KELÂM EKOLLERİNE GÖRE HALİFE/DEVLET BAŞKANI’NIN GÖREVLERİ VE HAKLARI

Yıl 2015, Sayı: 62, 379 - 402, 30.04.2015

Osman Oral

Öz

İnsan için toplum hayatı zarûri bir ihtiyaçtır. İnsanın tek başına yalnız yaşaması düşünülemez.
İnsanlar toplu halde yaşadıklarından toplumda düzeni koruyacak ve otoriteyi
sağlayacak olan yöteneticiye olan ihtiyaç her zaman vardır. Bir nizâm ve kâideye tabi
olmak, toplum hayatı için bir ihtiyaç olmaktadır. Kur’ân ve hadislere baktığımızda; cuma
ve bayram namazı, hacc, zekât, sadaka-i cariye vb. gibi ibadetlerin insanlar yani toplum
olmadan yapılamayacağı görülür. Genellikle İslâm Fıkıh mezheplerinin ilgilendiği devlet
ve başkanlığı konusu, şiâ mezhebinin imâmeti itikâdî bir mesele haline getirmesinden
sonra Kelâm’ın konusu içine girmiş, itikâdi İslâm mezhepleri de bu konuda görüş belirtmişlerdir.
Bu makalede Şiâ, Havaric, Mu’tezile ve Ehl-i Sünnet gibi ekollerin hilâfet,
imâmet yani devlet başkanlığını nasıl anladıkları ile halifenin hakları ve sorumlulukları
hakkında görüşleri değerlendirilecektir.

Anahtar Kelimeler

Halife, Hilâfet, İmâmet, Başkan, İtaat

Kaynakça

• Ahmed b. Hanbel, Müsned, Beyrut: y.y. 1995.
• Âmidî, Seyfeddin, el-İhkâm fî usûli’l-Ahkâm, nşr. İbrâhim el-Acûz, Beyrut: 1405/1985.
• Avcı, Casim, “Hilâfet”, Diyânet İslâm Ansiklopedisi, cilt: 17, İstanbul: 1998
• Aydınlı, Osman, “Mu’tezile’nin İmamiyet Nazariyesi: Teori ve Pratik”, Dini Araştırmalar, cilt: 3, Sayı:7, ss.48-58, 2000.
• , Mu’tezilî İmamet Düşüncesinde Farklılaşma Süreci, Ankara: 2003.
• Bağdâdi, Ebû Mansur, Kitabu Usûlid-Din, İstanbul: trs.
• , Kitabu’l-Milel ve’n-Nihal, Thk. Dr. A.Nasri Nadir, Beyrut: 1992.
• Bakıllanî, Ebu Bekr Muhammed b. Tayyib, Temhid’ul-Evail ve Telhis’ud-Delail, thk. İ. Ahmed Haydar, Müesseset’ul-Kutûb’is-Sekafiye, Beyrut:1986.
• Buhâri, Ebû Abdullah, el-Camiu’s-Sahih, İstanbul: 1981
• Cüveyni, İmamu’l-Haremeyn, Gıyasü’l Umem Fi İltiyazi’z-Zulem, M.Hilmi, İskenderiye: 1979.
• , Kitabu’l-İrşad, Mütrc: A.Bülent Baloğlu vd. İnanç Esasları Kılavuzu, Türkiye Diyânet Vakfı Yay, Ankara: 2010
• Çağrıcı, Mustafa, “Emir bi’l-Ma’uf Nehiy ani’l-Münker”, Diyânet İslâm Ansiklopedisi, cilt: 11, İstanbul: 1995.
• Çelebi, İlyas, “Mu’tezile”, Diyânet İslâm Ansiklopedisi, Cilt: 31, İstanbul: 2006.
• Davudoğlu, Ahmed, “Devlet”, Diyânet İslâm Ansiklopedisi, cilt: 9, İstanbul: 1994.
• Demir, Ahmet İshak, “İsna ‘Aşeriyye’de İmamın Otoritesi”, Dinbilimleri Akademik Araştırma Dergisi, Cilt: III, Sayı: 3, Ankara: 2003.
• , “İbnü'l-Mutahhar el-Hilli'ye Göre İmâmet”, Ankara Üniv. İlahiyat Fakültesi Dergisi, cilt: XLVI, sayı: I, Ankara: 2005
• Ebû Dâvud, Süleyman b. Eş’as, es-Sünen, Çağrı Yay, İstanbul: 1981
• Ebû Ya’lâ el-Ferrâ, el-Ahkâmü’s- Sultâniyye, nşr. Muhammed Hamid el-Fakkî, Beyrut: 1403/1983.
• Ebu Zehra, Muhammed, Tarih-i Mezahip, Trc: H.Karakaya, K.Aytekin, İslâm’da Siyasî ve Fıkhî Mezhepler Tarihi, Hisar Yay, İstanbul:1983.
• Eş’ari, Ebû’l Hasan, Kitabu Makalatü’l İslâmiyyin ve İhtilafi’l-Musallin, Tash: Helmut Ritter, Wıesbaden: 1980.
• Fığlalı, E.Ruhi, İmamiyye Şiası, Selçuk Yayınları, İstanbul: 1984.
• , Çağımızda İtikadi İslâm Mezhepleri, İstanbul: 1990.
• Gazâlî, Ebu Hamid, Nasihati’l-Mulük, Çev: Osman Şekerci, Devlet Başkanlarına Nasihatler, Sinan Yay, İstanbul: 1969.
• , İhyâ-u Ulumi’d-Din, çev. Ahmet Serdaroğlu, Bedir Yay, Ankara: 1974.
• , Mi’racu’s-Salikin, Mecmu’ati’r-Reasil, Darü’l-Kütübü’l-İlmiye, Beyrut: 1414/1994.
• , el-İktisad fi’l-İtikad, Çev. Abdulhalık Duran, İtikadda Orta Yol, Hikmet Neşriyat, İstanbul: 2004.
• Hatipoğlu, M. Said, Hilâfetin Kureyşliliği, Ankara Üniv. İlahiyat Fak. Dergisi, cilt: 23, Ankara: 1978.
• Hudâri, Muhammed, Tarihu’l-Umemi’l-İslâmiyye, Doğuştan Günümüze Büyük İslâm Tarihi, İstanbul: 1992
• İbn Âbidîn, Muhammed Emin, Reddü’l-Muhtâr Ale’d Dürrü’l Muhtar, Kahire:1307.
• İbn Bâbeveyh, Ebû Ca’fer Muhammed b.Ali b. Huseyin, el-Kummî, eş-Şeyh Saduk, Risâletu İ’tikâdati’l-İmâmiyye, (Trc. E.Ruhi Fığla-lı, Şii İmamiyyenin İnanç Esasları), Ankara 1978.
• İbn Haldun, Ebû Zeyd Abdurrahman b. Ebi Bekir Muhammed el-Hadramî, Mukaddime, Çev: Z. Kadiri Ugan, İstanbul: 1968.
• İbn Hazm, Ebû Muhammed Ali b. Ahmet, Kitabu’l-Fasl fi’l Milel ve’l Ehva-u ve’n- Nihal, Beyrut: trs.
• İbn Manzur, Ebû’l-Fadl b. Mükrim el-Ifriki, Lisânu’l Arab, Beyrut: y.y, trs.
• İbn Sa’d, Ebû Abdillah Muhammed, Tabakatu’l-Kübra, Beyrut: y.y. trs.
• İbnu’l-Esir, Ebû’l-Hasan Ali b. Ebi’l-Kerem Muhammed eş-Şeybâni, el-Kâmil fi’t-Tarih, Tash: Abdulvahap en-Neccar, Mısır: 1929.
• Îcî, Adududdin Abdurrahman, el-Mevâkıf fi İlmi’l-Kelâm, Beyrut: trs.
• İsfehani, Rağıb, el-Müfredat fi Garibi’l-Kur’ân, Beyrut; trs.
• Kâdi Abdulcabbar, Şerhu Usul'i'l-Hamse, Kahire:1965.
• Kâdi Abdulcebbar, el–Muğni fi Ebvabi’t-Tevhid ve’l-Adl, Neşr. İ.Medkur-T. Hüseyin, Kahire: 1962.
• Kâtib, Ahmed, Şia’da Siyasal Düşüncenin Gelişimi, çev. Mehmet Yolcu, Ankara: 2005. Kâsânî, Molla Muhsin Muhammed b. Şâh Feyzi, Tefsîrü’s-Sâfî, nşr. Hüseyin el-A’lemî, Meshed: trs.
• Köksal, İsmail, “İslâm Tarihinde Uygulanan Devlet Başkanlığı Seçim Şekilleri ve Şer’i Tahlili”, Fırat Üniv. İlahiyat Fakültesi Dergisi 11: 1, Elazığ: 2006.
• Kummi, Ebü’l-Hasen Âli b. İbrahim, Tefsirü’l-Kummî, Kum: 1404
• Küçükaşcı, M.Sabri-Beydilli, Kemal, “İmam”, Diyânet İslâm Ansiklopedisi, cilt: 22, İstanbul: 2000.
• Mâtürîdî, Ebu Mansur, Te’vîlâtü’l-Kur’ân, kont: Bekir Topaloğlu, Mîzân Yay, İstanbul: 2005.
• , Te’vilâtü Ehli’s-Sünne, Tahk. M.Basellum, Darül-Kütübü’l-İlmiye, Beyrut: 2005.
• Mâverdî, Ebü'l-Hasan, el-Ahkâmü’s-Sultâniyye, Beyrut: 1985.
• Mesudi, Ebû'l Hasan Ali b. Hüseyin b. Ali, Murucu'z-Zeheb ve Me-adinu'l Cevher, (thk. Muhammed Muhyiddin Abdulhamid), Beyrut: 1988.
• Mevdudi, Ebû’l-A’la, el-Hilafe Ve’l-Mülk, Çev: Ali Genceli, İstanbul: trs.
• Mûsevî, Seyyid İbrahim Zencani, Akâidu'l-İmâmiyye el-İsnâaşeriyye, Beyrut: 1982.
• Müslim, Ebû’l Hüseyin Müslim b. el-Kuşeyri, Sahih, Çağrı Yay, İstanbul: 1981.
• Nesai, Ebû Abdirrahman Ahmed İbnu Ali İbn Şuayb, Sünen, Çağrı Yay, İstanbul: 1981.
• Nesefi, Ebu’l-Muin, Tabsıratü’l-Edille Fî Usûli’d-Din, Tahk. Hüseyin Atay, Şaban Ali Düzgün, Diyânet Yay, Ankara: 2003.
• , Bahru’l-Kelâm fi Akaidi Ehl-i İslâm, (trc. Cemil Akpınar), Konya trs.
• Onat, Hasan, “Şiî İmâmet Nazariyesi”, Ankara Üniv. İlahiyat Fakültesi Dergisi, C. XXXIII, Ankara: 1992.
• Oral, Osman, Kelâm Ekollerine Göre Başkanlık ve Seçimi, Tiydem Yay, Ankara: 2015. Öğüt, Salim, “İmam”, Diyânet İslâm Ansiklopedisi, cilt: 22, İstanbul: 2000.
• Öz, Mustafa- İlhan, Avni, “İmâmet”, Diyânet İslâm Ansiklopedisi, cilt: 22, İstanbul: 2000.
• Özşenel, Mehmet, “Sâlim Mevla Ebu Huzeyfe”, Diyânet İslâm Ansiklopedisi, cilt: 36, İstanbul: 2009.
• Râzi, Fahreddin, et-Tefsîrü’l-Kebîr ve Mefâtîhu’l-Gayb, Beyrut: 1411.
• , el-Muhassal, Çev. H. Atay, Kelâm’a Giriş, Ankara: 1978.
• Sâlihî, Azmi M.S.-Öz, Mustafa- Fığlalı, E.Ruhi, “Hariciler”, Diyânet İsl Ans, cilt: 16, İstanbul: 1997.
• Suyuti, Ebi'l-Fadl Celaleddin Abdurrahman b. Ebi Bekr, Târîhu’l-Hulefâ, Beyrut: trs.
• Şehristâni, Ebû’l Feth M.Abdilkerim, Kitabu’l Milel ve’n Nihal, Kahire: 1968
• Taberi, Ebû Cafer Muhammed b. Cerir, Tarihu’t Taberi, Tarihu’l Umem, Tarihu Rusul ve’l Muluk, Tahk. M, Ebû’l Fadl İbrahim, Kahire: 1961.
• Taftazani, Sa'deddin Mesud b. Ömer b. Abdullah, Şerhu’l-Akaidi’n-Nesefiyye, Tahk. Ahmed Hicazi Sakka, Külliyeti Ezheriye Matb. Kahire: 1988.
• , Şerhu’l-Makâsıd, tahkik, ta'lik: Abdurrahman Umeyre, tasdir: Salih Musa Şeref, Alemü'l-Kütüb, Beyrut: 1998.
• Tirmizi, Ebû İsa Muhammed b. İsa, Sünen, Çağrı Yayınları, İstanbul: 1981.
• Tirmizî, Hakîm, Nevadiru'l-Usul fi Ma'rifeti Ehadis'r-Resul, tahk: T.Mahmud Tekle, Beyrut: trs.
• Trıtton, A.S. Muslim Theology, (Çev: Mehmet Dağ), Ankara: 1983.
• Topaloğlu, Bekir, Kelâm İlmi, Damla Yay, İstanbul: 1985.
• Türcan, Talip, “Ülü’l-Emr”, Diyânet İslâm Ansiklopedisi, cilt: 42, İstanbul: 2012.
• Özarslan, Selim, “Ebû’l-Muin en-Nesefi’nin İmamet/Devlet Başkanlığı Anlayışı”, İslâmi Araştırmalar Derg, cilt:14, Sayı:3-4, 2001.
• Özler, Mevlüt, ve diğ., Kelâm’a Giriş, (Ed: CbKaradaş), Anadolu Üniv, Eskişehir: 2013. Wellhausen, Julius, İslâmiyetin İlk Devrinde Dini-Siyasi Muhalefet Partileri, (Çev: Fikret Işıltan), Türk Tarih Kurumu, Ankara 1989
• Yavuz, Yusuf Şevki, “Ehl-i Sünnet”, Diyânet İslâm Ansiklopedisi, cilt:10, İstanbul: 1994.
• Yazır, Elmalılı, M. Hamdi, Hak Dini Kur’ân Dili, İstanbul: trs.
• Yeşilyurt, Temel, Ebu’l-Berekât en-Nesefi ve İslâm Düşüncesindeki Yeri, Kubbealtı Yay, Malatya: 2000.
• Zâhir, İhsan İlâhi, Şiâ’nın Kur’ân, İmâmet ve Takiyye Anlayışı, Terc: Hasan Onat-Sabri Hizmetli, Ankara: 1984.
• Zemâhşerî, Ebû’l-Kasım Mahmud b. Ömer, el-Keşşaf an Hakâiki Gavamidi’t-Tenzil ve Uyûni’l-Ekavil fi Vucuhi’t-Te’vil, Beyrut: 1947
• Zihni Efendi, Mehmet, Ni‘met-i İslâm, İstanbul: 1316.
• Zuhayli, Vehbe, Fıkhu’l-İslâmiyye, Terc: Yunus Vehbi Yavuz, İslâm Fıkıh Ansiklopedisi, İstanbul: 1990.