Mekke’nin Ticarî Bir Merkeze Dönüşmesinde Bizans-Sasanî Mücadelesinin Rolü

Yıl 2024, Sayı: 16, 69 - 89, 30.04.2024

Furkan Çelebi

https://doi.org/10.56288/siyer.1460385

Öz

Mekke, çöl ikliminin hâkim olduğu bir şehir olmasına rağmen içinde zengin, elit bir tüccar sınıfının ortaya çıkmasına imkân sağlamıştır. Kur’ân’ı Kerîm’in muhataplarına yönelik pek çok mesajını ticarî terimlerle ifade etmesi, ticaretin o dönem için Mekke halkı nezdinde sahip olduğu konumu göstermesi açısından önemlidir. Ne var ki tarıma elverişli olmayan, sıcak ve kurak bir bölgede bulunan Mekke’nin bu ticarî konumunu nasıl kazandığı izaha muhtaçtır. Mekke’nin ticarî bir merkeze dönüşme sürecine katkıda bulunan pek çok etken bulunmaktadır. Yerel, bölgesel ve milletlerarası düzeyde meydana gelen pek çok hâdise, Mekke’nin milâdî 6. asırdan sonra ticaretini ilerletmesine ve Arabistan’ın en önemli ticaret merkezlerinden birisi haline gelmesine katkıda bulunmuştur.
Bu çalışma, Mekke’nin ticarî yükselişine katkıda bulunan en önemli sebeplerden birisi olarak Bizans- Sâsânî mücadelesini ve bu mücadelenin Mekke ticareti ile irtibatını ortaya koymayı amaçlamaktadır. İpek Yolu ile Baharat Yolu, kadim dünyanın ana ticaret rotalarını meydana getirmekteydi. Bizans’ın ihtiyaç duyduğu ve uğrunda servetler harcadığı kıymetli doğu ürünleri, bu yollar üzerinden Bizans pazarlarına ulaştırılmaktaydı. Ne var ki her iki yolun da Sâsânîlerin topraklarından geçmesi, savaş zamanlarında Bizanslıların söz konusu ürünlere ulaşımını zorlaştırmaktaydı. Bu durum, Bizanslıları alternatif yollar aramaya sevk etmiştir. Milâdî 502 senesinde patlak veren Bizans- Sâsânî mücadelesi, Bizanslıların alternatif yol arayışına girdikleri dönemi de ifade eder. Alternatif yollar arasında ön plana çıkan Kızıldeniz Yolu’nun çeşitli sebeplerle istenen düzeyde kullanılamaması, Arabistan içinden geçen Batı Arabistan Sahil Yolu’nu önemli bir rota haline getirmiştir. Savaşın uzantısı olarak kuzey ve güney Arabistan’da hüküm süren Arap devletlerinin bu dönemde zayıflamaya başlaması, söz konusu yol üzerindeki ticarî aktiviteyi sürdürecek yeni bir aktör ihtiyacını beraberinde getirmiştir. Kureyş Kabilesi, böyle bir ortamda yeni bir ticarî aktör olarak tarih sahnesindeki yerini almıştır.

Anahtar Kelimeler

İslam Tarihi, Mekke, Kureyş, Bizans, Sasanî

The Role of the Byzantine-Sasanian Conflict in the Transformation of Mecca into a Trade Center

Öz

Although Mecca was a city dominated by a desert climate, it enabled the emergence of the wealthy and elite merchant class. The Quran’s use of commercial terminology in its messages to its audience highlights the importance of trade for the people of Mecca during that period. However, how Mecca, located in a hot and arid region suitable for agriculture, acquired this commercial position needs to be explained. Numerous factors contributed to Mecca’s transformation into a commercial center. Various events at the local, regional, and international levels contributed to Mecca’s advancement of trade after the 6th century and its rise to prominence as one of Arabia’s most important commercial centers.
This study aims to investigate the Byzantine-Sasanian conflict as one of the key factors contributing to Mecca’s commercial rise and its connection to the Meccan trade. The Silk Road and the Spice Route served as the ancient world’s primary trade routes. The routes transported valuable eastern goods to Byzantine markets, which Byzantium needed and spent fortunes on. However, the fact that both routes passed through Sasanian territory made it difficult for the Byzantines to access these goods during times of war, prompting them to seek alternative routes. The Byzantine-Sasanian conflict, which erupted in 502, also represents the period when the Byzantines began to search for an alternative route. The inability to utilize the Red Sea Route, which emerged as the most important alternative due to various reasons, made the West Arabian Coastal Route, which passed through Arabia, an important route. The weakening of the Arab states ruling in northern and southern Arabia during this period because of the war created a need for a new actor to maintain trade on this route. The Quraysh tribe came into prominence in this context to take its place on the historical stage.

Anahtar Kelimeler

Islamic History, Mecca, Quraysh, Byzantine, Sasanian

Kaynakça

• Afgânî, Sa‘îd. Esvâkü’l-Arab fi’l-Câhiliyye ve’l-İslâm. Dımaşk: el-Mektebetü’l-Hâşimiyye, 1356/1937.
• Aladieh, Salamah Salih Sylayman. Meccan Trade Prior to the Rise of Islam. Durham: The University of Durham, School of Oriental Studies, Doktora Tezi, 1992.
• Aldemir, Halil. “İslam Öncesi Mekke Ekonomisinin Kur’an Daveti Açısından Değerlendirilmesi”. Kur’an’ın Anlaşılmasına Katkısı Açısından Kur’an Öncesi Mekke Toplumu: Sempozyum (Temmuz 2011), 279-302.
• Ali, Cevâd. el-Mufassal fî Târîhi’l-Arab Kable’l-İslâm. 10 Cilt. Bağdat: y.y., 2. Basım, 1413/1993.
• Ali, Salih Ahmed. Muhâdarât fî Târîhi’l-Arab. Bağdat: Matba’atü’l-Me’ârif, 1955.
• Altun, İsmail. Ebû Mûsâ el-Eş’arî’nin Hayatı ve Kişiliği. Erzurum: Atatürk Üniversitesi, Sosyal Bilimler Enstitüsü, Doktora Tezi, 2002.
• Altungök, Ahmet – Yıldırım, Taner. “Basra Körfezi Ticareti Üzerinde Sasani-Bizans Ve Arap Mücadelesi”. Fırat Üniversitesi Orta Doğu Araştırmaları Dergisi 9/1 (Temmuz 2013), 137-157.
• Altungök, Ahmet. İslâm Öncesi İran’da Devlet ve Ekonomi –Sâsânî Dönemi – (M.S. 226-652). İstanbul: Hikmetevi Yayınları, 1. Basım, 2015.
• Apak, Adem. Ana Hatlarıyla İslâm Öncesi Arap Tarihi ve Kültürü. İstanbul: Ensar Yayınları, 3. Basım, 2016.
• Avcı, Casim. İslâm-Bizans İlişkileri (610-847). Ankara: Türk Tarih Kurumu Yayınları, 3. Basım, 2020.
• Bakır, Abdulhalik. Ortaçağ Tarih ve Medeniyetine Dair Çeviriler I. Ankara: Bizim Büro Basımevi, 2004.
• Bal, Faruk. Arap Yarımadasında Ticaret –Hz. Peygamber ve Dört Halife Dönemi-. İstanbul: Beka Yayıncılık, 2015.
• Barthold, Wilhelm. İslam Medeniyeti Tarihi. çev. Mehmet Fuat Köprülü. İstanbul: Alfa Yayınları, 2. Basım, 2018.
• Baş, Eyüp. “İslâm Medeniyeti’nin Doğup Geliştiği Dönemde Dünya”. İslâm Medeniyeti Tarihi. ed. Eyüp Baş. 53-69. Ankara: Grafiker Yayınları, 1. Basım, 2017.
• Baysa, Hüseyin. Kureyş Kervanları. İstanbul: İz Yayıncılık, 2015.
• Beyzûn, İbrâhîm. Mine’l-Hâdire ile’d-Devle. Beyrut: Dâru İkra’, 1. Basım, 1998.
• Bıçak, Ayhan. Tarih Felsefesi. İstanbul: Dergâh Yayınları, 2. Basım, 2019.
• Bozkurt, Nebi. “İpek Yolu”. Türkiye Diyanet Vakfı İslâm Ansiklopedisi. 22/369-373. İstanbul: TDV Yayınları, 2000.
• Braudel, Fernand. Kapitalizmin Kısa Tarihi. çev. İsmail Yerguz. İstanbul: Say Yayınları, 5. Basım, 2020.
• Buhârî, Ebû Abdillâh Muhammed b. İsmâîl b. İbrâhîm el-Cu‘fî. et-Târîhü’l-Kebîr. 9 Cilt. thk. Haşim en-Nedvi vd. Beyrut: Dairetü’l-Me’arifi’l-İslamiyye, ts.
• Bukharin, Mikhail D. “Mecca on the Caravan Routes in Pre-Islamic Antiquity”. The Qurʾān in Context: Historical and Literary Investigations into the Qurʾānic Milieu. ed. Angelika Neuwirth vd. 115-134. Leiden-Boston: Brill, 2010.
• Câbirî, Muhammed Âbid. Arap Siyasal Aklı. çev. Vecdi Akyüz. İstanbul: Mana Yayınları, 1. Basım, 2018.
• Carr, Edward Hallet. Tarih Nedir?. çev. Misket Gizem Gürtürk. İstanbul: İletişim Yayınları, 22. Basım, 2018.
• Crone, Patricia. Meccan Trade And The Rise Of Islam. USA: Gorgias Press, 2004.
• Cümeylî, Hudayr Abbas. Kureyş. çev. Asım Sarıkaya. İstanbul: Endülüs Yayınları, 2018.
• Çağlar, Gözde. “İpek Yolunda Ticaret ve Taşımacılık”. Journal Of Socıal, Humanıtıes And Admınıstratıve Scıences 7/38 (Nisan 2021), 568-577. http://dx.doi.org/10.31589/JOSHAS.565
• Çelikkol, Yaşar. İslam Öncesi Mekke. Ankara: Ankara Okulu Yayınları, 3. Basım, 2016.
• Daryaee, Touraj. “Bazaars, Merchants, And Trade İn Late Antique Iran”. Comparative Studies Of South Asia, Africa And The Middle East 30/3 (2010), 401-409. https://doi.org/10.1215/1089201X-2010-023
• Donner, Fred McGraw. “Mecca's Food Supplies and Muhammad's Boycott”. Journal of the Economic and Social History of the Orient 20/3 (Ekim 1977), 249-266. https://doi.org/10.2307/3631958
• Dûrî, Abdulazîz. İlk Dönem İslam Tarihi –Bir Önsöz-. çev. Hayrettin Yücesoy. İstanbul: Endülüs Yayınları, 2016.
• Dûrî, Abdulazîz. İslâm İktisat Tarihine Giriş. çev. Sabri Orman. İstanbul: İnsan Yayınları, 1. Basım, 2014.
• Durukan, Murat. “Geç Antik Çağ’da Doğu Akdeniz’deki Ekonomik Gelişmenin Nedenleri: İpek Yolu ve Baharat Yolu’nun Rolü, LR1 Amphoraları ve Kilikia’daki Diğer Kanıtlar”. Adalya 18 (Haziran 2015), 237-258.
• Ebu Zehra, Muhammed. Son Peygamber Hz. Muhammed. 4 Cilt. çev. Mehmet Keskin, Ankara: İ’tisam Yayınları, 2018.
• Fehmî, Naim Zekî. Turuku’t-Ticâreti’d-Düveliyye ve Mahattâtuhâ Beyne’ş-Şerki ve’l-Garb. Kahire: el-Mektebetü’l-Arabiyye, 1393/1973.
• Frankopan, Peter. İpek Yolu Alternatif Dünya Tarihi. çev. Mengü Gülmen. İstanbul: Pegasus Yayınları, 1. Basım, 2018.
• Hamidullah, Muhammed. “el-Îlâf veya İslâmdan Önce Mekke’nin İktisadi-Diplomatik Münasebetleri”. çev. İsmail Cerrahoğlu. Ankara Üniversitesi İlahiyat Fakültesi Dergisi 9/1-4 (Haziran 1961), 213-222.
• Haq, Ziaul. “Inter-Regıonal And Internatıonal Trade In Pre-Islamıc Arabıa”. Islamic Studies 7/3 (Eylül 1968) 207-232. https://www.jstor.org/stable/20832920 (sayfa 210)
• Heyd, Wilhelm. Yakın-Doğu Ticaret Tarihi. çev. Enver Ziya Kartal. Ankara: Türk Tarih Kurumu, 2. Basım, 2000.
• Hobson, John M. Batı Medeniyetinin Doğulu Kökenleri. çev. Esra Ermert. İstanbul: Yapı Kredi Yayınları, 7. Basım, 2020.
• Hodgson, Marshall G. S. İslam’ın Serüveni. 3 Cilt. çev. Berkay Ersöz. Ankara: Phoenix Yayınevi, 2. Basım, 2020.
• Hüseynî, Hâlid Mûsa - Kâbçî, İlhâm Hamed ‘İsa. “el-Mahattât ve’t-Turuku’t-Ticariyye Kable’l-İslâm”, Mecelletu Âdâbi’l-Kûfe 10/37 (2018), 395-416. https://doi.org/10.36317/0826-010-037-016
• İbn Battûta, Ebû Abdullah Muhammed Tancî. İbn Battûta Seyahatnâmesi. 2 Cilt. çev., İnceleme ve notlar: A. Sait Aykut. İstanbul: Yapı Kredi Yayınları, 6. Basım, 2020.
• İbn Habîb, Ebû Ca‘fer Muhammed b. Habîb b. Ümeyye b. Amr el-Hâşimî. el-Munemmak. thk. Hurşîd Ahmed Fârûk. Beyrut: ‘Alemü’l-Kütüb, 1.Basım, 1405/1985.
• İbn Hişâm, Ebû Muhammed Cemâlüddîn Abdülmelik b. Hişâm b. Eyyûb el-Himyerî el-Meâfirî el-Basrî el-Mısrî. es-Sîretü’n-Nebeviyye. 4 Cilt (Birarada). Kahire: Dârü’l-Fecr li’t-Turâs, 3. Basım, 1431/2010.
• İbn Kesîr, Ebü’l-Fidâ’ İmâdüddîn İsmâîl b. Şihâbiddîn Ömer. İbn-i Kesîr Tefsîri. 12 Cilt. çev. Savaş Kocabaş - M. Beşir Eryarsoy. İstanbul: Karınca & Polen Yayınları, 2017.
• İbn Sa‘d, Muhammed b. Sa‘d b. Menî el-Hâşimî el-Basrî. Kitâbü’t-Tabakâti’l-Kebîr. 11 Cilt. ed. Adnan Demircan. çev. Musa Kazım Yılmaz. İstanbul: Siyer Yayınları, 2. Basım, 2015.
• İbrahim, Mahmood. Tüccar Sermayesi ve İslam. çev. Merve Tosun. İstanbul: Albaraka Yayınları, 1. Basım, 2021. Kâlî, Ebû Alî İsmâîl b. el-Kāsım b. Ayzûn el-Kālî el-Bağdâdî. Kitâbü’l-Emâli ve’z-Zeyl ve’t-Tenbih. 4 Cilt. b.y.: el-Hey’etü’l-Misriyyetü’l-‘Âmme li’l-Kütüb, 1975.
• Kalkaşendî, Ebü’l-Abbâs Ahmed. Subhu’l-A‘şâ fî Sinâ‘ati’l-İnşâ. 14 Cilt. Kahire: Dârü’l-Kütübi’l-Mısriyye, 1340/1922.
• Khanfar, Wadah. İlk Bahar –Hz. Peygamber’in Hayatına Dair Stratejik Bir Okuma-. çev. Mehmet Yuşa Solak – Hasan Hacak. İstanbul: Vadi Yayınları, 1. Basım, 2020.
• Koehler, Benedikt. İslam’ın Erken Döneminde Kapitalizmin Doğuşu. çev. İsmail Kurun. Ankara: Liberte Yayınları, 1. Basım, 2016.
• Konuk, Süha. Roma-Sasani Mücadelesinde Yukarı Dicle Havzası (M.S. 298-591). Muğla: Muğla Sıtkı Koçman Üniversitesi, Sosyal Bilimler Enstitüsü, Doktora Tezi, 2017.
• Lammens, Henri. “Mekke”. İslâm Ansiklopedisi. ed. Kurul. 7/630-636. İstanbul: Milli Eğitim Basımevi, 5. Basım, 1978.
• Lewis, Bernard. Tarihte Araplar. çev. Hakkı Dursun Yıldız. İstanbul: Pegasus Yayınları, 1. Basım, 2019.
• Makdisî, Muhammed b. Ahmed. Ahsenü’t-Tekâsîm fi Ma‘rifeti’l-Ekâlîm. Leiden: Brill Matbaası, 2. Basım, 1906. Mevdûdî, Abu’l A‘lâ. Tefhîmu’l Kur’ân. 7 Cilt. çev. Kurul. İstanbul: İnsan Yayınları, ts.
• Mukâtil b. Süleyman, Ebü’l-Hasen Mukātil b. Süleymân b. Beşîr el-Ezdî el-Belhî. Tefsîru Mukâtil b. Süleymân. 5 Cilt. thk. Abdullah Mahmûd Şehhâte. Beyrut: Müessesetü’t-Târîhi’l-Arabî, 1. Basım, 1423/2002.
• O’leary, De Lacy Evans. Arabia Before Muhammad. Londra: Stephen Auistin & Sons, 1927.
• Ostrogorsky, Georg. Bizans Devleti Tarihi. çev. Fikret Işıltan. Ankara: Türk Tarih Kurumu Yayınları, 10. Basım, 2019.
• Ömerî, Hâdî Sâlih Nâsır. Tarîkü’l-Buhûri’l-Kadîm min Necrân ila’l-Betrâ’. Bağdat: Câmi’atu Bağdâd, Külliyetü’l-Edeb, Doktora Tezi, 2003.
• Öztürk, Levent. Etiyopya’da İslâmiyet I. İstanbul: Ayışığı Kitapları, 2001.
• Pamuk, Bilgehan, “İpek Yolu Ticareti ve Erzurum”. Tarih İncelemeleri Dergisi 22/2 (Aralık 2007) 125-143.
• Ponting, Clive. Yeni Bir Bakış Açısıyla Dünya Tarihi. çev. Eşref Bengi Özbilen. İstanbul: Alfa Yayınları, 8. Basım, 2020.
• Sarıçam, İbrahim. Hz. Muhammed ve Evrensel Mesajı. b.y.: Diyanet İşleri Başkanlığı Yayınları, 11. Basım, ts.
• Seâlibî, Ebû Mansûr Abdülmelik b. Muhammed b. İsmâîl. Simârü’l-Kulûb fî’l-Müdâfi ve’l-Mensûb. thk. Muhammed Ebü’l-Fadl İbrahim. Beyrut: el-Mektebetü’l-Asriyye, 1. Basım, 1424/2003.
• Sehhâb, Viktor. Îlâfu Kureyş Rihletü’ş-Şitâi ve’s-Sayf. Beyrut: el-Merkezü’s-Sekâfi’l-Arabî, 1. Basım, 1992. Shahîd, Irfan. Byzantium And The Arabs In The Sixth Century. 2 Cilt. USA: Dumbarton Oaks, 2009.
• Shahid, İrfan. “İslâm Öncesi Arabistan”. İslâm Tarihi Kültür ve Medeniyeti. 4 Cilt. ed. Peter Malcolm Holt vd. çev. Hamdi Aktaş vd. İstanbul: Kitabevi, 2. Basım, 1997. 1/19-43.
• Söylemez, Mehmet Mahfuz. “Kur’an’ın Anlaşılmasına Tarihin Etkisi: Kureyş ve Fil Sureleri ile Necm Suresi 19-23. Ayetleri Örneği”. Kur’an ve İslam İlimlerinin Anlaşılmasında Tarihin Önemi. ed. Mehmet Mahfuz Söylemez. 69-81. Ankara: Ankara Okulu Yayınları, 2013.
• Şerîf, Ahmed İbrahim. Mekke ve’l-Medîne fi’l-Câhiliyye ve Ahdi’r-Resûl. b.y.: Dârü’l-Fikri’l-Arabî, ts.
• Taberî, Ebû Ca‘fer Muhammed b. Cerîr. Târîhü’t-Taberî Târîhü’r-Rüsül ve’l-Mülûk. 11 Cilt. thk. Muhammed Ebü’l-Fadl İbrâhim. b.y.: Dârü’l-Me’ârif bi Mısr, 2. Basım, ts.
• Taberî, Ebû Ca‘fer Muhammed b. Cerîr. Tefsîrü’t-Taberî Câmi‘u’l-Beyân ‘an Te’vîli âyi’l-Kur’ân. 26 Cilt. (1. Baskı), thk. Abdullah b. Abdü’l-Hasen et-Türkî. Gîzâ: Merkezü’l-Buhûsî ve’d-Dirâsâti’l-Arabiyye ve’l-İslâmiyye bi-Dâr-i Hecer, 1422/2001.
• Tan, Zeki. “Kur’ân Kavramlarının Çeviri Bağlamında İslam Öncesini Bilmenin Önemi: “Îlâf” Örneği”. Dicle Üniversitesi Sosyal Bilimler Dergisi 13/16 (2016), 493-513.
• Turun, Veysi. Farsça Eserlere Göre İran’ın Fethi ve Hz. Ömer. İstanbul: İstanbul Üniversitesi, Sosyal Bilimler Enstitüsü, Doktora Tezi, 2023.
• Uğur, Hatice. “Sevâhilî”. Türkiye Diyanet Vakfı İslâm Ansiklopedisi. 36/579-581. Ankara: TDV Yayınları, 2009. Umerî, Ekrem Ziya. Sahih Rivayetlere Göre Hz. Peygamber’in Hayatı. çev. Kasım Koç. İstanbul: Beka Yayınları, 2017.
• Utku, Nihal Şahin. Kızıldeniz –Çöl, Gemi ve Tacir- . İstanbul: Klasik Yayınları, 2. Basım, 2017.
• Watt, W. Montgomery. Hz. Muhammed Mekke’de. çev. Süleyman Kalkan. İstanbul: Kuramer, 1. Basım, 2016.
• Ya‘kûbî, Ebü’l-Abbâs Ahmed b. Ebî Ya‘kūb b. Ca‘fer b. Vehb b. Vâzıh. el-Büldân. haz. Muhammed Emin Dannavî. Beyrut: Dârü’l-Kütübi’l-İlmiyye, ts.
• Yaz, Dursun Ali. Antik Çağdan Geleceğe Para. İstanbul: Timaş Yayınları, 3. Basım, 2021.
• Yıldırım, Muhammed Emin. Asr-ı Saadet’te Ticaret ve Tüccar Sahâbîler. İstanbul: Siyer Yayınları, 4. Basım, 2020.
• Yiping, Zhang. İpek Yolunun Öyküsü. çev. Cüneyt Akalın. İstanbul: Kaynak Yayınları, 1. Basım, 2020. Zweig, Stefan. Macellan Bir İnsan Bir Yaşam. çev. Zehra Aksu Yılmazer. İstanbul: Can Yayınları, 8. Basım, 2019.