Eminönü Çuhacı Han’ın Tarihsel ve Mimari İrdelemesi, Koruma Sorunları ve Çözüm Önerileri

Yıl 2020, Cilt: 29 Sayı: 2, 861 - 893, 16.11.2020

Sezgi Giray Küçük

https://doi.org/10.29135/std.748274

Öz

İstanbul’un Eminönü semtinde yer alan Çuhacı Han, 1728 yılında sadrazam Nevşehirli Damat İbrahim Paşa tarafından çuha ticaretiyle uğraşanlar için inşa ettirilmiş, günümüzde kuyumcu esnafı tarafından kullanılmakta olan tek avlulu, revaklı ve üç katlı plan tipine sahip şehir içi hanlarındandır. Kapalıçarşı’ya çok yakın olması sebebiyle sirkülasyonun yoğun olduğu hana zaman içinde kullanıcıların ihtiyaçları doğrultusunda pek çok ek yapılmış, yapı özgün halinden kısmen uzaklaşmıştır. Bunun yanında, rüzgâr, yağmur gibi atmosferik olayların da etkisiyle günümüzde yapı malzemeleri üzerinde bozulmalar görülmektedir. Bu çalışmada Çuhacı Han’ı oluşturan mimari öğeler ve malzemeler incelenmiş, hanın korunmasında sorun oluşturan etmenler açığa çıkarılmıştır. Buna göre yapının öncelikle muhdes eklerinden ayıklanması gerekmektedir. Bu ekler, strüktüre zarar veren ağır bir betonarme merdiven ile özgün halinde açık olan üst kat revaklarının dolgularıdır. İhtiyaç dahilinde yapılmış saçak, tente ve üst kat revaklarının kapatılmasında kullanılan cam gibi ekler ise hanın özgün halinde olmamasına rağmen, işlevsel olduklarından ve çağdaş malzeme ile yapıldıklarından, koruma konusunda tehdit yaratmamaktadır. Eklerin haricinde yapıdaki malzemeler üzerinde özellikle su etkisi sebebiyle pek çok malzeme bozulması tespit edilmiştir. Çalışmada, yapıda görülen malzeme bozulmaları sıralanmış, bunlar için koruma önerilerinde bulunulmuştur. Söz konusu sorunlara gereken müdahalenin yapılması ve tedbirlerin alınması, sonrasında yapının sürekli bakımının sağlanması, tarihimizde önemli yeri olan bu kültür varlığının, özgün haline en yakın şekilde gelecek nesillere aktarılmasında büyük rol oynamaktadır.

Anahtar Kelimeler

şehir içi hanları, mimari, koruma sorunları, malzeme bozulmaları, İstanbul

Historical and Architectural Investigation, Conservation Problems and Solution Proposals of Eminönü Çuhacı Han

Öz

Çuhacı Han locating in İstanbul-Eminönü, was built in 1728 by one of the famous grand viziers of Ottoman period, Nevşehirli Damat İbrahim Pasha, for those engaged in the trade of primroses and today it is used by the jewelry tradesmen. It is one of the inner-city khans with a single courtyard, portico and three-storey plan type. There are shops which are used from the streets, within the structure of the building at the ground floor level. East facade of the khan is blank wall whereas the lower floor of the south and west facades is ashlar, and the upper floor is alternating wall with one row of ashlar limestone and two rows of bricks. Corners of the building are emphasized with ashlar limestone. There are stone and brick birdhouses on south and west facades. Due to the fact that it is very close to the Grand Bazaar, many annexes have been added to the khan, where the circulation is intense, in line with the needs of the users, and the structure has partially moved away from its original state. With the additions made, the plan scheme, portico facades, original materials have changed, and the building has partially moved away from its original form. In addition, because of atmospheric events such as wind and rain, deterioration is observed on building materials today.
In this study, the architectural elements, and materials of Çuhacı Han were examined, the factors causing problems in the protection of the khan were revealed. Accordingly, the building should be firstly separated from the annexes. These are, a heavy reinforced concrete stair that damage the structure, and the fillings of the upper floor porches that are open in their original form. Apart from the annexes, many material degradations have been detected on the materials in the building, due to water effect, freeze–thaw cycles and various atmospheric effects. These are cracks, joint gaps, surface loss, abrasion, chipping, pitting, black layer formation, discoloration, efflorescence, plant formation, moss formation. These damages are generally seen on natural stones, bricks, plasters, and iron. In the study, material deteriorations observed in the building were listed and protection recommendations were made for them. Taking the necessary interventions and taking precautions to these problems, then ensuring the continuous maintenance of the building plays a major role in the transfer of this cultural asset, which has an important place in our history, to the next generations in the closest way to its original form.

Anahtar Kelimeler

city khans, architecture, conservation problems, material deterioration, Istanbul

Kaynakça

• Akça, M. (2008). Tarihi Yarımada İçerisinde Bulunan Hanlar Bölgesi’nin Kentsel Tasarım İlkeleri Açısından İncelenmesi. İstanbul: İstanbul Teknik Üniversitesi, Fen Bilimleri Enstitüsü, Yüksek Lisans Tezi.
• Ahunbay, Z. (2007). Tarihi Çevre Koruma ve Restorasyon. İstanbul: YEM Yayın.
• Arslan, E. (2019). Erzurum Tarihi Ticaret Bölgesinin Mekansal Analizi ve Hanların Mimari Kurgusu. İstanbul: Mimar Sinan Güzel Sanatlar Üniversitesi, Fen Bilimleri Enstitüsü, Yüksek Lisans Tezi.
• Ayvansarâyî Hafız Hüseyin (1987), Camilerimiz Ansiklopedisi (Hadikatü’l-Cevâmi),yay.haz. İhsan Erzi, İstanbul: Tercüman Aile ve Kültür Kitaplığı Yayınları.
• Başer, A. (2002). 16. yy. Hanları ve Küçük Çukur Han’ın Değerlendirilmesi. İstanbul: Mimar Sinan Üniversitesi, Fen Bilimleri Enstitüsü, Yüksek Lisans Tezi.
• Benli, G. (2007). İstanbul Tarihi Yarımada›da Bulunan Han Yapıları ve Avlulu Hanların Koruma Sorunları. İstanbul: Yıldız Teknik Üniversitesi, Fen Bilimleri Enstitüsü, Doktora Tezi
• Benli, G. (2016), Tarihi Yarımada’da Bulunan Açık Avlulu Han Yapıları ve Günümüzdeki Koruma-Kullanma Sorunları, Somut Olmayan Kültürel Mirasın Korunması Çalıştayı Bildiri Kitabı, 37-52. İstanbul: İstanbul Büyükşehir Belediyesi Kültür Varlıkları Daire Başkanlığı Kültürel Miras Koruma Müdürlüğü.
• Benli, G. ve Ekizce, E. G. (2013), Tarihi Yarımada Hanlar Bölgesinde Yer Alan Camili Han’ın Belgeler Işığında Geliştirilen Restitüsyon Çalışmaları. İSTYAM 2013 Uluslararası İstanbul Tarihi Yarımada Sempozyumu, 300-310. İstanbul: İstanbul Büyükşehir Belediyesi Yayınları.
• Bulut, A. D. (2014). Osmanlı Mimarlığının Batılılaşma Sürecinde Erzurum Şehir İçi Hanları, (Yayımlanmamış Yüksek Lisans Tezi), Gazi Üniversitesi/Fen Bilimleri Enstitüsü, Ankara.
• Cumhurbaşkanlığı Devlet Arşivleri Başkanlığı - Osmanlı Arşivi (2020). URL: https://katalog.devletarsivleri.gov.tr/
• Demir, B. (2010), XIX. Yüzyılda Tarihi Yarımada Hanlarının Ekonomik Yönü, (Yayımlanmamış Doktora Tezi), Marmara Üniversitesi/Sosyal Bilimler Enstitüsü, İstanbul.
• Döndüren, M. S., Şişik, Ö. ve Demiröz, A. (2017). Tarihi Yapılarda Görülen Hasar Türleri. Selçuk Üniversitesi Sosyal ve Teknik Araştırmalar Dergisi, 13, 45-58.
• Ersen, A. (2011, Eylül). Taş Korumada Son 20 Yıldaki Gelişmeler ve Yenilikler, Restorasyon ve Konservasyon Çalışmaları Dergisi (10), 3-19.
• Ersoy, B. (1994). Osmanlı Şehir-İçi Hanları: Plan Tasarımı İle Cephe Ve Malzeme Özellikleri, Sanat Tarihi Dergisi, 7 (7),75-97.
• Ersoy, B. (2018). Edirne Yemiş Kapanı ve Restitüsyon Önerisi, Sanat Tarihi Dergisi, 27 (1), 119-133.
• Ersoy, B. (2017). İstanbul Muhsinzâde Hanı Üzerine Bir Restitüsyon Denemesi, TÜBA-KED, 15, 95-106.
• Ersoy, B. (1991). İzmir Hanları. Ankara: Atatürk Kültür Merkezi Yayınları.
• Eskici, B., Akyol, A.A., Kadıoğlu, Y.K. (2006). Erzurum Yakutiye Medresesi Yapı Malzemeleri, Bozulmalar ve Koruma Problemleri. Ankara Üniversitesi Dil ve Tarih-Coğrafya Fakültesi Dergisi, 46/ 1, 165-188.
• Eyice, S. (1993). Çuhacı Han. TDV İslam Ansiklopedisi, (C.8, 380-381), İstanbul: Türkiye Diyanet Vakfı Yayınları.
• Ersoy, B. ve Uçar, H. (2013). Şehir- İçi Hanlarında Süsleme. Doç. Dr. A. Doğanay (Ed.), Prof. Dr. Selçuk Mülayim Armağanı Sanat Tarihi Araştırmaları, 39-58, İstanbul: Lale Yayıncılık.
• Fidan, M. S. (2009). Geçmişten Günümüze İstanbul Hanları. İstanbul: İstanbul Ticaret Odası Yayınları.
• Getty Research Institute (2020). Constantinople, Stamboul: mosquée de la Nouri-Osmanié, ou de la lumière ottomane, construite en 1755. Digital Collections. URL: https://rosettaapp.getty.edu/delivery/DeliveryManagerServlet?dps_pid=IE2904137 [Erişim: 12.04.2020.]
• Gurlitt, C. (1909). Die Baukunst Konstantinopels. Berlin.
• Güran, C. (1978). Türk Hanlarının Gelişimi ve İstanbul Hanları Mimarisi. İstanbul: Vakıflar Genel Müdürlüğü Yayınları.
• Göktürk, H. (1966). Çuhacı Hanı. İstanbul Ansiklopedisi (C.8,4150), İstanbul: Koçu Yayınları.
• Göktürk, H. (1966). Çuhacılar Hanı Mescidi. İstanbul Ansiklopedisi (C.8,4151), İstanbul: Koçu Yayınları.
• ICOMOS-ISCS (2008). Illustrated Glossary on Stone Deterioration Patterns. Monuments and Sıtes XV. URL: https://www.icomos.org/publications/monuments_and_sites/15/pdf/Monuments_and_Sites_15_ISCS_Glossary_Stone.pdf [Erişim: 12.04.2020.]
• Hakyemez, B. ve Gönül, B. (2014). Eminönü Hanlarının Yeniden İşlevlendirilmesi Kapsamında Değerlendirilmesi: IV. Vakıfhan. Beykent Üniversitesi Fen ve Mühendislik Bilimleri Dergisi, 7 (2), 101-129.
• Kösemen, D. (2005). İstanbul Ticaret Bölgesinin Oluşumunu Etkileyen Çevresel Faktörler Ve Hanların Mimari Kurgusu, (Yayımlanmamış Yüksek Lisans Tezi), Mimar Sinan Güzel Sanatlar Üniversitesi/Fen Bilimleri Enstitüsü, İstanbul.
• Onur, H. ve Çiçek, A. (2000), Çuhacı Han Mimari Raporu. İstanbul: Halil Onur Mimarlık Arşivi.
• Öcal, A.D. ve Dal, M. (2012). Doğal Taşlardaki Bozunmalar. İstanbul: Mimarlık Vakfı İktisadi İşletmesi.
• Perker, Z. S. ve Akkuş, K. (2007). Bursa Yeşil (Sultaniye) Medresesi Malzeme Sorunları ve Çözüm Önerileri, Osmanlı Mirası Araştırmaları Dergisi (OMAD), 4/9, 85-104.
• Pervititch, J. (1999). Jacques Pervıtıtch Sigorta Haritalarında İstanbul, İstanbul: Türkiye Ekonomik ve Toplumsal Tarih Vakfı.
• Pinterest.com (2020). Çuhacı Han Esnafı, 1890’lar #Kapalıçarşı İstanbul. URL: https://tr.pinterest.com/pin/318629742382414924/ [Erişim: 12.04.2020.]
• Schneider, A.M. (1956). Konstantinopel, Mainz und Berlin: Florian Kupferberg.
• MEB (2013). İnşaat Teknolojisi Ders Modülü, Taş Bozulmalarını Teşhis Etme. Ankara: T.C. Millî Eğitim Bakanlığı.
• TDK (2020). Türk Dil Kurumu Sözlükleri. URL: https://sozluk.gov.tr/ [Erişim: 12.04.2020]
• Venedik Tüzüğü (1964). http://www.icomos.org.tr/Dosyalar/ICOMOSTR_tr0243603001536681730.pdf, Erişim tarihi: 20.05.2020.
• Yaldız, E., Yavuz, G. ve Yılmaz, Ü.S. (2011). Tarihi Taş Yığma Konutların Güçlendirilmesinde Kullanılan Yöntemler: Ürgüp İbrahim Paşa Köyünden Bir Konut Örneği, e-Journal of New World Sciences Academy Engineering Sciences, 6/4, 1033-1052.
• Yaşar, A. (2014), İstanbul Hanları: 18. Yüzyıl Sonu ve 19. Yüzyıl Başı. F. Emecen ve E. Safa Gürkan (Ed.), Osmanlı İstanbul I, 511-524, İstanbul: İBB Kültür AŞ Yayınları.
• Yeşilbaş, E. (2015). Diyarbakır’da Osmanlı Dönemi Şehir-İçi Hanları Üzerine Değerlendirme, BELLETEN (C.79,286,877-900), Ankara: Atatürk Kültür, Dil ve Tarih Yüksek Kurumu Türk Tarih Kurumu.