Kubadabad Sarayı’nın Dört Kollu Yıldız Çinilerinde Süsleme Alan Tasarımları Ve Bazı Parçalar İçin Restitüsyon Önerileri

Yıl 2022, Cilt: 31 Sayı: 2, 1315 - 1339, 31.12.2022

Rüstem Bozer

https://doi.org/10.29135/std.1163981

Öz

Selçuklu Sultanı Alaaddin Keykubat’ın 13. yüzyılın ilk yarısı ortalarında Beyşehir Gölü kıyısında inşa ettirdiği Kubadabad Saray Külliyesi’nde, keşfinden bugüne kadar bulunan çiniler sadece Türk çini sanatı açısından değil döneminin bezeme anlayışı ve resim sanatı bakımından da şimdilik eşsiz örnekler sunar. Bu yazının amacı Alaaddin Keykubat zamanındaki ilk inşa dönemine ait dört kollu yıldızlardaki süsleme alan tasarımları üstünde durmak ve buradan hareketle bazı parçalar için restitüsyon önerilerinde bulunmaktır.
Kubadabad Sarayı’nın duvar kaplamalarında kullanılan levha çinilerde kare, dikdörtgen ve altıgenler de bulunmakla birlikte en yaygın formlar, aynı kompozisyonun doğal ve ayrılmaz elemanları olan sekiz köşeli ve dört kollu yıldızlardır. Bunların içinde en yoğun grup sıraltı ve lüster tekniklerindeki desenli çinilerdir. Çoğunluğunu sıraltı tekniğindeki örneklerin teşkil ettiği dört kollu yıldız çiniler de aynı geometrik kompozisyon içinde kullanılan sekiz köşeli yıldızlar gibi Selçuklu döneminin bitkisel, geometrik, figür ve yazıdan oluşan klasik süsleme anlayışını sürdürür. Sözü edilen yıldız çiniler 17 cm ile 27 cm arasında değişen çaplara sahiptir, en yaygını 23 cm olanlarıdır. Duvar kompozisyonunda zengin figür süslemeleriyle ilk dikkati çeken sekiz köşeli yıldızlardır. Halbuki dört kollu yıldızlar da gerek desenleriyle gerekse belli bir standarda kavuşan alan tasarımlarıyla ilgi çekicidirler.
Merkezden dört yöne uzanan kollara sahip bu yıldızlara uygun kompozisyonlar üretmek kare, altıgen ya da altı ve sekiz köşeli yıldızlar gibi bütüncül alanları olan formlara göre daha özel tasarımlar gerektirir. Ele aldığımız çinilerdeki süslemelerin de yüzeydeki yeri ve düzeni incelendiğinde bazı kıstaslar ve gruplar tespit edilebilmektedir. Bu yıldız formunun merkezi ve uzayan kollarındaki bölümlenmeye göre belirlenen bu gruplama hem sözü edilen çinilerdeki tasarım standardını ortaya koymakta hem de kırık olarak ele geçen parçaların restitüsyonu için önemli ipuçları ve dayanak meydana getirmektedir. Şimdiye kadar bulunan binlerce çini parçası dikkate alındığında, alan bölümlenmesi üç grupta incelenebilir.
1. Merkezinde geometrik bir şekil bulunan ve dört kolu simetrik tutulan çiniler: Sadece Kubadabad’da değil, Selçuklu saray ve köşkleri ile Kayseri Hunad Hamamı’ndaki dört kollu yıldız çinilerin en yaygın olanlarıdır. Temel olarak çinini merkezinde geometrik bir şekil bulunursa, süsleme türü ne olursa olsun, dört kol simetriktir. Bugün için tespit edebildiğimiz merkezdeki bu şekiller daire, kare, sekiz köşeli yıldız, dört yapraklı yonca, dört kollu yıldız, dik açıyla kesişen iki elips ve düğümdür. Bunların içinde en yaygın olanları dört kollu yıldız ve karelerdir.
2. Merkez ve karşılıklı iki kolun bütünleşip tek bir alana dönüştüğü, diğer iki kolun simetrik tutulduğu çiniler: İlk gruba göre daha azdır. En bol örnekleri yine Kubadabad Sarayı’nda karşımıza çıkar. Bu grupta merkezdeki şekil ortadan kalkar ve karşılıklı iki kol ile merkez bütünleşerek uzunca bir alan meydana gelir, buraya süsleme bir bütün halinde işlenir. Diğer karşılıklı iki kol ise bir çizgi ile buradan ayrılıp daima simetrik değerlendirilir.
3. Merkez ve dört kolun tek bir alan olarak değerlendirildiği çiniler: Selçuklu saray ve köşklerinde birinci gruptan az ancak ikinci gruba göre daha yaygın görülür. Bu gruptaki çinilerde yıldızın yüzeyi bölüntüye uğramaz, dört kol ve merkez tek bir alan olarak değerlendirilir. Örneklerde merkezden kollara yönelen veya kollardan merkeze yönelen düzenlemeler yer alır.
Ele alınan tüm gruplardaki çinilerde teknik ya da ölçü farkı gözetmeksizin hepsinin kenarlarında en az bir şerit yer alır. Bazı örneklerde ise bu şeride ilave olarak daha ince çekilen çizgiler süslemeyi kuşatmaktadır. Yıldızların sivrilen uç kısımları bir çizgi ile ayrılıp üçgen bir alana dönüştürülerek buraya daha yalın bir süsleme yapılabilmektedir. Desen tasarımına dâhil edebileceğimiz bu uygulama, gruplama esaslarını değiştirecek bir etken olmayıp her üç grupta da bulunabilir.
Kubadabad çinilerinde desenler şablon kullanılmadan serbest elle çizildiği için bezemelerde detay ve ölçü farklılıkları olabilmektedir. Yapılacak restitüsyonlarda böyle detaylara da dikkat etmekte fayda vardır.

Anahtar Kelimeler

Kubadabad, Selçuklu Sanatı, Çini, Sıraltı, Lüster

Ornamental Area Designs and Restitution Suggestions for Some Pieces of Cross Tiles from Kubadabad Palace

Öz

The patterned plaque tiles covering the walls of the Kubadabad Palace have the in underglaze and lustre techniques. Squares and hexagons are also found, but the most common forms are eight-pointed and cross tiles. Cross tiles from these forms, which are parts of the same composition, constitute our study subject. Our aim is to dwell on the ornamental area designs in the cross tiles we mentioned and to make restitution proposals for some pieces, without going too much into the technical and ornamental features. The examples, most of which have the underglaze technique, have the ornamental understanding of the Seljuk period, consisting of vegetative and geometric designs, figures, and inscriptions. There are diameters ranging from 17 cm to 27 cm in tiles, the most common of which is 23 cm. Although the eight-pointed stars are the first to draw attention in the stance of the geometrical arrangement on the wall, the cross tiles are also noteworthy with their unique space designs and, of course, their ornaments. According to the tiles found so far, ornamental area designs are divided into three groups. This grouping, which is determined according to the elongated arms of the cross tile and the division in the centre, shows that there is a certain design standard and provides us with important data for the restitution of the broken parts.

Anahtar Kelimeler

Kubadabad, Seljuk Art, Tile, Underglaze, Lustre

Kaynakça

• Beyşehir Gölü Kıyısında Bir Selçuklu Sitesi: Kubad Abad, (Editörler: Doç. Dr. Alptekin Yavaş – Dr. Öğr. Üyesi Oğuz Koçyiğit), 7-19, Konya: Konya Büyükşehir Belediyesi
• Arık, R. (1987). Türk Kültürüne Yönelik Arkeolojik Araştırmalar ve Kubadabad Kız Kalesi Kazısı, Remzi Oğuz Arık Armağanı, 71-98, Ankara: Ankara Üniversitesi Dil ve Tarih-Coğrafya Fakültesi.
• Arık, R. (2000). Kubad Abad: Selçuklu Saray ve Çinileri. İstanbul: Türkiye İş Bankası.
• Arık, R. (2017). Selçuklu Sarayları ve Köşkleri. Ankara: Ankara Üniversitesi.
• Arık, R., Arık, O. (2007). Anadolu Toprağının Hazinesi Çini Selçuklu ve Beylikler Dönemi. İstanbul: Kale Grubu Kültür Yayınları.
• Aslanapa, O. (1966). Antalya Müzesinde Selçuklu Çinileri. Reşid Rahmeti Arat İçin, 5-25, Ankara.
• Baş, A., Duran, R., Dursun, Ş., Dursun, N. (2021). Keykubadiye Sarayı Haç Formlu Çinileri. 24. Uluslararası Ortaçağ ve Türk Dönemi Kazıları ve Sanat Tarihi Araştırmaları Kitabı (7-9 Ekim 2020), Nevşehir: Hacı Bektaş Veli Üniversitesi.
• Bozer, R. (2001). Kubadabad Çinilerinde Fırınlama Sonrası Yapılan İşlemler ve Bazı Tespitler. I. Uluslararası Selçuklu Kültür ve Medeniyeti Kongresi, Bildiriler I, 175-185, 587-594, Konya: Selçuk Üniversitesi Selçuklu Araştırmaları Merkezi.
• Bozer, R. (2005). Kayseri Hunad Hamamı Çinileri. Sanat Tarihi Dergisi Yrd. Doç. Dr. Lale Bulut’a Armağan, S. XIV/1, 1-27.
• Bozer, R. (2008). Forms of Seljuk Tile Panels, Observations on Design of Wall Coverings and Some Processes After Glazing. Tiles, Treasures of Anatolian Soil, Tiles of the Seljuk and Beylik Periods. (Rüçhan Arık – Oluş Arık), 191-207, İstanbul: Kale Grubu Kültür Yayınları.
• Bozer, R., Çeken, M. (2016). Anadolu Selçuklu Çağı Mirası Müze Eserleri/The Heritage of Anatolian Seljuk Era Museum Artefacts. 1, Ankara: Selçuklu Belediyesi.
• Çeken, M. (2019). Kubad Abad Sarayı Selçuklu Dönemi Seramik Buluntuları. Beyşehir Gölü Kıyısında Bir Selçuklu Sitesi: Kubad Abad, (Editörler: Doç. Dr. Alptekin Yavaş – Dr. Öğr. Üyesi Oğuz Koçyiğit), 283-333, Konya: Konya Büyükşehir Belediyesi.
• Çeken, M., Yavaş, A., Meriç, G. (2021). Kubadabad Sarayı Kazısı 2018 ve 2019 Yılı Çalışmaları. 24. Uluslararası Ortaçağ ve Türk Dönemi Kazıları ve Sanat Tarihi Araştırmaları Kitabı (7-9 Ekim 2020), 240-261, Nevşehir: Hacı Bektaş Veli Üniversitesi.
• Grube, E.J., ve diğerleri (1994). Cobalt and Lustre: The First Centuries of Islamic Century. London: The Nour Foundation.
• Los Angeles County Museum of Art (LACMA) Collection Inventory Number: M.2002.1.147 https://collections.lacma.org/node/204698
• Otto-Dorn, K. (1969). Bericht über die Grabung in Kubadabad 1966. Archaeologischer Anzeiger, Heft 4, 438-506.
• Otto-Dorn, K., Önder, M. (1966). Bericht über die Grabung in Kobadabad (Oktober 1965). Archaeologischer Anzeiger, 170-183.
• Yurdakul, E. (1971). Son Buluntulara Göre Kayseri’deki Hunat Hamamı. Selçuklu Araştırmaları Dergisi 2, 1970, 141-151.