Geç Osmanlı Başkentinde Suriçi Sahneleri Ve Gedikpaşa Tiyatrosu

Yıl 2023, Cilt: 32 Sayı: 1, 1 - 29, 23.09.2023

Seda Kula , Zülal Gürbüz

https://doi.org/10.29135/std.1110773

Cited By: 2

Öz

19. yüzyılda görsel temsil olanaklarının zenginleşmesiyle, özellikle Tanzimat sonrasında, Osmanlı toplumunun geleneksel eğlencelere ve bunlara evsahipliği yapan meyhane, kahvehane gibi mekanlara olan rağbeti, tiyatroya yönelmiştir. Osmanlı başkentinde öncelikle yabancıların yaşadığı Pera bölgesinde ve öncelikle opera temsilleri ile ortaya çıkan tiyatro grupları ve mekanları, yüzyılın ikinci yarısında Müslüman nüfusun yoğun olarak yaşadığı Suriçi’ne de tiyatro oyunu temsilleriyle nüfuz eder. Bu süreçte Pera’daki belli başlı opera tiyatrosu mekanı Naum Tiyatrosu iken, Suriçi’nin dikkat çeken tiyatro kurumu ve yapısı ise Gedikpaşa Tiyatrosu olmuştur. Suriçi’nin Direklerarası semtindeki salaş sahnelerinin Pera tiyatrolarına alternatif oluşturmaya başlaması, Pera’daki tiyatrolarla yetinilmeyip bu olanağın tüm Osmanlı toplumuna mal edilme çabası; toplumun kadın-erkek, çocuk, Müslüman, Hristiyan tümüne bu haberleşme mecrasına erişim hakkının verilme iradesine paralel bir gelişmeydi. Devamında salaş sahnelerin yanıbaşında Gedikpaşa Tiyatrosu kurulması ve bu tiyatroya on yıllık Türkçe temsil sahneleme imtiyazı verilmesi, Suriçi’nin geleneksel eğlence anlayışının yeni bir ortama evrilmesini sağlıyordu. Kişilerin bireysel tercihleriyle katıldığı bu yeni seyir eğlencesi vesilesiyle, bu tiyatrolar Osmanlı toplumunun modernitenin kimi önemli unsurlarıyla yüzleşmesine de sahne ve mekan olmuştur. 1884 yılında Gedikpaşa Tiyatrosu yıkılmış olsa dahi yarattığı etki devam etmiş; Suriçi’nin tiyatro açısından canlılığı artarak Gedikpaşa yakınındaki Şehzadebaşı yeni bir canlılık kazanmıştır. Araştırmada Osmanlı tiyatroları ve Gedikpaşa Tiyatrosu konulu literatür ile dönem haritaları ve arşiv belgeleri yol gösterici olmuştur.

Anahtar Kelimeler

Osmanlı Tiyatrosu, Gedikpaşa Tiyatrosu, Şehzadebaşı, Direklerarası, Naum Tiyatrosu, Geç Osmanlı'da boş zaman mekanları

Theatre Stages of Intramural District of Late Ottoman Capital and Gedikpasa Theatre

Öz

In the 19th century, especially after the Tanzimat, gradually steered the Ottoman society’s demand for traditional entertainments and leisure places towards theater. The Ottoman capital’s theaters, emerging primarily in the Pera region, where foreigners lived, and especially with opera performances, penetrated in the second half of the century into Suriçi area, where the Muslim population was densely populated, with primarily oral theater performances. In this process, while the main opera theater in Pera was the Naum, the major theater establishment of Suriçi stood out as Gedikpaşa Theater.
The gradual positioning of shabby stages of intramural Direklerarası quarter as an alternative to Pera theatres was a development parallel to the willpower of not settling for merely theatres in predominantly non-Muslim Pera, but of extending the scope of this facility to address the whole of the Ottoman society and easing access to this means of communication. Consequently the establishment of Gedikpaşa Theatre in the vicinity of intramural Direklerarası shabby stages and its endowment with a ten-year privilege of stage performance in Turkish language would channel the traditional entertainment practices of Suriçi area to a new medium. This new spectacle practice along with its spaces that people participated voluntarily and with their individual preferences attended, thus formed a facilitating means of confronting the Ottoman society with some significant components of modernity.
Gedikpaşa Theater offered a new and effective communication opportunity to both the government and the society in Ottoman modernization. In this respect, it is aimed to examine the concepts of modernity presented to the public with theatrical activity at Gedikpaşa Theater in Suriçi, which is predominantly Muslim, and the events that develop depending on these presentations because it helps us to examine, to some extent, the consequences of the Ottoman government and society’s confrontation with the modernization process. The concepts of modernity that Ottoman modernity faced through theater appear in the form of creating a common cultural language, developing the idea of ​​individual rights and citizenship, making propaganda, revealing secular concepts, and giving women new and more comprehensive roles in social and cultural life. Although the Gedikpaşa Theatre was destroyed in 1884, it introduced the modern and especially Turkish oral theater course in Suriçi to the Muslim Ottoman society and fulfilled its mission to create a demand for theater and Suriçi region has increased its vitality in terms of theater, Şehzadebaşı region near Gedikpaşa region has gained a new vitality.
In any case, Gedikpaşa Theater, played a remarkable role in the modernization of Suriçi’s civil life and formed an important basis for the government’s approach to theater activities and spectacles, for these reasons Ottoman modernity was examined through the events and performances in this theater.
This research was carried out via an extensive scanning of the existent literature on Ottoman theaters and Gedikpaşa Theater, as well as historical maps and archive documents.

Anahtar Kelimeler

Ottoman Theatre, Gedikpaşa Theatre, Şehzadebaşı, Direklerarası, Naum Theatre, Late Ottoman leisure spaces

Kaynakça

• Ahmet, R. (1934). Yakın Çağlarda Türk Tiyatrosu (I). İstanbul: Kanaat Kütüphanesi.
• And, M. (1976). Osmanli Tiyatrosu, Kuruluşu-Gelişimi-Katkısı. Ankara: Ankara Üniversitesi Dil ve Tarih-Coğrafya Fakültesi Yayınları.
• And, M. (1992). Başlangıcından 1983’e Türk Tiyatro Tarihi (II). İstanbul: İletişim Yayınları.
• Aracı, E. (2010). Naum tiyatrosu: 19. yüzyıl İstanbul’unun İtalyan operası. İstanbul: Yapı Kredi Yayınları.
• Aslan Yaşar, G. (2011). Ortaçağdan Günümüze Modernite: Doğuşu ve Doğası. Adıyaman Üniversitesi Sosyal Bilimler Enstitüsü Dergisi, (7), 10–11.
• Can, C. (1993). Naum Tiyatrosu. Dünden Bugüne İstanbul Ansiklopedisi (C. 6, 52–53). İstanbul: Kültür Bakanlığı ve Tarih Vakfı.
• Casa, F. ve Palumbo, I. (2016). 19. Yüzyıl Turkiye’sinden bir Kozmopolit Gaspare Fossati, İki Dünya Arasında bir “Kılavuz” (1837-1858). 333-349, http://books.openedition.org/ifeagd/1658, E.T. 07.09.2021
• Doğan, M. (1998). Tiyatro. Türk Dil Kurumu Türkçe Sözlük 2 K-Z (C. 2, 2228). Ankara:Türk Dil Kurumu.
• Fossati, G. ve Pedrini Stanga, L. (1992). 1809-1883, Gaspare Fossati: Architetto pittore, pittore architetto. Lugano: Fidia edizioni d’arte.
• Garnier, C. (1871). Le Theatre. Paris: Librairie Hachette.
• Georgeon, F. (2018). Osmanlıdan Cumhuriyete İstanbul’da Ramazan. (A. Tümertekin, Çev.) İstanbul: Türkiye İş Bankası Kültür Yayınları.
• Gerçek, S.N. (1942). Üç Naum Tiyatrosu. https://archives.saltresearch.org/handle/123456789/25733. E.T. 28.04.2022
• Gürbüz, Z. (2020), Geç Osmanlı Başkenti’nde Seyir Mekanlarındaki Değişim, (Yüksek Lisans Tezi). Gebze Teknik Üniversitesi/ Fen Bilimleri Enstitüsü, Gebze.
• Karaca, Ş. (2006). Tanzimattan Cumhuriyete Türk Tiyatro Edebiyatı Literatürü. Türkiye Araştırmaları Literatür Dergisi, (7), 143.
• Karpat, K. H. (2006). Osmanlı’da Değişim,Modernleşme ve Uluslaşma (D. Özdemir, Çev.). Ankara: İmge Kitabevi Yayınları.
• Kaya, M. (2016). Geç Osmanlı Döneminde Öykünmeci Modernitenin Boyutları. Fırat Üniversitesi Sosyal Bilimler Dergisi, (2), 271.
• Kula Say, S. (2016). Serkldoryan-Emek Bloğundan Grand Pera’ya: Kazanılanlar-Kaybedilenler. Mimarist, (57), 30–41.
• Mardin, Ş. (1991). Türk modernleşmesi. İstanbul: İletişim Yayınları.
• Osmanlı Bankası Arşiv ve Araştırma Merkezi. (2021). Arşivimizden Belgeler—Abraham Paşa’nın İflâsı, https://web.archive.org/web/20081224153009/http://www.obarsiv.com/ab-abraham-pasa.html/, E.T. 07.09.2021
• Tanpınar, A. H. (1997). 19 uncu Asır Türk Edebiyatı Tarihi. İstanbul: Çağlayan Kitabevi.
• Tansel, F. A. (1967). Namik Kemal’in Mektupları (C.1). Ankara: Türk Tarih Kurumu Yayınları.
• Topçubaşı Çilingiroğlu, M. (2016). Naum Tiyatrosu. Sultan Abdülmecid’in bir mimarı: William James Smith. 206–211.
• Tosun, B. (1994). Direklerarası. TDV İslam Ansiklopedisi (C.9, 367–368). İstanbul: Türkiye Diyanet Vakfı Yayınları.
• Zobu, V. R. (1958). Memleketimizde Avrupa-i Tiyatroyu kuran adam-Güllü Yakup Efendi. https://archives.saltresearch.org/handle/123456789/22540, E.T. 28.04.2022
• Başbakanlık Osmanlı Arşivi(BOA) Belgeleri
• BOA., MF.MKT,13/48 (Maarif Nezareti-Mektubi Kalemi). 29.09.1873(Fi 7 Şaban sene [12]90 ve fi 17 Eylül sene [12]89)
• BOA., HR.MKT. / 297-7 – 0 (Hariciye Nezareti-Mektubi Kalemi). H-24.12.1275
• BOA., HR.TO, 472/21_1,2,4 (Hariciye Nezareti-Tercüme Odası). 19.02.1860(Fi 27 Receb sene 1276)
• BOA., İ.DH,1279/100707 (Bab-ı Ali Daire-i Hariciye Mektubi Kalemi). 21.06.1892(Fi 25 Zillkade 1309)
• BOA., İ.HR,6/292_1,2 (İrade-i Hariciye). 31.08.1840(Hicri tarih belirtilmemiş)
• BOA., İ.HR,12/609 (İrade-i Hariciye). 07.09.1841(Hicri tarih belirtilmemiş)
• BOA., İ.HR,42/1971 (İrade-i Hariciye). 10.10.1847(Fi 29 L.sene [12]63)
• BOA., İ.HR,143/7498 (İrade-i Hariciye). 12.05.1857(Fi 18 N.sene [12]73)
• BOA., İ.MMS,16/691_2 (İrade-i Meclis-i Mahsus). 05.01.1860(Fi 11 C. sene 1276)
• BOA., İ.MVL,127/3335_3 (İrade-i Meclis-i Vala). 27.10.1848(Fi 29 Za.sene [12]64)
• BOA., İ.MVL,324/13828_2,5 (İrade-i Meclis-i Vala). 10.02.1855(Fi 22 Ca.sene[12]71)
• BOA., İ.MVL,478/21655_6 (İrade-i Meclis-i Vala). 05.12.1862(Fi 12 C.sene 1279)
• BOA., İ.ŞD,2/51 (İrade-i Şura-yı Devlet). 15.04.1868(Fi 22 Z.sene [12]84)
• BOA., İ.ŞD,10/505_19 (İrade-i Şura-yı Devlet). 01.10.1868(Fi 13 C.sene [12]85)
• BOA., İ.ŞD,18/777 (İrade-i Şura-yı Devlet). 07.06.1870(Fi 7 Ra.sene [12]87)
• BOA., İ.TAL , 478/42 (Maarif-i Umumiye Nezareti, Kalem-i Mahsus). 08.05.1912(Fi 21 Cumadelevvel sene [1]330 ve fi 25 Nisan sene [1]328)
• BOA., DH.EUM.KADL, 7/46_9,10 (Emniyet-i Umumiye Birinci Şube Müdüriye). 14.02.1911(Hicri tarih belirtilmemiş)
• BOA., DH.EUM.KADL,9/7 (Emniyet-i Umumiye Birinci Şube Müdüriye). 27.02.1911(Fİ 14 Şubat sene [1]326)
• BOA., DH.MUİ, 97-2/6_1 (Dahiliye Nezareti. Muhaberat-ı Umumiye Dairesi). 19.05.1910(6 Mayıs sene[1]326)
• BOA., A.DVN,57/82-A.MKT.MVL,26/33 (Meclis-i Vala Evrakı). 01.04.1850(Fi 18 Ca.sene [12]66)
• BOA., A.MKT.MHM, 749/10_1,2 (Bab-ı Ali Daire-i Dahiliye Mektubi Kalemi). 11.07.1888(Fi 2 Zilkade sene [1]305]