Kırım Bahçesaray’dan Hansaray Altın Çeşme

Yıl 2020, Cilt: 29 Sayı: 2, 895 - 911, 16.11.2020

Aygül Uçar , Bozkurt Ersoy

https://doi.org/10.29135/std.748904

Öz

Türk-İslam sanatına ait etkilerin kuzeyde ulaştığı son noktalardan biri olan Kırım’ın Bahçesaray kenti Osmanlı etkili yapılarla dikkati çekmektedir. Kırım Hanlığı’na başkentlik yapan bu kentte, hanlığın sarayı olan Hansaray bulunmaktadır. Mimari kuruluşu bakımından Topkapı Sarayı’nın küçük bir benzeri olan Hansaray, süslemeleriyle de Osmanlı etkilerini yoğun olarak yansıtmaktadır. Hansaray’ın inşasında İstanbul’dan getirilen mimar ve sanatçıların çalıştırılması, Osmanlı’nın merkezi İstanbul’daki motiflerin Kırım Hanlığı’nın merkezi Bahçesaray’a taşınmasına sebep olmuştur. Hansaray’ın II. Avlusundaki Taşlık, buda bulunan iki çeşmesiyle özel bir mekandır. Bu çeşmelerden biri olan Altın Çeşme, temel tasarımı, cephe düzeni ve süslemeleriyle Osmanlı çeşme mimarisinin Lâle Dönemi üslubu özelliklerini taşımaktadır. Bu çalışmada Hansaray Altın Çeşme’nin temel tasarımı, cephe düzeni ve süslemeleriyle tanıtılması, Osmanlı çeşme mimarisi içerisindeki yerinin saptanması amaçlanmıştır.

Anahtar Kelimeler

Kırım, Bahçesaray, Hansaray, Altın Çeşme, Lâle Dönemi üslubu

Hansaray Altın Çeşme From Bahçesaray, Crimea

Öz

As one of the farthest points in the north influenced by effects of Turkish-Islamic arts, Bahçesaray City of Crimea draws attention with its Ottoman influenced buildings. Having served as the capital city of Crimean Khanate, this city is home to Hansaray, the palace of the Khanate. Being a smaller example of Topkapı Palace in regard of architectural layout, Hansaray also strongly reflects Ottoman influenced in its decorations. With architects and artists imported from İstanbul for construction on Hansaray, motifs from İstanbul, the centre of Ottoman Empire, were transplanted to Bahçesaray, the centre of the Crimean Khanate. The stone garden (Taşlık) in the Second Courtyard of Hansaray is a special location with its two fountains. One of these, the Golden Fountain (Altın Çeşme), carries the Tulip Era characteristics of Ottoman fountain architecture with its basic design, façade arrangement and decorations.
The Golden Fountain is a single façade water feature with a rectangular reservoir, built of squared stones. The marble drinking fountain at the front face of the structure calls attention with its extensive embellishments. The fountain is decorated with motifs of Classical Ottoman, European Baroque and Rococo styles. A large part of decorations being coated with golden gilt has resulted in the structure being named as the Golden Fountain. The fountain is comprised of two part, namely the mirror and the top panel. The top panel is decorated with compositions of Classical Ottoman origin like muqarnas (stalactite) row, palmette, roumi and bent branch. The mirror part is decorated with European Baroque and Rococo style motifs including kavsar with sun motif based on clam shell motif, fruit plates bedecked with various fruits and rose plants growing out of a kantharos-like container. These motifs are not just found on the fountain, but also on architectural elements of many buildings erected in Hansaray in the same period, as well as on gravestones found in its private cemetery. According to its inscriptions the Golden Fountain was built by Ḳaplan Girāy Ḫān in 1146 Hegira (1733-34 Gregorian). The fountain bears properties similar to Ottoman Tulip Era style fountains in regard of its materials, architectural layout and decorations. It date of construction also supports this inference. The fact that the region has remained under Ottoman patronage for long years is the main reason for the artistic styles seen in Ottoman culture are seen on many Turkish-Islamic influenced buildings in this region at the same time as they are seen in Ottoman lands.
This study aims to present and explain basic design, façade arrangement and decorations of Altın Çeşme in Hansaray, and to determine its place in Ottoman fountain architecture.

Anahtar Kelimeler

Crimea, Bahçesaray, Hansaray, Tulip Era style, fountain

Kaynakça

• AKAR, A. (1969). “Tezyini Sanatlarımızda Vazo Motifleri”, Vakıflar Dergisi, 8, Ankara, 267-272.
• ATAK, E. (2018). “Osmanlı Mimarisinde Lâle Devri Üslûbu (Anadolu’daki Yansımalar)”, Turkish Studies,13/10,Spring 2018, 57-86.
• ATASOY, N. (2011). Hasbahçe Osmanlı Kültüründe Bahçe ve Çiçek, İstanbul: Kitap Yayınevi.
• ATASOY, N.-RABY, J. (1989). Iznik The Pottery of Ottoman Turkey, London: Alexandra Press.
• BALA, M. (1997). “Kırım” (Tarih maddesi), İslam Ansiklopedisi, 6, Eskişehir, 756-762.
• BARIŞTA, H. Ö. (1989), İstanbul Çeşmeleri Bereketzade Çeşmesi, Ankara: Kültür Bakanlığı Yayınları.
• BARIŞTA, H. Ö. (1991). İstanbul Çeşmeleri Beyoğlu Cihetindeki Meyva Tabağı Motifleriyle Bezenmiş Tek Cepheli Anıt Çeşmeler Kaptan Hacı Hüseyin Paşa Çeşmesi-Topçubaşı İsmail Ağa Çeşmesi-Kemankeş Çeşmesi, Ankara: Kültür Bakanlığı Yayınları.
• BARIŞTA, H. Ö. (1995). İstanbul Çeşmeleri Azapkapı Saliha Sultan Çeşmesi,, Ankara: Kültür Bakanlığı Yayınları.
• BARTHOLD, W. (1961). “Bahçesaray”, İslam Ansiklopedisi, 13.Cüz, İstanbul: Milli Eğitim Basımevi, 225-227.
• BEYFİDAN, D. (2018). 19. Yüzyıl Beyoğlu Çeşmeleri, Pamukkale Üniversitesi, Yayınlanmamış Yüksek Lisans Tezi, Denizli.
• CANTAY, G. (2008). “Türk Süsleme Sanatında Meyve”, Turkish Studies, 3/5, 32-64.
• DAŞ, E. (2008). “İzmir Mezar Taşlarında Hastalık ve Sağlık”, Sanat Tarihi Dergisi, XVII/2, 5-22.
• DLUJNEVSKAYA G. V., KIRIMLI H., VASİLYEV D. D. (2006). Eski Fotoğraflarda Kırım, Ankara.
• DOMBROVSKOGO, O. İ. (1977), Krıma, Arhitekturnie Pamyatniki, Simferepol.
• ELDEM, S. H. (1986). Türk Evi Osmanlı Dönemi, 2, İstanbul: Türkiye Anit Cevre Turizm Değerlerini Koruma Vakfı.
• EVLİYA ÇELEBİ SEYAHATNAMESİ (1970). 11. Cilt (Türkçeleştiren: Zuhuri Danışman) İstanbul, 1970, s. 196-255.
• GÜLTEKİN, R. E. (2013). İzmir Kemeraltı Bölgesi’ndeki Osmanlı Dönemi Çeşmeleri, İzmir Büyükşehir Belediyesi Yayınları, İzmir 2013.
• HABLEMİTOĞLU, N. (2002). Kırım’da Türk Soykırımı, İstanbul: IQ Kültür Sanat Yayınları.
• HAIWORONSKI. O. (2004). The House of Khans, Kiev.
• KANÇAL-FERRARİ, N. (2005). Kırım’dan Kalan Miras Hansaray, İstanbul: Klasik Yayınları.
• KOÇYİĞİT, F. (2014). “Lale Devri Çeşmelerinin Karakteristik Özellikleri”, Adıyaman Üniversitesi Sosyal Bilimler Enstitüsü Dergisi, 16, 291-326.
• KOÇYİĞİY, F. (2019), “Osmanlı Mimarisinde Meydan Çeşmeleri”, Akdeniz Sanat, 13, 339-354.
• KRAVETS, I.M.- LOPUSİNSKYA, E.I. (1985). Pamyatniki Gradostroitelstva i Arkhitekturi Ukrainskoy SSR, 2, Kiev, 262- 336.
• KUYULU ERSOY, İ. (2002). “Kırım Bahçesaray Yerleşimindeki Hansaray Süslemelerinden Örnekler”, VI. Ortaçağ ve Türk Dönemi Kazı Sonuçları ve Sanat Tarihi Sempozyumu, (08-10 Nisan 2002), Bildiriler, Kayseri, 397-404.
• KUYULU, İ. (2000). “Anatolian Wall Paintings and Cultural Traditions”, EJOS (Electronical Journal of Oriental Studies), III, 1-27.
• ÖZCAN, K. (2002). Kırım Türklerinin Sürgünü ve Milli Mücadele Hareketi (1944-1990), İstanbul: Tarih ve Tabiat Vakfı Yay.
• ÖZDENİZ, E. (1995). İstanbul’daki Kaptan-ı Derya Çeşmeleri ve Sebilleri, İstanbul: Deniz Kuvvetleri Komutanlığı Kültür Yayınları.
• SERTÇELİK, S. (1999). “Rus İmparatorluğu’nun Avrupa Yakasında Yaşayan Türklerin Demografik Dağılımı ve Çarlık Rusyası’nın Türklere Yönelik Politikaları”, Türkler, XVIII, 385-399.
• ŞAHİN, C. (2015). “Rus Yayılmacılığına Bir Örnek: 1944 Kırım Türklerinin Sürgünü”, Uluslararası Sosyal Araştırmalar Dergisi, 8/39, 326-339.
• TALİ, Ş. (2009). “İstanbul Su Mimarisinde Eminönü Sebillerinin Yeri ve Önemi”, Atatürk Üniversitesi Güzel Sanatlar Fakültesi Sanat Dergisi, 5, 47-64.
• UÇAR, A. (2009). Kırım Bahçesaray'daki Türk-İslam Eserlerinde Süsleme, Ege Üniversitesi, Sosyal Bilimler Enstitüsü, İzmir.
• UÇAR, A. (2016). “İzmir Konutlarında Çeşme”, SDÜ Fen Edebiyat Fakültesi Sosyal Bilimler Dergisi, 38, 251-274.
• UÇAR, H. (2019a). “Archaeological Proof Of Enjoy At Tire Kutu Han: Clay Pipes”, Mediterranean Archaeology and Archaeometry, 19/2, 119-134.
• UÇAR, H. (2019b).”A Group of Ottoman Pipes Discovered in the Mosaic Hall at Smyrna Agora, Smyrna/İzmir Kazı ve Araştırmaları III, İzmir: Ege Yayınları, 357-378.
• UYSAL, A. O. (1988). “Bolvadin’de Bir Lale Devri Eseri: Ağılönü Çeşmesi”, Ankara Üniversitesi Dil ve Tarih-Coğrafya Fakültesi Dergisi, XXXII (I-II), 33-55.
• YAKOBSAN, A. L. (1964). Sredevekovıy Krım, Oçerki İstorii i İstorii Materialnoy Kulturi, Leningrad.