Onomasyoloji Bağlamında Türkçede ve Rusçada Yiyecek Adlandırmalarının Karşıtsal Analizi

Yıl 2023, Cilt: 8 Sayı: 2, 610 - 630, 29.08.2023

Olena Kozan , Ümmügülsüm Dohman

https://doi.org/10.29110/soylemdergi.1292161

Öz

Farklı dillerde yiyecek adları, yemek ile ilişkilendirilmeyen nesne, olgu ya da olayların adlandırılmasında kullanılmaktadır. Örneğin İngilizcede “çok heyecanlı ya da kızgın hale gelmek” anlamındaki to go bananas (sözcüğü sözcüğüne: muza dönmek); Rusçada “şaşırtmak, afallatmak” anlamındaki огорошить (sözcüğü sözcüğüne: bezelye ile doldurmak); Türkçede “geçimsiz, anlaşması zor bir kişi” anlamına gelen limoni tabiatlı gibi birimler mevcuttur. Semantiği değişmiş bu tür birimler, gerçeklik ile dil arasındaki etkileşimi ele alan onomasyoloji kapsamında ikincil adlandırmalar olarak tanımlanmaktadır. Bu çalışmada Türkçede ve Rusçada yiyecek ile ilgili birincil adlandırmaların ikincil adlandırmalara dönüşüm modellerinin tespiti ve karşıtsal analizi amaçlanmıştır. Çalışmada çağdaş Türkiye Türkçesinde ve Rusçadaki yiyecek adlandırmaları, adlandırma kuramı kapsamında irdelenmiştir. Bu araştırmanın çıkış noktasını yiyecek kavramının farklı dil dizgelerinde ne tür anlamsal dönüşümler geçirebildiği sorusu tetiklemiştir. Çalışmanın ilk aşamasında yemek kavramı ile ilgili birincil adlandırmalar “sebze”, “meyve”, “hazır yemek”, “süt ürünleri”, “tatlılar”, vb. gibi semantik kategorilere göre gruplandırılmıştır. Bunu takiben çeşitli sözlüklerin, Rusça ve Türkçe ulusal derlemlerinin taranması yoluyla ikincil adlandırmaların tespiti yapılmıştır. Yiyecek adlarının dil dizgesinde geçirebildiği anlamsal dönüşümleri betimlemek için [Nesne Adlandırması → Nesne Adlandırması], [Nesne Adlandırması → Olgu Adlandırması], [Nesne Adlandırması → Eylemci Adlandırması], [Nesne Adlandırması → Nitelik Adlandırması] ve [Nesne Adlandırması → Olay Adlandırması] gibi dönüşüm modelleri ileri sürülmüştür. Söz konusu iki dildeki ikincil adlandırmaların nicel analizi sonucunda elde edilen veriler görselleştirilmiş ve yorumlanmıştır. İkincil adlandırmaların, kültürün etkisiyle şekillenen dil dünya görüşünün önemli bir katmanını oluşturmasından hareketle somut olmayan kültürel mirasın bir parçası niteliğinde bulunduğu sonucuna varılmıştır.

Anahtar Kelimeler

yiyecek, adlandırma modeli, onomasyoloji, Türkçe, Rusça

Contrastive Analysis of Food Naming Patterns in Turkish and Russian in the Context of Onomasiology

Öz

Food names are used in different languages to name objects, phenomena or situations that are not associated with food. For example, in English to go bananas means “to become very excited or angry”; in Russian огорошить (literally: to fill with peas) means “to bewilder, to stun”; in Turkish limoni tabiatlı (literally: with a lemon nature) is used to describe “a person who is difficult to get along with”. Such constructions with transformed semantics are referred to as secondary naming patterns in the framework of the onomasiology, which focuses on the interaction between language and reality. This study aims at highlighting the transformation models of the primary naming patterns into secondary naming patterns in Turkish and Russian within the scope of the contrastive approach. This study explores food naming patterns in contemporary Turkish and Russian in the framework of naming theory. The research started with a question of what kind of semantic transformations the concept of food can undergo in different language systems. First, food-related primary naming pattrens were classified into semantic categories like “vegetables”, “fruit”, “meal”, “dairy products”, “desserts”, etc. Then secondary naming patterns were detected through scanning various dictionaries and national corpora of Turkish and Russian. Transformation models such as [Object Naming → Object Naming], [Object Naming → Phenomena Naming], [Object Naming → Agent Naming], [Object Naming → Attribute Naming], and [Object Naming → Situation Naming] were proposed to describe the semantic tranformations that food names undergo in the language system. The data obtained as a result of the quantitative analysis of secondary naming patterns in the two languages were visualized and interpreted. The evidence from this study suggests that secondary naming patterns are an important layer of the linguistic worldview, shaped under the influence of culture, thus such patterns should be considered as part of intangible cultural heritage.

Anahtar Kelimeler

food, naming pattern, onomasiology, Turkish, Russian

Kaynakça

• Adıgüzel, Hüseyin (2016). Açıklamalı-Örnekli Türkçe Deyimler Sözlüğü. İstanbul: Bilgeoğuz.
• Ahmanova, Olga Sergeyevna (1966). Slovar Lingvistiçeskih Terminov. Moskva: Sovetskaya Entsiklopediya.
• Aksoy, Ömer Asım (1988). Atasözü ve Deyimler Sözlüğü II. İstanbul: İnkılâp Kitabevi.
• Ayva, Aziz (2009). “Âşıkların Dilinde ‘Elma- Sevgili’ İlişkisi”. Tarım Bilimleri Araştırma Dergisi, 1: 93-98.
• Bayram, Yavuz (2007). “Klasik Türk Şairlerinin Gözüyle Meyveler”. Turkish Studies, 2 (4): 220-227.
• Borisova, Ludmila Valentinovna (2013). “Kontsept “Pişça” v Kulturologiçeskom Prostranstve Russkogo Yazıka”. Vestnik Çuvaşskogo Universiteta, 4: 224-230.
• Borovkova, Anastasiya Vyaçeslavovna (2014). “Metaforizatsiya Naimenovaniy Rastitelnoy Pişçi v Russkom Yazıke: Semaseologiçeskiy i Kognitivniy Aspektı”. Vestnik Tomskogo Gosudarstvennogo Universiteta, 383: 21-26.
• Borovkova, Anastasiya Vyaçeslavovna (2015). “Pişçevaya Metafora kak Sredstvo Vırajeniya Otsenki i Tsennostey (na Primere Obraznoy Leksiki i Frazeologii Russkogo Yazıka)”. Vestnik Tomskogo Gosudarstvennogo Universiteta, 396: 5-13.
• Burkova, Polina Pavlovna (2004). Kulinarniy Retsept Kak Osobıy Vid Teksta (Na Materiale Russkogo i Nemetskogo Yazıkov). Diss. Kand. Filol. Nauk. Stavropol: Stavropolskiy Gosudarstvennıy Universitet.
• Çetintaş Yıldırım, Filiz (2020). “Çocuğa Yöneltilen Dilde Çift-Biçimli Sözel İfadelerin ‘Kap’, ‘Yiyecek’ ve ‘Cinnet’ Kavramsal Alanlarında Yeniden Gözden Geçirilmesi”. Dil Dergisi, 171 (2): 70-83.
• Dal, Vladimir İvanoviç (1862). Poslovitsı Russkogo Naroda. Moskva: Obşçestvo İstorii Drevnostey pri Moskovskom Universitete.
• Dormidontova, Olga Alekseyevna (2018). “Galgolnaya Gastronomiçeskaya Metafora kak Sredstvo Realizatsii Gastronomiçeskogo Koda Kulturı vo Frantsuzkom Yazıke”. Vestnik Volgogradskogo Gosudarstvennogo Universiteta, 17 (4): 146-152.
• Esir, Hasan Ali. (2006). “Şeyhî Divanı’nda Geçen Yiyecek ve İçecek Adları Üzerine”. Atatürk Üniversitesi Türkiyat Araştırmaları Enstitüsü Dergisi, 12 (29): 95-116.
• Gemici, Halil İbrahim (2021). Garib-Nâme’de Aşk Metaforu. Yayımlanmamış Yüksek Lisans Tezi. İstanbul: İstanbul Üniversitesi.