Âbbâsiler Devrinde Siyasi Bir Muhalif: Ezdî ve Târîhu’l-Mevsıl’i

Yıl 2021, Sayı: 10, 177 - 195, 01.07.2021

İbrahim Oğuzhan

Öz

İslâm kültür ve medeniyetinde tarih yazımı, Hz. Peygamber’in vefatından sonraki ilk yüzyılda başlamış ve günümüze değin gelişerek devam etmiştir. İslâm tarih yazımı, kümülatif bir biçimde ilerlemesi sayesinde çeşitli tarih yazım türlerinin ortaya çıkmasına olanak sağlamıştır. İslâm kültür ve medeniyetindeki tarih yazım türlerinden biri olan şehir tarihi eserleri, bu birikimin bir ürünü olmasından ötürü önem arz etmektedir. Bu araştırmada ilk dönem İslâm şehir tarihçilerinden biri olan Ebû Zekeriyyâ Yezîd b. Muhammed b. Îyas el-Mevsılî el-Ezdî (334/945-46)’nin hayatı ve Musul tarihine dair yazmış olduğu Târîhu’l-Mevsıl adlı eseri incelenmiştir. İnceleme esnasında eserin içeriğine ve yöntemine dair çözümlemelerde bulunulmuştur. Ardından Târîhu’l-Mevsıl’ın kaynak kullanımına dikkat çekilmiştir. Kur’ân-ı Kerîm, hadis-i şerif, şiir ve tarihi vesikalar gibi kullanılan kaynakların ele alınış biçimden hareketle Ezdî’nin tarihçiliği hakkında değerlendirmelerde bulunulmuştur. Daha sonra eserdeki; halife, vali ve kadı tasvirleri incelenmiştir. Son bölümde ise Târîhu’l-Mevsıl’ın Ali Habîbe tarafından yapılmış olan tahkikli baskısı ele alınmış ve Habîbe’nin dipnotlar aracılığıyla eserdeki tarihî malumatların anlaşılmasına dair katkısı incelenmiştir.

Anahtar Kelimeler

İslâm Tarihi, Emevî, Âbbâsi, Târîhu'l-Mevsıl, Ezdî

A Political Opponent in the ‘Abbasid Period: Azdī and his Ta'rīkh Al-Mawṣil

Öz

Historiography in Islamic culture and civilization started in the first century after the passing of the Prophet Muhammed and has continued to develop until today. Islamic historiography has enabled the emergence of various types of history due to its cumulative progression. The City's historical artifacts which one of the types of historiography in Islamic culture and civilization that is important as it is a product of this accumulation. In this essay, who is from one of the early Islamic city historians Ebū Zakarīyā’ Yazīd b. Muhammad b. Iyās b. al-Qāsim Al-Azdī's life and his book titled Ta'rīkh Al-Mawṣil within the framework of the history of Mosul are discussed. During the study, some analysis regarding the content and method of work is mentioned, and we draw attention to usage of resources for Ta'rīkh Al-Mawṣil. Consideration has been made based on the way using the resources used the holy Quran, hadith sheriff, poetry, historical documents like about the historiography of Al-Azdī. Following this, the portraits of the caliphs, governors and judges mentioned in the book are emphasized. In the last part our study, the critical edition of Ta'rīkh Al-Mawṣil which is made by ‘Alī Habība has been discussed and contributes to understanding the information with footnotes written by Habība in the work that has been examined.

Anahtar Kelimeler

Islamic History, Umayyad, ‘Abbasid, Ta, Azdī.

Kaynakça

• Andersson, Tobias. Early Sunnī Historiography: A Study of the Tārīkh of Khalīfa b. Khayyāt. Leiden: E. J. BRILL, 2018.
• Arberry, A.J.. The Chester Beatty Library A Hand List of the Arabic Manuscripts. Oxford:1955, 1:11. Bağdatlı İsmaîl Paşa. Hediyyetü’l-Ârifîn Esmâü’l’-Mü’ellifîn ve âsârü’l-Musannifîn. Beyrut: Müessesetü’l-Târîhi’l-Arabî.
• Brockelmann, Carl. Geschichte Der Arabischen Litteratur Erster Supplementband. Leiden: 1937.
• Kâtib Çelebi. Keşfü’z-Zunûn ʿan Esâmi’l-Kütüb ve’l-Fünûn. Beyrut: Dârü ihyâi’l-Türâsi’l-Arabi.
• ed-Dabbâg, Muhammed Nazâr. “Ebu Zekeriyyâ el-Ezdî Fi’l-Bahsi’l-Târîhi’l-Muâsır”. Lark li’l-Felsefeti ve’l-Lisâniyyâti ve’l-Ûlumi’l-İctimâiyye 29/2 (2018): 94-109.
• el-Gassânî, İbn Cümey‘. Muʿcemü’ş-Şüyûh. Beyrut: Müessesetu’l-Risâle-Dârü’l-İman, 1985.
• el-‘Abâycî, Meysun Zenun. “Sübülü İntikâl Mâdde Tabakāt Muhaddisî Ehle’l-Mevsıl li-Ebî Zekeriyyâ el-Ezdî ile’l-Mü’errihîne’l-Lâhikîn”. Mecelletü Ebhâsi Külliyeti’-Terbiyyeti’l-Esâsîyye 6/2 (2007): 292-303.
• Ertürk, Mustafa. “Mutayyen”. Türkiye Diyanet Vakfı İslâm Ansiklopesisi. 31:383. İstanbul: TDV Yayınları, 2006.
• Ezdî, Yezîd b. Muhammed. Târîhu’l-Mevsıl. Nşr. Ali Habîbe. Kahire: Lecnetü İhyâi’t-Türâsil’l-Arabî, 1387/1967.
• Forand, Paul G.. “The Governors of Mosul According to Al-Azdı’s Ta’rîkh Al-Mawsil”. Journal of the American Oriental Society 89/1 (1969): 88-105.
• Habîbe, Ali. “Mukaddime”. Târîhu’l-Mevsıl. thk. Ali Habîbe. 5-31. Kahire: Lecnetü İhyâi’t-Türâsil’l-Arabî, 1967.
• Hagemann, Hannah-Lena. “Muslim Elites in the Early İslâmic Jazīra: The Qādīs of Harrān, al-Raqqa, and al-Mawsil”. Transregional and Regional Elites – Connecting the Early İslâmic Empire. Ed. Hannah-Lena Hagemann–Stefan Heidemann. 36: 331-358. Berlin, Boston: De Gruyter, 2020.
• Harrak, Amir. "A Vernacular Aramaic Statement from the 10th Century History of Mosul by Al-Azdī". Hugoye: Journal of Syriac Studies 20/2 (2017): 365–373.
• Hatîb el-Bağdâdî. Târîhu Bagdâd ev Medîneti’s-Selâm. Beyrut: Dârü’l-Kütübi’l-İlmiyye.
• Hugh, Kennedy. “Central Government and Provincial Élites in the Early 'Abbāsid caliphate”. Bulletin of the School of Oriental and African Studies University of London 44/1 (1981): 26-38.
• İbnü’l-Adîm. Bugyetü’t-Taleb fî Târîhi Haleb, thk. Doktor Süheyl Zekkâr. Beyrut: Dârü’l-Fikr.
• İbnü’l-Esîr, Ebü’l-Hasen İzzüddîn Alî b. Muhammed b. Muhammed eş-Şeybânî. el-Kâmil fi’t-Târîh. Tashih: Doktor Muhammed Yusuf ed-Dikâk. Beyrut: Dârü’l-Kütübi’l-İlmiyye, 1987/1407.
• İbnü’l-Esîr, Üsdü’l-Gābe fî Maʿrifeti’s-Sahâbe. tahkik ve ta’lik: Ali Muhammed Muavviż, Âdil Ahmet Abdu’l-Mevcûd, Beyrut: Dârü’l-Kütübi’l-İlmiyye. 1424/2003.
• İbn Hacer, Ebü’l-Fazl Şihâbüddîn Ahmed b. Alî b. Muhammed. Lisânü’l-Mîzân. Muhakkik: Abdu’l-Fettâh ebu Gudde. Mektebetü’l-Matbû’âti’l-İslâmiyye, 2002.
• İbn Hacer, Ebü’l-Fazl Şihâbüddîn Ahmed b. Alî b. Muhammed. Tezhîbü’t-Tezhîb. Kahire: Dârü’l-Kitâbi’l-İslâmiyye.
• İbn Hazm, Ebû Muhammed Alî b. Ahmed b. Saîd. Cemheretü Ensâbi’l-Arab. Mısır: Dârü’l-Ma’rif, 1982.
• İbn Mâkûlâ, Ebû Nasr Alî b. Hibetillâh b. Alî el-İclî. el-İkmâl fî Ref’i’l-irtiyâb ‘ani’l-Mü’telif ve’l-Muhtelif fi’l-Esmâ’i ve’l-Künâ ve’l-Ensâb. Meclisu Dairetü’l-Maarifi’l-Osmaniyye, 1963.
• Kehhâle, Ömer Rızâ. Muʿcemü’l-Müʾellifîn. Dımeşk: Matbaatü’t-Terkiyye, 2018.
• Mes‘ûdî, Ebü’l-Hasen Alî b. el-Hüseyn b. Alî. Mürûcü’z-Zeheb. Beyrut: el-Mektebetü’l-‘Asriyye, 2005.
• Özaydın, Abdülkerim, “Ezdî, Yezîd b. Muhammed”, Türkiye Diyanet Vakfı İslâm Ansiklopesisi. 12: 48. İstanbul: TDV Yayınları, 1995.
• Rieu, Charles. Supplement to the Catalogue of the Arabic Manuscripts in British Museum, London, 1894.
• Robinson, Chase. “A Local Historian's Debt to al-Ṭabarī: The Case of al-Azdī's "Ta'rīkh al-Mawsil”. Journal of the American Oriental Society 126/4 (Oct.-Dec., 2006): 521-535.
• Rosenthal, Franz. A History of Muslim Historiography. Leiden: E. J. Brill, 1968.
• Rosenthal, Franz. “Azdī, Ebū Zakarīyā’ Yazīd b. Muhammad b. Iyās b. al-Kāsim”. The Encyclopaedia of İslâm (new edition). 1: 813. Leiden: E. J. Brill, 1986.
• Saîd Hamîd, Mehâ. “Sûratu Benî Ümeyye ‘inde’l-Ezdî fî Kitâbihi Târîhi’l-Mevsıl (101-132 /720-749) Dirâse Siyâsiyye”. Dirâsât Mevsıliyye 49 (2018): 45-64.
• Sehâvî, Şemseddin Muhammed b. Abdurrahman. el-İʿlân bi’t-Tevbîh li-men Zemme’t-Târîh. thk: Doktor Salih Ahmedü’l-Ali. Beyrut: Dârü’l-Kütübi’l-İlmiyye.
• Sem‘ânî, Ebû Sa‘d Abdülkerîm b. Muhammed b. Mansûr, el-Ensâb. nşr. D. S. Margoliouth. Leyden (Leiden): E. J. Brill, Londra: Luzac&Co., 1912.
• Sezgin, Fuat. Geschichte Des Arabischen Schrifttums. Leiden: 1967.
• Süyûtî. Ebü’l-Fazl Celâlüddîn Abdurrahmân b. Ebî Bekr b. Muhammed el-Hudayrî. Tabakātü’l-Huffâz. Beyrut:Dârü’l-Kütübi’l-İlmiyye, 1983.
• Şeşen, Ramazan. Müslümanlarda Tarih-Coğrafya yazıcılığı. İstanbul: İSAR, 1998.
• Ulrich, Brian. Arabs in the Early İslâmic Empire: Exploring al-Azd Tribal Identity. İskoçya: Edinburgh University Press, 2019.
• Zehebî, Ebû Abdillâh Şemsüddîn Muhammed b. Ahmed b. Osmân. Siyeru A’lamü’n-Nübelâ. thk: Şuayb Arnavut. Müessesetü’r-Risâle, 1982.
• Zehebî, Ebû Abdillâh Şemsüddîn Muhammed b. Ahmed b. Osmân. Tezkiretü’l-Huffâz. Dâiretü’l-Maa’rifi’l-Osmaniyye, 2009.