makâsıdu’ş-şerîati’l-İslamiye. Beyrut: Daru Lübnan li’ttibaa ve’n-neşr, 2011.
• İskenderoğlu, Muammer. “İslam Hukuk Felsefesi: Kaynaklar, Yöntemler, Amaçlar (Allâl el-Fâsî)”. çev. Soner Duman ve Osman Güman. Sakarya Üniversitesi İlahiyat Fakültesi Dergisi, Cilt: 18, Sayı: 33 (Haziran 2016).
• Karâfî, Ebû’l-Abbâs Şihâbüddîn Ahmed b. İdrîs b. Abdirrahmân el-Mısrî el-. Şerhu tankihi’l-fusûl. thk. Tahâ Abdurrauf Sa‘d. Şeriketü’t-tibaa’l-Fenniyye’l-Müttehide, 1393.
• Köksal, A. Cüneyd. Fıkıh Usulünün Mahiyeti ve Gayesi. İstanbul: İsam Yayınları, 2008.
• Kumaş, Salih. İslam Hukuk Sosyolojisi. İstanbul: Ensar, 2022.
• Merâkibî, Muhammed. “Akışkan Bir İslam Hukukuna Doğru: Modernite ve Makâsıd Söyleminin Dönüşümü”. çev. Yasin Yılmaz & Enes Cömert. Necmettin Erbakan Üniversitesi Hukuk Fakültesi Dergisi. 4(1), (2021). https://dergipark.org.tr/tr/download/article-file/1729336
• Muhammed Mustafavî, el-Usûlu’l-âmme li nizâmi’t-teşrî; dirase mukarine beyne’l-İslam ve’l-kânûni’l-vaz‘î. Beyrut: Mektebetü Mümin Kureyş, 2008.
• Mustafavî, Muhammed. el-Fıkhu’l-İslamî; buhûs fî macâlâti’t-tecdîd ve’t-tatvîr. London: Kutub Publishing, 2022. https://www.noor-book.com/%D9%83%D8%AA%D8%A7%D8%A-pdf
• Mustafavî, Muhammed. el-İctihâdü’l-mu‘âsır; mabâdiuhu, davâbituhu, icraâtuhu, ta‘kidâtuhu. London: Kutub Publishing, 2023. https://drive.google.com/file/d/1PGNMFih4mmSXNEqkOWyeLXhwRXhxIc1e/view
• Mustafavî, Muhammed. Felsefetü’l-fıkh: dirasetün fî’l-üsüsi’l-menheciyye li’l-fıkhı’l-İslamî. Beyrut: Mektebetü Mümin Kureyş, 2008. Noor-Book.com%20%20%D9%81%D9%84%D8%B3%D9%81%D8%A9%20%D8%A7%D9%84%D9%81%D9%82%D9%87.pdf
• Mustafavî, Muhammed. Nazariyâtü’l-hükmi ve’d-devle; dirase mukârine beyne’l-fıkhi’l-İslamî ve’l-kânûni’d-düstûrî’l-vaz‘î. Beyrut: Merkezü’l-Hadâre li Tenmiyeti’l-Fikri’l-İslamî, 2002. https://ia802902.us.archive.org/21/items/85128/692.pdf
• Nas, Taha. Teklifî Hükümlere Küllî Bakış: Şatibî Örneği. EKEV Akademi Dergisi. 20/65 (Kış 2016). 537-558. https://dergipark.org.tr/en/download/article-file/2581233
• Ocak, Hasan. “İslam Hukuk Felsefesinde (Makâsıd) İki Önemli Kavram: Örf ve İstihsan”, Van Y.Y. Üniversitesi İlahiyat Fakültesi Uluslararası Makâsıd Sempozyumu. İlahiyat Bilimlerinde makâsıd I. Ed. Yunus Kaplan vd. I/49-71. İstanbul: Nida Yayıncılık, 2023.
• Öktem, Niyazi. Hukuk Felsefesi ve Sosyolojisi Dersleri. İstanbul: Der Yayınevi, 1985.
• Özbilgen, Tarık. Eleştirisel Hukuk Başlangıcı Dersleri. İstanbul: Sulhi Garan Matbaası, 1976.
• Pekcan, Ali. İslam Hukuk Felsefesinde Makasidu’ş-Şeria. İstanbul: Rağbet Yayınları, 2017.
• Raysûnî, Ahmed. Nazariyyetu’l-makâsıd ınde’l-İmam eş-Şâtıbî. Herndon: Ma‘hadu’l-Âlemi li fikri’l-İslami, 1995.
• Rifâ‘î, Abdulcebbar er-. Felsefetü’l-fıkh ve makâsidu’ş-şeria. Beyrut: Mektebetü Mümin Kureyş, 1439.
• Şâtıbî, Ebû İshak İbrahim. el-Muvafakat. thk. Meşhur b. Hasan âli Süleyman. 7 Cilt. Dâru İbn Affân, 1997.
• Topçuoğlu, Hamide. Hukuk Sosyolojisi. İstanbul: A.Ü.H.F. Yayınları, 1969.
• Tûfî, Ebû’r-Rebî‘ Necmüddîn Süleymân b. Abdilkavî b. Abdilkerîm b. Saîd el-Hanbelî. Şerhu muhtasari’r-ravza. thk. Abdullah b. Abdilmuhsin et-Türkî. Beyrut: Müessesetü’r-Risale, 1407.
• Türcan, Talip. İslam Hukuk Biliminde Norm-Amaç ilişkisi. Ankara: Ankara Okulu Yayınları, 2009.
• Yaşar, Mehmet Aziz. Makâsıdü’ş-Şeri‘â’nın Teorik Boyutu ve Müstakil Delil Olma Problemi. Çukurova Üniversitesi İlahiyat Fakültesi Dergisi. 19/2 (2019), 468-472. http://dergipark.gov.tr/cuilah
• Zerkeşî, Ebû Abdillah Bedruddin Muhammed b. Abdillah b. Bahâdır. el-Bahru’l-muhît,fî usûli’l-fıkh. 8 Cilt. Dâru’l-Kütübî, 1414.