An Assessment on the Complexes of Nevşehirli Damat İbrahim Pasha

Yıl 2022, Cilt: 31 Sayı: 2, 977 - 1015, 31.12.2022

Erkan Atak

https://doi.org/10.29135/std.1068204

Öz

Damat İbrahim Pasha is one of the statesmen who left a mark in Ottoman history. In the “Tulip Age”, later in the Ottoman history, some reforms and innovations he implemented together with Sultan Ahmet III formed the basis of radical reforms to be realized in the following years. The development activities led by İbrahim Pasha have changed the face of the capital city, Istanbul, to a certain extent and contributed to the city’s expansion on both sides of the Bosphorus and the golden horn. As it can be understood from the deed of trust of a pious foundation, İbrahim Pasha had many different structures built in various parts of Anatolia, especially in Istanbul and Nevşehir. Among his charitable works in Istanbul, the social complex in Şehzadebaşı, which he had built with his wife, Fatma Sultan, comes to the fore. He had the most comprehensive complex of the period built in Nevşehir, which was the centre of his efforts to revive his hometown.
The construction purposes of the social complexes built by Damat İbrahim Pasha in Şehzadebaşı and Nevşehir contain differences. The complex in Istanbul results from a reconstruction activity he carried out with his wife. Like the other social complexes of the period, it has a medium-sized establishment. It is more modest than the social complex that Ahmet III had built in Üsküdar for his mother. However, with its layout and innovative design, it is a development product that expresses the “Tulip Period”. Ibrahim Pasha must have behaved somewhat modestly in the construction of the complex since he was both the new grand vizier and he abstained from undertaking a more grandiose construction activity than Sultan Ahmet III. The construction story of the complex in Nevşehir is entirely different. When Ibrahim Pasha started to build this complex, he was a senior grand vizier. His influence increased within the Ottoman bureaucracy, and he became the closest name to Ahmet III. In addition, he spared no expense to reconstruct his country. Finally, the aforementioned social complex was built outside of Istanbul. This means that no situation will cause him to be compared with Ahmet III. When these three elements were combined, Damat İbrâhim Pasha realized the construction of a complex in his hometown, perhaps with features he wanted to do in Istanbul but could not.
For this reason, the construction activities that changed the face of the capital was conducted while at the same time an environment that allowed the development of the state in all areas and brought peace and prosperity to the country was necessary. Ibrahim Pasha took specific measures in this direction. However, while these measures were taken, the entertainments and halva conversations of Sultan Ahmet III and the courtiers received a severe reaction from the public and prepared the inevitable end. All that remains from Ibrahim Pasha, who was killed sadly due to the Patrona Halil Rebellion in 1730, are tangible products that help us understand the structure of the period.

Anahtar Kelimeler

Damat İbrahim Pasha, Nevşehir, 18th century, Tulip Age, Architectural complex

Nevşehirli Damat İbrâhim Paşa’nın Külliyeleri Üzerine Bir Değerlendirme

Öz

Nevşehirli Damat İbrâhim Paşa Osmanlı tarihinde iz bırakmış devlet adamlarından birisidir. Osmanlı tarihinde sonraları “Lâle Devri” olarak adlandırılan dönemde Sultan III. Ahmet ile beraber uyguladığı bir takım ıslahatlar ve ortaya koyduğu yenilikler sonraki yıllarda gerçekleştirilecek köklü ıslahatların temelini teşkil etmiştir. İbrâhim Paşa’nın önderliğinde girişilen imar faaliyetleri, başkent İstanbul’un çehresini belirli ölçüde değiştirmiş ve kentin Haliç kıyıları ve boğazın iki yanında doğru genişlemesine katkı sağlamıştır. Vakfiyelerinden anlaşıldığı kadarıyla, İbrâhim Paşa İstanbul ve Nevşehir başta olmak üzere Anadolu’nun çeşitli yerlerinde farklı türden birçok yapı inşa ettirmiştir. İstanbul’daki hayır eserlerinin başında; Şehzadebaşı’nda yer alan, zevcesi Fatma Sultan ile birlikte inşa ettirdiği külliye gelmektedir. Nevşehir’e memleketini ihya çabalarının merkezini teşkil eden, dönemin en geniş kapsamlı külliyesini yaptırmıştır. Her iki külliyesi de yapılış amaçları, inşa süreçleri, yerleşim düzenleri, içerdikleri yapılar ve baninin yapı üzerindeki etkisini göstermesi açısından Osmanlı sanatı içerisinde ayrıcalıklı bir yere sahiptir. İbrâhim Paşa’nın bu iki külliyesinde geleneksel üsluptan kopmadan yenilikçi bir tasarımın nasıl başarılı bir şekilde yapılabileceği görülmektedir. Külliyelerin düzenlerinde geçmiş kültürlerin kent dokularının 18. yüzyıl Osmanlı şehrinde yansımalarını izlenebilmektedir. Paşanın hayırseverlik ve ilim hâmîliği bu imar faaliyetleriyle somutlaşmıştır. Damat İbrâhim Paşa kanlı bir isyan neticesinde öldürülmüştür. Yaşamı süresince gerçekleştirdiği ıslahatlar ve günümüze miras bıraktığı eserleriyle Osmanlı tarihi içinde önemli bir yer teşkil ettiği söylenebilir.

Anahtar Kelimeler

Lâle Devri, Damat İbrâhim Paşa, Nevşehir, Külliye, 18. yy, Tulip Age, Damat İbrahim Pasha, Architectural complex, 18th century

Kaynakça

• Akar, A. (1969), Tezyini San’atlarımızda Vazo Motifleri. Vakıflar Dergisi (8), 267-273.
• Aktepe, M. (1958). Patrona İsyanı 1730. İstanbul: İstanbul Üniversitesi Edebiyat Fakültesi Yayınları.
• Aktepe, M. (1960), Nevşehirli Damat İbrâhim Paşa’ya Âid İki Vakfiye. İstanbul Üniversitesi Edebiyat Fakültesi Tarih Dergisi, (11), 149-160.
• Aktepe, M. (1963), Damat İbrâhim Paşa Evkafına Dair Vesikalar. İstanbul Üniversitesi Edebiyat Fakültesi Tarih Dergisi, (8), 17-26.
• Aktepe, M. (1993). Damat İbrâhim Paşa. Türkiye Diyanet Vakfı İslam Ansiklopedisi (C. 8, 441-443) İstanbul: Türkiye Diyanet Vakfı.
• Altınay, A. R. (2005). Damat İbrâhim Paşa Döneminde Ürgüp ve Nevşehir. (E. Ş. Batmaz, B. Koç, Çev.) Ankara: Atölye Sanat Yayınları.
• Altınay, A. R. (2010). Lâle Devri. İstanbul: Tarih Vakfı Yurt Yayınları.
• Aktuğ, İ. (1989). Gebze Çoban Mustafa Paşa Külliyesi. Ankara: Kültür Bakanlığı Yayınları.
• Aktuğ, İ. (1992). Nevşehir Damat İbrâhim Paşa Külliyesi. Ankara: Kültür Bakanlığı Yayınları.
• Altuntek, N.S. (1993), İlk Türk Matbaasının Kuruluşu ve İbrâhim Müteferrika. Hacettepe Üniversitesi Edebiyat Fakültesi Dergisi, X/1, 193-196.
• Aslanapa, O. (2004). Osmanlı Devri Mimarîsi. İstanbul: İnkılâp Kitabevi.
• Atak, E. (2014). Anadolu’da Lâle Devri Mimarisi (İstanbul Dışı Örnekler Üzerine Bir Araştırma), (Yayımlanmamış Doktora Tezi), Çanakkale Onsekiz Mart Üniversitesi/Sosyal Bilimler Enstitüsü, Çanakkale.
• Atak, E. (2018). Osmanlı Mimarisinde Lâle Devri Üslûbu (Anadolu’daki Yansımalar). Turkish Studies, (13/10), 57-86.
• Atılgan, O. (2008). Nevşehir Damat İbrâhim Paşa Halk Kütüphanesi. Nevşehir Kültür ve Tarih Araştırmaları, (9), 59.
• Ayvansarâyî Hüseyîn Efendi, Alî Sâti Efendi ve Süleymân Besîm Efendi. (2001). Hadîkatü’l-Cevâmi’ İstanbul Câmileri ve Diğer Dînî-Sivil Mi’mârî Yapılar. (A. N. Galitekin, Haz.) İstanbul: İşaret Yayınları.
• Barışta, H. Ö. (1999). Osmanlı İmparatorluk Döneminden Kuş Evleri. Osmanlı Ansiklopedisi (C.10, 476-479) Ankara: Yeni Türkiye Yayınları.
• Batur, A. (1986). Batılılaşma Döneminde Osmanlı Mimarlığı. Tanzimat’tan Cumhuriyet’e Osmanlı Ansiklopedisi. (C.4, 1038-1061) İstanbul: İletişim Yayınları.
• Beydilli, K. (2015a). İstanbul’daki İlk Türk Matbaalarında Basılan Kitaplar, Antik Çağ’dan XXI. Yüzyıla Büyük İstanbul Tarihi, (C.7, 555-571), İstanbul: İstanbul Büyükşehir Belediyesi Kültür A.Ş; Türkiye Diyanet Vakfı İslam Araştırmaları Merkezi.
• Beydilli, K. (2015b). İstanbul Matbaaları (1453-1839), Antik Çağ’dan XXI. Yüzyıla Büyük İstanbul Tarihi, (C.7, 552-577), İstanbul: İstanbul Büyükşehir Belediyesi Kültür A.Ş; Türkiye Diyanet Vakfı İslam Araştırmaları Merkezi.
• Bilge, A. (1966). Bazı Abideleri ve Kitabeleri İle Nevşehir ve Lâle Devri Tarihi. Konya: Nazımbey Basımevi.
• Canca, G. E. (1999). Bir Geçiş Dönemi Olarak İstanbul’da III. Ahmet Devri Mimarisi (1793-1730) (Yayımlanmamış Doktora Tezi), Mimar Sinan Üniversitesi/Sosyal Bilimler Enstitüsü, İstanbul.
• Cantay, G. (1999). Osmanlı Dönemi Külliyeleri. Osmanlı Ansiklopedisi (C.10, 308-317) Ankara: Yeni Türkiye Yayınları.
• Cantay, G. (2002). Osmanlı Külliyelerinin Kuruluşu. Ankara: Atatürk Kültür Merkezi Başkanlığı Yayınları.
• Cezar, M. (1998). Osmanlılarda 18. Yüzyıl Kültür ve Sanat Ortamı, 18. Yüzyılda Osmanlı Kültür Ortamı: Sempozyum Bildirileri (20-21 Mart 1997). 43-64, İstanbul: Sanat Tarihi Derneği Yayınları.
• Dikmen, H. (1991). Seyyid Vehbî ve Divanının Karşılaştırmalı Metni (Yayımlanmamış Doktora Tezi), Ankara Üniversitesi/Sosyal Bilimler Enstitüsü, Ankara.
• Dinleyen, M. (2008). Sularımız ve Nevşehir Çeşmeleri. Nevşehir: Nevşehir Belediyesi Kültür Yayınları.
• Egemen, A. (1993). İstanbul’un Çeşme ve Sebilleri. İstanbul: Arıtan Yayınevi.
• Ekiz, M. (2006). Nevşehir’de Türk Dönemi Mimari Eserleri (Yayımlanmamış Doktora Tezi), Ankara Üniversitesi/Sosyal Bilimler Enstitüsü, Ankara.
• Erdoğan, M. (1962). Lâle Devri Baş Mimarı Kayserili Mehmed Ağa. İstanbul: İstanbul Fetih Cemiyeti İstanbul Enstitüsü Neşriyatı.
• Eyice, S. (1993). Damat İbrâhim Paşa Külliyesi. Türkiye Diyanet Vakfı İslam Ansiklopedisi (C. 8, 444-445) İstanbul: Türkiye Diyanet Vakfı.
• Eyice, S. (2002). Batı Akımlarının Değiştirdiği Osmanlı Dönemi Türk Sanatı, Türkler Ansiklopedisi. C.15,284-309), Ankara: Yeni Türkiye Yayınları.
• Gölpınarlı, A. (1951). Nedîm Divanı. İstanbul: İnkılâp Kitapevi.
• İrepoğlu, Gül. (2017). Lale Doğada, Tarihte, Sanatta. İstanbul: Yapı Kredi Yayınları.
• Kuban, D. (1982). Türk ve İslâm Sanatı Üzerine Denemeler. İstanbul: Arkeoloji ve Sanat Yayınları.
• Kuban, D. (1994). Damat İbrâhim Paşa Külliyesi. Dünden Bugüne İstanbul Ansiklopedisi (C. 4, 548) İstanbul: Kültür Bakanlığı ve Tarih Vakfı Yayınları.
• Kuban, D. (2017). Osmanlı mimarisi. İstanbul: Yem Yayınları.
• Kuran, A. (1971), Orta Anadolu’da Klasik Osmanlı mimarisi Çağının Sonlarında Yapılan İki Külliye. Vakıflar Dergisi (9), 239-268.
• Kuyulu, İ. (1982). Nevşehir Damat İbrahim Paşa Külliyesi (Yayımlanmamış Yüksek Lisans Tezi). Ankara Üniversitesi/Sosyal Bilimler Enstitüsü, Ankara.
• Kütükoğlu, S. M. (2000). XX. Asra Erişen İstanbul Medreseleri. Ankara: Türk Tarih Kurumu Yayınları.
• Mülayim, S. (1996). Nevşehir’de Türk Dönemi, Nevşehir, 125-146, İstanbul: Kültür Bakanlığı Yayınları.
• Özcan, A. (1993). Patrona İsyanı. Türkiye Diyanet Vakfı İslam Ansiklopedisi (C.34, 189-192) İstanbul: Türkiye Diyanet Vakfı.
• Öztuna, Y. (1978). Başlangıcından Zamanımıza Kadar Büyük Türkiye Tarihi 5. Cild. İstanbul: Ötügen Yayınevi.
• Papila, A. (2000). 18. Yüzyıl Osmanlı Külliyelerindeki Üslup Değişiklikleri (Yayımlanmamış Yüksek Lisans Tezi), Mimar Sinan Üniversitesi/Sosyal Bilimler Enstitüsü, İstanbul.
• Râşid Mehmed Efendi, Çelebizâde İsmaîl Âsım Efendi. (2013). Târîh-i Râşid ve Zeyli. 2. Cild. (A. Özcan, Y. Uğur, B. Çakır, A.Z. İzgören, Haz.) İstanbul: Klasik Yayınları.
• Sakaoğlu, N. (1994). İbrâhim Paşa (Damat). Dünden Bugüne İstanbul Ansiklopedisi, (C. 4, 126-127) İstanbul: Kültür Bakanlığı ve Tarih Vakfı Yayınları.
• Süreyya, M. (1996). Sicill-i Osmanî 3. Cild. İstanbul: Tarih Vakfı Yurt Yayınları.
• Tanışık, İ. H. (1943). İstanbul Çeşmeleri 1. Cild. İstanbul: Maarif Matbaası.
• Uysal, A.O. (2021). Çanakkale’de Lâle Devri Yapıları. Çanakkale Araştırmaları Türk Yıllığı (30), 51-120.
• Uysal, A.O. (2008). Kaymak Mustafa Paşa’nın Hatırası: Babakale. Ayvacık Değerleri Sempozyumu (29-30 Ağustos 2008), 115-148 Çanakkale: Aynalı Pazar Matbaası.
• Uysal, A.O. (1988). Bolvadin’de Bir Lâle Devri Eseri: Ağılönü Çeşmesi. Ankara Üniversitesi Dil ve Tarih-Coğrafya Fakültesi Dergisi, (XXXII/1-2), 33-55.
• Uysal, Z. (2019a). Topkapı Sarayı’ndaki III. Ahmet Kütüphanesi’nin Alçı Bezemeleri. Çanakkale Araştırmaları Türk Yıllığı (26), 331-376.
• Uysal, Z. (2019b). Topkapı Sarayı’ndaki III. Ahmet Kütüphanesi ve Çini Bezemeleri. Çanakkale Onsekiz Mart Üniversitesi Uluslararası Sosyal Bilimler Dergisi (4/1), 71-100.
• Uzunçarşılı, İ. H. (1988). Osmanlı Tarihi 5. Cild. Ankara: Türk Tarih Kurumu,Vakıflar Genel Müdürlüğü Abide ve Yapı İşleri Dairesi Arşivi.