Aydın’ın İncirliova ve Muğla’nın Yatağan İlçelerinde Kaya Yüzeyine Yapılmış Bizans Dönemine Ait Bir Grup Duvar Resmi

Yıl 2023, Cilt: 32 Sayı: 2, 865 - 887, 31.12.2023

Hatice Özyurt Özcan

https://doi.org/10.29135/std.1298983

Öz

Aydın’ın İncirliova ilçesine bağlı Dereağzı köyünün yukarısında Ballıkaya ve Muğla İline bağlı Yatağan ilçesinin Yava köyü sınırları içinde kaya yüzeyine yapılmış dört resimli yüzey tespit edilmiştir. Aydın, Ballıkaya’da oldukça sarp bir alanda bulunan mağaranın girişinin sağ tarafında, sıvalı yüzeyinin üzeri mavimsi-gri bir fondan oluşan panonun içerisine tek figür olarak cepheden ve ayakta Başmelek Mikhail resmedilmiştir. Melek bir tunik üzerine, önü işlemeli bir zırh giymiştir. İki yana yayılmış açık kanatları yere kadar uzanan melek, bir eliyle omzuna dayanan kılıcı, diğeriyle kını aşağıya doğru tutmaktadır. Yatağan’da tespit edilen resimlerin ilki halk arasında Resimli Kaya olarak anılan anıtsal kaya kütlesinin güneybatısında yer almaktadır. Sıvasız yüzeye yapılmış olan resimler, doğu-batı doğrultusunda uzanan iki şerit üzerinde yer almaktadır. Üst şeritte tanımlanabilen ilk sahne Yahuda’nın ihanetidir. Tasvirin orta bölümünde ayakta, birinin gövdesi cepheden, diğerininki yandan resmedilmiş iki figür yer almaktadır. Soldaki İsa’yı, sağdaki Yahuda’yı temsil eden bu figürlerin birbirine yaslanmış başları cephedendir. Tasvirin devamına İsa’nın Çarmıha Gerilmesi resmedilmiştir. Kompozisyonun orta kısmında, çarmıhta İsa, Meryem ve Yahya yer almaktadır. Alt şeritte içinde büst formunda aziz, piskopos ya da kilise babalarına ait portelerin resmedildiği altı madalyan yer alır. Yatağandaki üçüncü resim, Resimli Kaya Kütlesinin kuzeyinde, taş bloklarının oluşturduğu Rozetli Mağara olarak adlandırdığımız küçük bir mekândadır. Sıva üzerine yapılmış resimlerde figüre yer verilmemiştir. Mekân içinde doğal yolla oluşmuş kubbemsi formun etrafı siyah, ince bir çizgiyle çerçevelenerek içerisi açık yeşil renkli kalın dairesel bir bordürle sınırlandırılmıştır. Dairesel çerçevenin sol dış köşesinin alt bölümünde, uzun yeşil yapraklı bir lale motifi yer almaktadır. Yatağan’daki dördüncü resimli yüzey, Resimli kayanın kuzeybatısında, Nişli Kaya olarak adlandırdığımız kaya kütlesinin batı yüzünde bulunan derin bir nişin içindedir. Nişin içi sıvanarak, tek sahneli bir resimle bezenmiştir. Sahnenin ortasına, Meryem ve kucağında çocuk İsa resmedilmiştir. Rozetli Mağara haricindeki resimlerin, üslupsal ve ikonokrafik özelliklerinden hareketle Orta Bizans dönemi içinde yapıldığı Resimli Kaya’nın 1. grup resimlerinin 2. evresinin de yine bu dönem içerisinde yenilendiği anlaşılmaktadır. Rozetli kayada yer alan resimlerin ise, üslup ve motif seçimleri İkonoklazma dönemine işaret etmektedir.

Anahtar Kelimeler

Bizans Sanatı, secco, Kaya Resimleri, Yatağan, Kırmızı Kök Boya

A Group of Byzantine Wall Paintings on Rock Surfaces in İncirliova, Aydın and Yatağan, Muğla

Öz

Four painted rock surfaces were found in Ballıkaya, above the village of Dereağzı in Incirliova district of Aydın, and in Yava village of Yatağan district of Muğla Province. In Ballıkaya, Aydın, on the right side of the entrance of the cave, which is located in a very steep area, a single figure, the Archangel Michael, is depicted in a panel consisting of a bluish-grey background on the plastered surface from the front and standing. The angel is wearing a tunic and armour with an embroidered front. The angel, whose open wings spread on both sides and reach down to the ground, holds the sword resting on his shoulder with one hand and the scabbard downwards with the other.
The first of the paintings identified in Yatağan is located in southwest of the monumental rock mass popularly known as Resimli Kaya. The paintings, which were painted on the unplastered surface, are located on two bands extending in the east-west direction. The first identifiable scene in the upper strip is the betrayal of Judas. In the central part of the depiction, there are two standing figures, one with a body painted from the front and the other from the side. The heads of these figures, representing Jesus on the left and Judas on the right, leaning against each other, are from the front. The Crucifixion of Jesus is depicted in the continuation of the depiction. In the centre of the composition, there are Jesus, Mary and John on the cross. In the lower band are six medallions depicting portraits of saints, bishops or church fathers in bust form.
The third painting in Yatağan is in a small space called the Rosette Cave formed by stone blocks to the north of the Painted Rock Mass. There are no figures in the plaster paintings. The naturally formed dome-like form in the space is framed by a thin black line and the interior is bordered by a thick circular border in light green. In the lower part of the outer left corner of the circular frame, there is a tulip motif with long green leaves.
The fourth painted surface at Yatağan is located in a deep niche on the west face of the rock mass called Nişli Kaya, northwest of the Resimli Kaya. The interior of the niche was plastered and decorated with a single scene painting. In the centre of the scene, Mary and child Jesus are depicted.
Based on the stylistic and iconographic characteristics of the paintings, it is understood that the second phase of the first group of paintings of the Painted Rock was renewed during the Middle Byzantine period. As for the paintings on the rosette rock, their stylistic and motif choices point to the Iconoclasm period.

Anahtar Kelimeler

Byzantine Art, Rock Paintings, secco, Yatagan, Red Root Paint

Kaynakça

• Atik, A. –Koçel, E. Z. (2004). “Çine ve Nazilli (Aydın) İlçeleri Kültür Varlıkları Envanteri 2000-2003”, TÜBA Kültür Envanteri Dergisi, (2), 41-66.
• Akyürek, E. (1998). MS IV-XI. Yüzyıllar Kapadokya’daki Bizans, Oyma Yapılar, Oymacı Mimarlar, Issız Vadilerin Adsız Ressamları (Edit. M. Sözen), Kapadokya, İstanbul: Ayhan Şahenk Vakfı Yayınları, 238-395.
• Avery, M. (1925). ‘The Alexandrian Style at Santa Maria Antiqua, Roma’, The Art Bulletin, (VII), 131-149.
• Ataç, N.- Pekak, S. M. (2022). Kappadokia’da Kapalı Yunan Haçı Planlı Kiliselerde Apsis, Doğu Haç Kolu ve Doğu Köşe Mekanları Resim Programı, İstanbul 2022.
• Beckwith, J. (1979). Early Christian and Byzantine Art, London.
• Bolman, E. S. (2005). The Enigmatic Coptic Galaktotrophousa and The Cult of The Virgin Mary in Egypt’, Images of the Mather God. Perceptions of the Theotokos in Byzantium (ed. M. Vassilaki), Burlington, Ashgate.
• Cameron, A. (1978). “The Theotokos in Sixth Century Constantinople”, Journal of Theological Studies, (29), 79-108.
• Carr, A. W. (1991a). “Miracle at Chonai”, Oxford Dictionary of Byzantium, I, 427.
• Carr, A. W. (1991b). “Deesis”, Oxford Dictionary of Byzantium, I, 599- 600
• Carr- Gomm, S. (1995). The Hutchinson Dictionry of Symbols in Art, Oxford.
• Çorağan, N. (ed. Akyürek, E.) (2018). “Duvar Resimleri,” Alakent Kilisesi, Myra’da Bir Bizans Yapısı (12.- 13. Yüzyıllar), 143- 160.
• Courdert, A. (1987). “Angels”, The Encyclopeidia of Religion, I, Newyork, 282- 286.
• Dvornik, F. (1990). Kosiller Tarihi. İznik’ten II. Vatikan’a (çev. M. Aydın), Ankara.
• Djuric, F. (1961). Icnes de Yougoslavie, Belgrad.
• Pods G.- Kalsky, “Theotokos”, Oxford Dictionary of Byzantium, III, 2070.
• Peschlow, A. B. (2006). Tarih Öncesi İnsan Resimleri. Latmos Dağlarındaki Prehistorik Kaya Resimleri, İstanbul.
• Pehlivan, G. (2005). Kapadokya Kaya Kiliselerindeki Melek Tasvirleri, Hacettepe Üniversitesi, Sosyal Bilimler Enstitüsü, Yüksek Lisans Tezi, Ankara.
• Palli, L. E. (1971). “Kreuzabnahme”, Lexikon der Christlichen Ikonographie, Wien, 590-595.
• Grabar, A. (1968). Early Christian Art, New York. Christian Iconography. A Study of its Origins, Princeton.
• Jerphinion, G. (1925). Une Nouvelle Provence de l’art Byzantien: les Eglises Rupestres de Cappadoce, Paris.
• Jursch, H. (1970). “Judas Ischartiot”, Lexikon der Christlichen Ikonographie, III, Wien, 255-265.
• Jolivet-Lévy, C. (1991). Les Églises Byzantine de Cappadoce: Le Programme Iconographique de L’ abside et de ses Abords, Paris.
• Karaca, C. (2022). “Readdressing the Painting Programme of the Church of St. Barbara in the Göreme Valley, Cappadocia”, Hacettepe Üniversitesi Edebiyat Fakültesi Dergisi 39/2, 615- 633.
• Kazhdan, A. – Sevcenko, N. P. (1991a). “Michael”, The Oxford Dictionary of Byzantium, II, 1360- 1361.
• Kazhdan, A. – Sevcenko, N. P. (1991b). “Archangel”, The Oxford Dictionary of Byzantium, I, 155.
• Lasareff V. (1938). “Studies in The Iconography of The Virgin”, The Art Bulletin, (20), 26- 87.
• Myslivec, J. (1972). “Tod Mariens”, Lexikon der Christlichen Ikonographie, (IV), 334- 338.
• Mathews, T. F.- Müller, N. (2005). ‘Isis and Mary in Early Icon’, Images of the Mather God, Routledge.
• Makuljevic, S. S. (2009). “Two Models of Sacred Space in the Byzantine and Medieval Visual Culture of the Balkans”, JÖB, (59), 191- 202.
• Meyendroff, J. (1974). Byzantine Theology: Historical Trends and Doctrinal Themes, New York.
• Mercangöz, Z. (1993). “Orta Çağ Hıristiyan Tasvirlerinde Meryem’in Mavi Giysisi Üzerine” Sanat Tarihinde İkonografik Araştırmalar, Güner İnal’a Armağan, 325- 338.
• Nicolaides, A. (1996). ‘L’eglise de la Panagia Arakiotissa a Lagoudera Chypre: Etude İconographique des Fresques de 1192’, Dumbortion Oaks Papers, (50), 1-37.
• Onasch, K. (1981). Kunst und Liturge der Ostkirche in Strichworten unter Berückssichtigung der Alten Kirche, Wien.
• Ötüken, S.Y. (1977). ‘Yatağan İlçesine Bağlı Yava Köyü Yakınlarındaki Bizans Freskoları I. İkonografik İncelemeler’, İstanbul Üniversitesi Sanat Tarihi Yıllığı, (VII), 89-
• Özcan, Ö.H. (2010), “Datça’da Bir Theotokos Meryem Tasviri”, Olba, XVIII, 371- 395. 106.
• Özcan, Ö.H. (2014).” Karia Bölgesi Duvar Resimleri Üzerine İncelemeler- 2013”, AST, 301-310.
• Özcan, Ö.H. (2016), “Karia Bölgesindeki Bizans Dönemi Duvar resimleri üzerine incelemeler, ‘Latmos Bölgesindeki Çalışmalar’”, KST, 38, 691- 701.
• Öztaşkın, G. K. (2009). “Yanartaş (Khimera)’daki Bizans Dönemi Bazilikası”, Uluslararası Genç Bilimciler Buluşması I: Anadolu Akdeniz’i Sempozyumu, Antalya, 313-329.
• Öztaşkın, G. K.- Evcim, S. (2010), “Frigya Bölgesi Kaya Kiliseleri”, Frigya Bölgesinde Bizans Dönemi Kaya Mimarisi (ed. Yelda O. Uçkan), Eskişehir, 37- 126.
• Uçkan, Y. O. (2010), “Değerlendirme”, Frigya Bölgesinde Bizans Dönemi Kaya Mimarisi (ed. Yelda O. Uçkan), Eskişehir, 143- 170.
• Restle, M. (1967). Byzantine Wall Painting in Asia Minor. New York.
• Red, (1971). “Michael Erzengel”, Lexikon der Christlichen Ikonographie, (III), Wien, 255-265.
• Rice, T.D. (1964). Byzantinishe Kunst, Münhen.
• Rice, D.T. (1973). The Icons of Cyprus, London.
• Ruggieri, V. (1994). “Gli Affreschi Iconoclastici Della Chiesa Di Chimera”, CArch, 44, 33-48.
• Ruggieri, V. -Zäh A. (2016). Visiting the Byzantine Wall painting in Turkey, Rome: Pontificio Istituto Orientale & Valore Italiano.
• Spain, S. (1979). ‘The Iconography of The Mosaics of Santa Maria Maggiore’, The Art Bulletin, (61), 518-40.
• Speake, J. (1994). The Dent Dictionary of Symbols in Christian Art, London.
• Spritzing, G. (1989). Lexikon Byzantinisch Christlisher Symbole, Germany.
• Tanner, N.P. (1990). Decrees of Ecumenical Councils, London.
• Taft, R. F.- Carr, A. W. (1991). “Michel”, The Oxford Dictionary of Byzantium, II, 651- 655.
• Thierry, N. – Thierry, M. (1958). “Eglise de Kizil-Tchoukour, chapelle iconoclaste, chapelle de Joachim ed d’Anne”, In: Monuments et memoires de la Fondation Eugene Piot, tome (50), 105- 146.
• Thierry, M. (1965). Ayvali Kilise ou Pigeonnier de Gulludere Eglise Inédite de Cappadoce, Cahiers Archéologiques, (15,) 97–154.
• Thierry, M. (1970). “Les Peintures murales de six eglises du haut Moyen Age en Cappadoce”, Comptes rendus des seances de I’Academie des Inscriptions et Belles-Lettres, (114/3), 444- 480.
• Thierry, N. (1974). “Etudes Cappadociennes. Region du Hasan Dağı, Complements Pour 1971”, Cahiers Archeologiques, (XXIV), 183-189.
• Wellestz, E. (1956). ‘The Akathistos. A Study in Byzantine Hymnography’, DOP 9-10, 141-174
• Walter, C. (1968). “Two Note on the Deesis”, RBK, (26), 311- 336
• Winfield, D. C. (1968). “Middle and Later Byzantine Wall Painting Methods, A Comparative Study”, DOP, (22), 63- 139.
• Wiegand, T. (1913). Ergebnisse der Aurgrabungen und Untersuchungen seit dem Jahre 1899, III, 1, der Latmos, Berlin.
• Wulff, O. (1913). Die Byzantinischen Malereien der Asketenhöhen im Latmos, Milet III, Berlin.
• Zäh, A. (2007). “Ergebnisse Einer Kunsthistorischen Forschungensreise in Anatolien”, Jahrbuch der Österretchischen Byzantinistik, (57), 289-323.