Change of the Accusative Case Inflection in Soviet Era Azerbaijani Language Within the Context of Kommunist Newspaper and the Effect of the Language Planning Policy of the USSR on This Change

Yıl 2021, Cilt: 6 Sayı: 3, 762 - 793, 31.12.2021

Mustafa Karataş , Merve Karaduman

https://doi.org/10.29110/soylemdergi.999672

Öz

As one of the Turkish case suffixes, accusative case is used in two forms as being with suffix (+I) or without suffix (Ø). It is observed that the accusative case inflection with suffix is used with different phonetic and morphological features in Turkish written languages.
It is observed that this inflection, which was mainly made in a common way in the Old Turkic period, has been made with different morphemes in the Turkish written language traditions that have continued to develop in three different geographies in the eastern, northern and western regions since the 11th century. One of the branches where these differences are observed is Oghuz language. Various changes have been observed in the morphemes of this inflection in the historical development process of Azerbaijani Turkish, which is the eastern branch of Western Oghuz. These changes were clearly reflected in the Azerbaijani press, especially in the Soviet Era, where different alphabets were used.
Kommunist newspaper, which was the most important newspaper in Azerbaijani language in the Soviet Era as it was the media organ of the Azerbaijani Communist Party Central Committee, was published between August 29, 1919 and August 27, 1991 in three different alphabets as being Arabic, Latin and Cyrillic. Due to this feature, it has a unique importance in terms of analyzing the phonetic and spelling changes in Azerbaijani Turkish. Within this scope, examples of the accusative case inflection, which has significant changes especially in Oghuz language, in the issues of the newspaper published in different alphabets clearly show the nature of this change. However, the fact that the change varied by the alphabets made us consider that the changes may not have occurred in a natural process, but as a result of the language planning policy of the USSR.
In this study, the historical development of the accusative case inflection, the change in Azerbaijani Turkish’s process of being a written language, and the appearance of this change in the texts with Arabic, Latin and Cyrillic letters were analyzed on the sample of texts published in different alphabets in the Kommunist newspaper, and it was discussed whether these changes were a part of the political language planning to separate the common written language used by the people of Azerbaijan and Turkey.

Anahtar Kelimeler

Azerbaijani Language, Turkish/Turkic Language, Accusative Case, Kommunist Newspaper, Language Planning of the USSR, Azerbaijani Language, Turkish/Turkic Language, Accusative Case, Kommunist Newspaper, Language Planning of the USSR

Belirtme Durumu Çekiminin Kommunist Gazetesi Örneğinde Sovyet Dönemi Azerbaycan Türkçesindeki Değişimi ve Bu Değişimde SSCB’nin Dil Planlaması Politikasının Etkisi

Öz

Türk dilinin durum (hâl) çekimlerinden biri olan belirtme durumu, ekli (+I) veya eksiz (Ø) olmak üzere iki biçimde gerçekleşir. Ekli belirtme durumu çekiminin, Türk yazı dillerinde farklı ses ve biçim özellikleriyle kullanıldığı görülmektedir.
Eski Türkçe döneminde ana hatlarıyla ortak bir biçimde yapılan bu çekimin; 11. yüzyıldan itibaren doğu, kuzey ve batı bölgelerindeki üç farklı coğrafyada gelişimini sürdüren Türk yazı dili geleneklerinde farklı biçimbirimlerle yapıldığı görülmektedir. Bu farklılıkların görüldüğü kollardan biri de Oğuzcadır. Batı Oğuzcanın doğu kolunu oluşturan Azerbaycan Türkçesinin tarihî gelişim sürecinde de bu çekiminin biçimbirimlerinde çeşitli değişimler görülmektedir. Bu değişimler, özellikle farklı alfabelerin kullanıldığı Sovyet Dönemi Azerbaycan basınına da açık bir biçimde yansımıştır.
Azerbaycan Komünist Parti Merkezi Komitesi’nin yayın organı olması nedeniyle Sovyet Dönemi Azerbaycan Türkçesinin en önemli gazetesi olan Kommunist gazetesi, 29 Ağustos 1919-27 Ağustos 1991 tarihleri arasında Arap, Latin ve Kiril olmak üzere üç farklı alfabede yayımlanmıştır. Bu özelliği nedeniyle, Azerbaycan Türkçesindeki ses ve yazım değişimlerinin incelenebilmesi açısından eşsiz bir öneme sahiptir. Bu açıdan bakıldığında özellikle Oğuz Türkçesinde belirgin değişimleri görülen belirtme durumu çekiminin gazetenin farklı alfabelerle yayımlanmış sayılarındaki örnekleri bu değişimin niteliğini açık bir biçimde göstermektedir. Ancak değişimin alfabelere göre farklılık göstermesi, değişimlerin doğal bir süreç içerisinde değil, SSCB’nin dil plânlaması politikası sonucunda olabileceğini düşündürmüştür.
Bu çalışmada, belirtme durumu çekiminin tarihî gelişimi, Azerbaycan Türkçesinin yazı dili olma sürecindeki değişimi, bu değişimin Arap, Latin ve Kiril harfli metinlerdeki görünümü Kommunist gazetesindeki farklı alfabelerle yayımlanmış metinler örneklemi üzerinde incelenmiş ve bu değişimlerin Azerbaycan ile Türkiye Türklüğünün kullandığı ortak yazı dilini ayırmaya yönelik politik dil planlamasının bir parçası olup olmadığı üzerinde durulmuştur.

Anahtar Kelimeler

Azerbaycan Türkçesi, Türkçe/Türk Dili, Belirtme Durumu, Kommunist Gazetesi, SSCB’nin Dil Planlaması

Kaynakça

• Akalın Şükrü Haluk (2013). “Türk Dünyasında Dil”. Yeni Türkiye Dergisi. Türk Dünyası Özel Sayısı I. Stratejik Araştırma Merkezi Yayınları. S. 53 (Temmuz-Ağustos). s. 358-379.
• Akar, Ali (2018). Oğuzların Dili Eski Anadolu Türkçesine Giriş. İstanbul: Ötüken Yayınları.
• Aliyeva, Gönül (2005). SSCB Döneminde Azerbaycan’da Dil Plânlaması. Yayımlanmamış Doktora Tezi. Ankara: Ankara Üniversitesi.
• Alkaya, Buran vd. (2017). Çağdaş Türk Yazı Dilleri 1. Ankara: Akçağ Yayınları.
• Argunşah, Mustafa ve Güler, Galip (2015). Codex Cumanıcus. İstanbul: Kesit Yayınları.
• Argunşah, Mustafa ve Sağol Yüksekkaya, Gülden (2017). Karahanlıca Harezmce Kıpçakça Dersleri. İstanbul: Kesit Yayınları.
• Argunşah, Mustafa (2020). Çağatay Türkçesi. İstanbul: Kesit Yayınları.
• Akpınar, Yavuz (2001). “Gaspıralı’nın Türk Diline Bakışı”. Türk Dünyası Dil ve Edebiyat Dergisi. Türk Dil Kurumu. S. 12/1, s. 385-408.
• Başdaş, Cahit (2008). “Türkçede İyelik-Yükleme Sorunu Dede Korkut Örneği”. Turkish Studies (International Periodical For The Languages, Literature and History of Turkish or Turkic). S. 3/1, s. 6-13.
• Başdaş, Cahit (2009). “Orhun Abidelerinde İyelik, Belirtme ve Yükleme Hâli”. Turkish Studies. Volume 4/8. Fall s. 623-643.
• Başdaş, Cahit (2011). “Doğu Anadolu Ağızlarında Hâl Kavramı Taşıyan İyelikli Yapılar”, Turkish Studies. Volume 6/1. Winter s. 739-746.
• Bulak, Şahap ve Ulutaş, İsmail (2017). “Zamir N’si Üzerine Değerlendirmeler”. Akademik Bakış Dergisi. S. 60 (Mart-Nisan). s. 452-460.
• Bulat, Ufa (Der.) (1925). Piyoner Yırźarı. Başkiniga.
• Buran, Ahmet ve Alkaya, Ercan (2014). Çağdaş Türk Yazı Dilleri 3. Ankara: Akçağ Yayınları.
• Buran, Ahmet vd. (2014). Çağdaş Türk Yazı Dilleri 4. Ankara: Akçağ Yayınları.
• Buran, Ahmet ve Alkaya, Ercan (2014). Çağdaş Türk Yazı Dilleri 2. Ankara: Akçağ Yayınları.
• Coşkun, Mustafa Volkan (2014). Özbek Türkçesi Grameri. Ankara: Türk Dil Kurumu Yayınları.
• Develi, Hayati (2014). Osmanlı Türkçesi Grameri. İstanbul: Kesit Yayınları.
• Dilaçar, Agop (1957). “Türk Lehçelerinin Meydana Gelişinde Genel Temayüllerin Koyulaşması ve Körlenmesi”, TDAYD-BELLETEN, Ankara, TDK Yayınları.
• Doğan, Talip (2012). “İran (Azerbaycan) Türk Ağızlarında Yükleme Hâli Ekleri”. Turkish Studies (International Periodical For The Languages, Literature and History of Turkish or Turkic). S. 7/1 Kış. s. 915-933.
• Doğan, Oğuz ve Koç, Kenan (2013). Kazak Türkçesi Grameri. İstanbul: IQ Kültür Sanat Yayıncılık.
• Eckmann, Janos (2014). Harezm, Kıpçak ve Çağatay Türkçesi Üzerine Araştırmalar. Hz. Osman Fikri Sertkaya. Ankara: Türk Dil Kurumu Yayınları.
• Eckmann, Janos (2017). Çağatayca El Kitabı. Çev. Günay Karaağaç. Ankara: Türk Dil Kurumu Yayınları.
• Ercilasun, Ahmet Bican (1996). “Batı Türkçesinin Doğuşu”. Uluslararası Türk Dili Kongresi 1988. Ankara. TDK Yayınları. s. 39-45.
• Ercilasun, Ahmet Bican (2007). Makaleler. Hz. Ekrem Arıkoğlu. Ankara: Akçağ Yayınları.
• Ercilasun, Ahmet Bican (2012). Türk Lehçeleri Grameri. Ankara: Akçağ Yayınları.
• Ercilasun, Ahmet Bican (2014). Örneklerle Bugünkü Türk Alfabeleri. Ankara: Akçağ Yayınları.
• Ercilasun, Ahmet Bican (2017). Başlangıçtan Yirminci Yüzyıla Türk Dili Tarihi. Ankara: Akçağ Yayınları.
• Erdal, Marcel (2004). A Grammar of Old Turkıc. Leıden: Boston.
• Erdem Uçar, Filiz Meltem (2015). Gedâyî Dîvânı (İnceleme, Metin, Tıpkıbasım). Ankara: Gazi Kitabevi.
• Ergin, Muharrem (1981). Azeri Türkçesi. İstanbul: İstanbul Üniversitesi Edebiyat Fakültesi Yayınları.
• Ergin, Muharrem (1986). Türk Dil Bilgisi. İstanbul: Bayrak Yayınları.
• Ergin, Muharrem (2013). Türk Dil Bilgisi. İstanbul: Bayrak Yayınları.
• Ergin, Muharrem (2016). Orhun Abideleri. İstanbul Bayrak Yayınları.
• Ersoy, Feyzi (2018). Çuvaş Türkçesi, Türk Dilinin Uzak Lehçeleri. Ankara: Akçağ Yayınları.
• Əzizov, Elbrus (1999). Azәrbaycan Dilinin Tarihi Dialektoloqiyası. Bakı: Bakı Ünivәrsitәti Neşriyyatı.
• Gabain, Annemarie von (2007). Eski Türkçenin Grameri. Çev. Mehmet Akalın. Ankara: Türk Dil Kurumu Yayınları.
• Gökdağ, Bilgehan Atsız (2002). “Dil Planlaması Bağlamında Türk Yazı Dillerinin Görünümü”, Türkler Ansiklopedisi, Ankara, Yeni Türkiye Yayınları, C.19, s. 92-125.
• Gülsevin, Gürer (2007). Eski Anadolu Türkçesinde Ekler. Ankara: TDK Yayınları.
• Gülsevin, Gürer (1997). Eski Anadolu Türkçesinde Ekler. Ankara: Türk Dil Kurumu Yayınları.
• Gülsevin, Selma (2010), Günümüz Karay Türkçesi (Giriş-Dil Özellikle-Metinler-Söz Dizini) ve Türk Lehçeleri Arasındaki Yeri. Doktora Tezi, İzmir: Ege Üniversitesi.
• Gürdoy-Naskali, Emine (1997). Türk Dünyası Gramer Terimleri Kılavuzu. Ankara: Türk Dil Kurumu Yayınları.
• Hacıeminoğlu, Necmettin (1968). Kutb’un Husrev ü Şirin’i ve Hususiyetleri. İstanbul: Edebiyat Fakültesi Matbaası.
• Hacıyev, T. İ., (2012). Azerbaycan Edebi Dilinin Tarixi 2. Bakı: Elm ve Tehsil.
• Hüseynzadǝ, Muxtar (2007). Müasir Azәrbaycan Dili Morfologiya. Bakı: Lüğet ve Ensiklopediyalar.
• İmer, Kamile vd. (2011). Dilbilim Sözlüğü. İstanbul: Boğaziçi Üniversitesi Yayınevi.
• Karaağaç, Günay (2013). Türkçenin Dil Bilgisi. Ankara: Akçağ Yayınları.
• Karamanlıoğlu, Ali Fehmi (1989). Gülistan Tercümesi. Ankara: Türk Tarih Kurumu Basımevi.
• Karataş, Mustafa (2019). Her Yönüyle Türk Dili. Kayseri: Kimlik Yayınları.
• Karataş, Mustafa (2020). Türkçe ve Felsefe Terimleri. Ankara: Pegem Akademi Yayınları.
• Karataş, Mustafa (2018). “Azerbaycan Türklerinin Konuştuğu Dilin Adı Nedir?”. Türkiye İle Türk Dünyası Arasında Bir Köprü Yavuz Akpınar. Ankara: Bengü Yayınları. s. 425-466.
• Karataş, Mustafa (2017). “Sovyet Dönemi Azerbaycan Matbuatında Kommunist Gazetesinin Dili”. 6. Uluslararası Türkiyat Araştırmaları Sempozyumu: 100. Yılında Sovyet İhtilali ve Türk Dünyası. Ankara: Hacettepe Üniversitesi Türkiyat Araştırmaları Enstitüsü. s. 857-874.
• Karataş, Mustafa (2010). “Azerbaycan Türkçesinin Fuzuli’deki İzleri”. Turkish Studies – Türkoloji Araştırma Dergisi. C. 5/1. s. 525-555.
• Kartallıoğlu, Yavuz (2008). “Osmanlı Türkçesindeki Ekler Dudak Uyumuna Göre Nasıl Okunmalıdır?”. Turkish Studies. C. 3/6. s.449-470.
• Kartallıoğlu, Yavuz (2011). Klasik Osmanlı Türkçesinde Eklerin Ses Düzeni (16, 17 ve 18. Yüzyıllar). Ankara: Türk Dil Kurumu Yayınları.
• Kerimoğlu, Caner (2007). “Orhun Abidelerinde 3. Kişi İyelik Ekinden Sonra Yükleme Hâli Eki Kullanıldı mı?”. Turkish Studies. Volume 2/3. Summer, s. 322-331.
• Kasapoğlu Çengel, Hülya (2017). Kırgız Türkçesi Grameri (Ses ve Şekil Bilgisi). Ankara: Türk Dil Kurumu Yayınlar.
• Kazımov, Q, Ş. (2010). Müasir Azerbaycan Dili. Bakı: Elm ve Tehsil.
• Kılıç, Ensar; Serpil Ersöz (2020). “Zamir /N/’sinin Türkçedeki Fonemorfolojik Gelişimi”. Uludağ Üniversitesi Fen-Edebiyat Fakültesi Sosyal Bilimler Dergisi, C. 21, S. 38, s. 565-606.
• Kirişçioğlu, Mehmet Fatih (2018). Saha/Yakut Türkçesi, Türk Dilinin Uzak Lehçeleri. Ankara: Akçağ Yayınları. Koç, Fatma (2020). “Karışık Dilli Eserlerin Fonetik Özellikleri Üzerine Bir Değerlendirme”. Milli Kültür Araştırma Dergisi. (4/1). s. 55-68.
• Korkmaz, Zeynep (1992). Gramer Terimleri Sözlüğü. Ankara: Türk Dil Kurumu Yayınları.
• Korkmaz, Zeynep (2017). Türkiye Türkçesi Grameri Şekil Bilgisi. Ankara: Türk Dili Kurumları Yayınları.
• Mansuroğlu, Mecdut (1949). “Türkçede Zamir Çekimi”. İstanbul Üniversitesi Edebiyat Fakültesi Türk Dili ve Edebiyatı Dergisi. C. 3, S. 3-4, s. 501-518.
• Mǝhǝrrǝmov, E.; Mǝhǝrrǝmli, A. (2009). Xalq Qazeti, Yaranması ve İnkişafı Tarixinden, Azerbaycan Milli Akademiyası A. A. Bakıxanov adına Tarix İnstitutu, Bakı: Elm ve Tehsil.
• Mirzǝzadǝ, H. (1962). Azerbaycan Dilinin Tarihi Morfoloqiyası. Bakı: Azertedrisneşr.
• Mirzǝzadǝ, H. (1990). Azerbaycan Dilinin Tarihi Grammatikası. Bakı: Azerbaycan Üniversiteti Neşriyyatı.
• Ölmez, Mehmet (2012). Orhon-Uygur Hanlığı Dönemi Moğolistan’daki Eski Türk Yazıtları, Metin-Çeviri-Sözlük. Ankara: Bilgesu.
• Ölmez, Mehmet (2017). Köktürkçe ve Eski Uygurca Dersleri. İstanbul: Kesit Yayınları.
• Öner, Mustafa (1998). Bugünkü Kıpçak Türkçesi. Ankara: Türk Dil Kurumu Yayınları.
• Öztürk, Rıdvan (2015). Köktürkçe El Kitabı. Konya: Palet Yayınları.
• Radlov, Vasily Vasilyeviç, Sergey Efimoviç Malov, Suvarṇaprabhāsa (Sutra zolotogo bleska). Tekst’ uygurskoy redaktsii. I–IV. Bibliotheca Buddhica: XVII, St. Petersburg 1913–1917. [I–II: 1913; III–IV: 1914; V–VI: 1915; VII–VIII: 1917].
• Seỳtӓkov, Beki (1972). Bedirkent. Aşkabat: Türkmenistan Neşiryatı.
• Süleymanlı, Ebulfez (2006). Milletleşme Sürecinde Azerbaycan Türkleri. İstanbul: Ötüken Yayınları.
• Şahin, Hatice (2018). Eski Anadolu Türkçesi. Ankara: Akçağ Yayınları.
• Tanrıverdi, Əzizxan (2014). Azǝrbaycan Dilinin Tarixi Qrammatikası. Elm vǝ Tǝhsil: Bakı.
• Tekin, Talat (2003). “Üçüncü Kişi İyelik Eki Üzerine”. Makaleler I: Altayistik. Hz. Emine Yılmaz, Nurettin Demir. Ankara: TDK Yayınları.
• Tekin, Talat (2013). “Türkçe’de Kaynaştırma Sesleri”. Makaleler III: Çağdaş Türk Dilleri. Hz. Emine Yılmaz, Nurettin Demir. Ankara. TDK Yayınları.
• Tekin, Talat (2016). Orhon Türkçesi Grameri. Ankara: Türk Dil Kurumu Yayınları.
• Topaloğlu, Ahmet (1989). Dil Bilgisi Terimleri Sözlüğü. İstanbul: Ötüken Yayınevi.
• Uğurlu, Mustafa (2011). “Oğuzca ve Anadolu Merkezli Oğuz Türkçesi”. Turkish Studies (International Periodical For The Languages, Literature and History of Turkish or Turkic). Ankara. C. 6/1, s. 123-156.
• Uzman, Mehmet, Türkistan’da Dil Tartışmaları Özbekçe’nin İcat Edilişi (1917-1940), Yayımlanmamış Doktora Tezi. Ankara: Gazi Üniversitesi.
• Uzun, Nadir Engin (2006). Biçimbilim Temel Kavramlar. Papatya Yayıncılık: İstanbul.
• Yalçın, Süleyman Kaan (2018). Azerbaycan Türkçesi Grameri. İstanbul: Kesit Yayınları.
• https://til.im/tr-qm/knigi/literatura-na-kumykskom-yazyke/men-oktemmen?gesek=1 (erişim tarihi: 16.08.2021)
• http://kumukia.ru/%D0%BD%D0%BE%D0%B2%D1%8B%D0%B9%D1%80%D0%B5%D1%81%D1%83%D1%80%D1%814.html#cf (erişim tarihi: 16.08.2021).
• Kommunist Gazetesi Sayıları: 1921/2/11/N9, 1921/2/14/N11, 1922/8/1/N170, 1924/11/4/N246, 1925/1/8/N6, 1926/1/2/N1, 1926/1/3/N2, 1926/1/4/N3, 1928/12/28/N302, 1929/1/1/N1, 1930/1/15/N12, 1939/1/1/N1