Osmanlı’dan Cumhuriyet’e Pertek Köprüsü

Yıl 2024, Cilt: 33 Sayı: 1, 395 - 419, 22.08.2024

Enver Çakar , Korkmaz Şen , Yavuz Kısa , Ahmet Toprak , Tuba Nur Olğun , Murat Şahin

https://doi.org/10.29135/std.1411687

Öz

Tunceli’nin ilçesi olan Pertek, Doğu Anadolu Bölgesi’nin Yukarı Fırat Bölümü’nde ve Aşağı Murat Dağlık Yöresinde yer alır. Kuzeybatıdan Doğu Toroslar’ın uzantısı olan Sakaltutan Dağları, güneyden ise doğudan batıya doğru uzanan Murat Nehri (şimdiki Keban Baraj Gölü) ile çevrilidir. Bingöl ve Palu taraflarından akan Murat Nehri, Peri ve Munzur çaylarını da alarak Pertek (Eski Pertek) önünden Keban’a ulaşır ve burada Kemaliye tarafından akan Karasu ile birleşerek Fırat adını alır. Pertek, konum olarak Elazığ (Harput)’dan Erzurum ve Trabzon’a yani Karadeniz’e ulaşan tarihi yolun üzerinde bulunmaktadır. Bu yol, Harput-Pertek arasında doğal bir engel olan Murat Nehri (günümüzde Keban Baraj Gölü) ile kesilmektedir. Nehrin üzerinde bir köprü bulunmadığı için de günümüzde feribotla yapılan geçişler, önceleri sal ve keleklerle, sonraları ise gemi denilen teknelerle yapılmaktaydı.Birçok medeniyete ev sahipliği yapmış olan ve oldukça stratejik bir noktada bulunan Pertek’te Cumhuriyet Dönemi’ne kadar Murat Nehri üzerinde bir köprünün kurulduğuna dair kaynaklarda herhangi bir bilgiye rastlanmamaktadır. Osmanlı’nın son yüzyılında burada bir köprü yapmak için bir teşebbüste bulunulmuş ise de yeterince gayret gösterilmemesi ve yaşanan istismarlar sebebiyle gerçekleştirilmemiştir. Pertek’te Murat Nehri üzerinde bir köprünün inşası ancak Cumhuriyet’in ilk yıllarında mümkün olabilmiştir. Ahşaptan inşa edilen bu ilk köprü, nehrin taşması sebebiyle yıkılınca, 1929 yılında tekrar yapılmıştır. 1939 yılında ise zamanın ileri tekniği kullanılarak betonarme bir köprü yapılmış ve bu köprü uzun süre bölge halkına ve gelip geçmekte olan yolculara hizmet verdikten sonra, Keban Barajı’nın yapımı ve su tutulmaya başlanmasıyla birlikte 1974’te baraj gölü altında kalarak tarihi fonksiyonunu tamamlamıştır.

Anahtar Kelimeler

Dersim, Pertek, Fırat Nehri, Murat Nehri, tarihi köprüler

Etik Beyan

Gerekli değil

Destekleyen Kurum

TÜBİTAK

Proje Numarası

122K421

Pertek Bridge from the Ottoman Empire to the Republic

Öz

Pertek, the district of Tunceli, is located in the Upper Euphrates Region of the Eastern Anatolia Region and in the Lower Murat Mountainous Region. It is surrounded by the Sakaltutan Mountains, an extension of the Eastern Taurus Mountains, from the northwest and the Murat River (now Keban Dam Lake) from the east to the west from the south. The Murat River, which flows from the Bingöl and Palu sides, reaches Keban in front of Pertek (Eski Pertek) by taking the Peri and Munzur streams, where it merges with the Karasu flowing from the Kemaliye side and takes the name Euphrates. Pertek is located on the historical road from Elazığ (Harput) to Erzurum and Trabzon, that is to the Black Sea. This road was cut by the Murat River (today Keban Dam Lake), which was a natural obstacle between Harpout and Pertek. Since there was no bridge over the river, the crossings, which are made by ferries today, were made by rafts and keleks at first, and later by boats called ships. There is no information in the sources that a bridge was built over the Murat River in Pertek, which was home to many civilisations and located at a very strategic point, until the Republican Period. According to the Ottoman archive documents, a serious attempt was made to build a bridge here in 1886 and the project of the bridge was drawn after the exploration. This bridge was to be built between Harabe Han, located on Araba Street in Harput on the banks of the Murat River, and the town of Pertek on the opposite side of the water. This road and bridge would be used by everyone, and since the road from Pertek to Trabzon would pass through Dersim, it would also be a caravan route. For this purpose, it was also possible to repair the ruined inn on the Kharpert side. The Pertek Bridge was to be built on pontoon, for which mulberry wood, which was abundant in Palu and Pertek and was resistant to water, was to be used. These pontoons were to be connected to each other and then to the two ends of the bridge with thick and strong chains. The raw iron needed was to be supplied from Trabzon and Karahisar, as it could not be found in Kharpert. There were to be two arches in the centre of the bridge, wide enough for two carriages coming from opposite sides. In this case, the cost of the bridge was estimated to be 150 thousand kurus. After the bridge was built, the boats called ships would no longer be needed. For this reason, the state would lose 7 thousand piastres annually, and this loss would be compensated by the fees to be collected from those passing over the bridge. However, despite all these efforts, the construction of the bridge was not realised due to insufficient efforts and exploitation. The construction of a bridge over the Murat River in Pertek was only possible in the first years of the republic. This first bridge built of wood was rebuilt in 1929 when it collapsed due to the overflow of the river in 1939, a reinforced concrete bridge was built using the advanced technique of the time, and after serving the local people and passing passengers for a long time, it completed its historical function by remaining under the dam lake in 1974, with the construction of the Keban Dam and the start of water retention.

Anahtar Kelimeler

Dersim, Pertek, Euphrates, Murat River, Historical Bridges

Proje Numarası

122K421

Kaynakça

• Aksın, A. (1999). 19. Yüzyılda Harput, Elazığ.
• Akyıldız, A. (2010). Şûrâ-yı Devlet. Türkiye Diyanet Vakfı İslam Ansiklopedisi, (C. 39, 236-239) İstanbul: Türkiye Diyanet Vakfı.
• Antranik (2017). Dersim Seyahatname. (Tomasyan, P., Çev.), İstanbul: Aras Yayıncılık.
• Barbaro, J. (2022). Anadolu’ya ve İran’a Seyahat. (Gündüz, T, Çev.), İstanbul: Yeditepe Yayınları.
• Bozkurt, O. (1952). Koca Sinan’ın Köprüleri: XVI. Asır Osmanlı Medeniyeti İçinde Sinan, Köprülerin Mimari Bakımdan Tetkiki, Siluet ve Abide Kıymetleri. İstanbul: İTÜ Mimarlık Fakültesi.
• Çakaloğlu, C. (2001), 1843 Askerî Düzenlemesi Çerçevesinde Anadolu Ordusu’nun Kuruluşu, Türk Kültürü İncelemeleri Dergisi, 2(5), 49-63.
• Çulpan, C. (2002). Türk Taş Köprüleri Ortaçağdan Osmanlı Sonuna Kadar. Ankara: TTK. Yayını.
• Danık, E. (2006), Pertek Kalesi, Vakıflar Dergisi, XXIX, 397-428.
• Dinç, F. (2021), Osmanlı Diyarbakır’ında Kelekçilerin Örgütlenme Yapısı ve İlişki Ağları, Belleten, 85(302), 95-131.
• Erdem, S. (2010). Sultan II. Abdülhamid Devri (1876-1908) Osmanlı Devletinde Bayındırlık Faaliyetleri, (Yayımlanmamış Doktora Tezi), Fırat Üniversitesi/ Sosyal Bilimler Enstitüsü, Elazığ.
• Erkal, M. (1991). Arşın. Türkiye Diyanet Vakfı İslam Ansiklopedisi, (C. 3, 411-413) İstanbul: Türkiye Diyanet Vakfı.
• Evliyâ Çelebi (2006). Günümüz Türkçesiyle Evliyâ Çelebi Seyahatnâmesi: Konya-Kayseri-Antakya-Şam-Urfa-Maraş-Sivas-Gazze-Sofya-Edirne. 3. Cilt, 1. Kitap, İstanbul: Yapı Kredi Yayınları.
• GeoFabrik (2021, 1 Haziran), Geofabrik: openstreetmap data, Web Tabanlı Uygulama adresi https://download.geofabrik.de/europe/ turkey.html, erişim: 24 Aralık 2023.
• Gerdrude Bell Archive, https://gertrudebell.ncl.ac.uk/p/gb-3-1-17-1-190, erişim: 5 Haziran 2024.
• Gerdrude Bell Archive, https://gertrudebell.ncl.ac.uk/p/gb-3-1-21-1-1, erişim: 5 Haziran 2024.
• Göğebakan, G. (2003). Malatya. Türkiye Diyanet Vakfı İslam Ansiklopedisi (C. 27, 468-473) Ankara: Türkiye Diyanet Vakfı.
• Göyünç, N. (2001). Dicle ve Fırat Nehrinde Nakliyat, Belleten, 65(243), 655-660.
• Güneş, İ. (1997). Türk Parlamento Tarihi, TBMM-V. Dönem (1935-1939). C. I, Ankara: TBMM Vakfı Yayınları.
• Hasol, D. (2008). Ansiklopedik Mimarlık Sözlüğü. İstanbul.
• Haykır, Y. (2016). Atatürk Dönemi Bayındırlık Eserlerinden Biri: İsmet Paşa (Kömürhan) Köprüsü, The Journal of Academic Social Science Studies JASSS, 50, 563-592.
• Huntigton, E. (1902), Through the Great Cañon of the Euphrates River, The Geographical Journal, Vol. 20(2), 175-200, erişim: 15.Eylül 2020, Jstor.
• İlter, F. (1978). Osmanlılara Kadar Anadolu Türk Köprüleri. Ankara: KGM Yayınları.
• Kallek, C. (2007). Okka. Türkiye Diyanet Vakfı İslam Ansiklopedisi, (C. 33, 338-339) İstanbul: Türkiye Diyanet Vakfı.
• Karabekir, K. (2023). 1. Dünya Savaşı Anıları. İstanbul: Yapı Kredi Yayınları.
• Mühendis Kemâl (1933), Cumhuriyet Devrinde Türk Mühendislerinin Köprücülük Faaliyeti, Arkitekt, 1933(1933-9-10/33-34), 283-290.
• Orhonlu, C. (1990). Osmanlı İmparatorluğu’nda Derbent Teşkilatı, İstanbul: Eren Yayıncılık.
• Özkök, B. (2023). Osmanlılar Devrinde Dersim İsyanları 1937. Ankara: Dorlion Yayınları.
• Pertek Köprüsü, https://kopriyet.blogspot.com/2016/09/pertek-koprusu.html, erişim: 1 Aralık 2023.
• Sonmez Schaap, H. (2023). Köpriyet Republican Heritage Bridges of Turkey, Leiden: CRC Press Taylor&Francis Group.
• Şemseddin Sâmî (1989). Kâmûs-ı Türkî. İstanbul: Çağrı Yayınları.
• Şen, K. (2019), Osmanlı Arşiv Belgelerinde Muş Köprüleri, Türkiyat Mecmuası, 29(2), 525-552.
• Şıkoğlu, E. (2010). Pertek (Tunceli) İlçe Merkezi’nin Coğrafi Etüdü, (Yayımlanmamış Yüksek Lisans Tezi), Fırat Üniversitesi/Sosyal Bilimler Enstitüsü, Elazığ.
• T.C. Nafia Vekâleti, On Senede Türkiye Nafiası 1923-1933, C. 2 (https://acikerisim.tbmm.gov.tr/items/f2aba7d2-2674-4272-85e3-422f39271f0b, erişim: 21 Aralık 2023).
• Tabakoğlu, A. (2018). Türkiye İktisat Tarihi. İstanbul: Dergâh Yayınları.
• Tanyeli, G. (2000). Türkiye Köprüleri. İstanbul: Koç Allianz Hayat Sigorta A.Ş. Yayınları.
• Tanyeli, G., Tanyeli, U. (1990), Osmanlı Yüzer Köprüleri, ODTÜ Mimarlık Fakültesi Dergisi, 10(1-2), 5-17.
• Taylor, J. G. (1868), Journal of a Tour in Armenia, Kurdistan, and Upper Mesopotamia, with Notes of Researches in the Deyrsim Dagh, in 1866, The Journal of the Royal Geographical Society of London, 1868, Vol. 38, 281-361, Erişim: 15 Eylül 2023, Jstor.
• Tekinoğlu, D. ve Annika T. (Tarihsiz). Dersim’in Giriş Kapısı Pertek. İstanbul: Fam Yayınları.
• Tızlak, F. (2013), XVIII. Yüzyıl Sonu ve XIX. Yüzyılın İlk Yarısında Harput Çevresinde Madencilik Faaliyetleri. E. Çakar (Ed.), Fırat Üniversitesi Harput Uygulama ve Araştırma Merkezi Geçmişten Geleceğe Harput Sempozyumu, Elazığ 23-25 Mayıs 2013, Bildiriler, 1, 349-365, Elazığ: Fırat Üniversitesi Harput Uygulama ve Araştırma Merkezi Yayınları.
• Tunç, G. (1978). Taş Köprülerimiz. Ankara: T.C. Bayındırlık Bakanlığı KGM Yayınları.
• Uzun, C. (2019). Pertek Beyi Baysungur ve 1577 Tarihli Vakfiyesi. Tarih Yolunda Bir Ömür Ergün Öz Akçora Armağanı, 1, (Ed. A. Aksın, Y. Haykır, F. Yıldırım), İstanbul: Hiperyayın, 311-322.
• Uzun, C. (2020). Osmanlı Döneminde Pertek Kasabası. İstanbul: Kitabevi.
• Ünal, M. A. (1989). XVI. Yüzyılda Harput Sancağı (1518-1566). Ankara: TTK Yayınları.
• Ünal, M. A. (1991), XVI. Yüzyılda Mazgird, Pertek ve Sağman Sancakbeyleri-Pir Hüseyin Bey Oğulları, Ankara Üniversitesi Osmanlı Tarihi Araştırma ve Uygulama Merkezi Dergisi (OTAM), 2(2), 239-265.
• Ünal, M. A. (1999). XVI. Yüzyılda Çemişgezek Sancağı. Ankara: TTK Yayınları.
• Yarman, A. (2010). Palu-Harput 1878 Çarsancak, Çemişgezek, Çapakçur, Erzincan, Hizan ve Civar Bölgeler. 2. Cilt, İstanbul: Derlem Yayınları.
• Yılmazçelik, İ. (1995). XIX. Yüzyılın İlk Yarısında Diyarbakır (1790-1840). Ankara: TTK Yayınları.
• Yılmazçelik, İ. (2011). Osmanlı Devleti Döneminde Dersim Sancağı-İdari, İktisadi ve Sosyal Hayat. Ankara: Kripto Kitaplar.
• Yılmazçelik, İ. ve Erdem, S. (2017). II. Abdülhamid Döneminde Dersim Sancağındaki İdari Yapı ve Ulaşım Ağı, Akademik Bakış (11/21), 223-243.
• Cumhurbaşkanlığı Devlet Arşivleri Başkanlığı Osmanlı Arşivi (BOA)
• Ali Emiri, Osman III (AE.SOSM.III.), 8-581, 29 Zilhicce 1170/14 Eylül 1757.
• Ali Emiri, Mustafa II (AE.SMST.II.), 30-2978, 29 Zilhicce 1112/6 Haziran 1701.
• Bab-ı Ali Evrak Odası (BEO.), 2566-192420, 8 Safer 1323/14 Nisan 1905; 2766-207408, 18 Zilhicce 1323/13 Şubat 1906; 4059-304407, 22 Recep 1330/7 Temmuz 1912.
• Bab-ı Asafi (Mühimme) Defterleri (A.DVNSMHM.d.), 25 numaralı defter.
• Cevdet, Adliye (C.ADL.), 66-3946, 8 Şevval 1205/10 Haziran 1791.
• Dahiliye, Mektubi Kalemi (DH.MKT.), 911-16, 14 Ramazan 1322/22 Kasım 1904; 1340-69, 6 Cemaziyelahir 1300/14 Nisan 1883; 1648-29, 2 Zilhicce 1306/30 Temmuz 1889.
• Dahiliye, Şifre Kalemi (DH.ŞFR.), 335-58, R. 23 Teşrinievvel 1320/5 Kasım 1904.
• İbnülemin, Evkaf (İE.EV.), 64-6997, 12 Ş 1125/3 Eylül 1713.
• İrade Meclis-i Mahsus (İ.MMS.), 107-4586, 11 Safer 1307/7 Ekim 1889.
• İrade Şura-yı Devlet (İ.ŞD.), 88-5261, 15 Safer 1305/2 Kasım 1887.
• Meclis-i Vala (MVL.), 4-22, 12 Safer 1262/9 Şubat 1846; 7-24, 24 Recep 1262/18 Temmuz 1846.
• Şura-yı Devlet (ŞD.), 502-34, R. 10 Nisan 1295/22 Nisan 1879; 1455-9, 19 Rebiülahir 1292/18 Mayıs 1875; 1457-55, 14 Recep 1299/1 Haziran 1882; 1459-32, 29 Zilhicce 1299/11 Kasım 1882; 1487-14, 8 Safer 1323/14 Nisan 1905; 1489-4, 18 Zilhicce 1323/13 Şubat 1906; 1875-50, 27 Cemaziyelevvel 1302/14 Mart 1885; 1876-46, 1 Ramazan 1304/24 Mayıs 1887; 1876-46, R. 5 Mart 1302/17 Mart 1886.
• Cumhurbaşkanlığı Devlet Arşivleri Başkanlığı Cumhuriyet Arşivi (BCA)
• BCA, 6-32-30, R. 25.11.1339/25 Ocak 1923; 6-34-10, R. 16-12-1339/16 Şubat 1923; 155-90-8, 06.10.1932; 155-92-2, 06.06.1938.
• T.C. Başbakanlık Devlet Arşivleri Genel Müdürlüğü. (1998). 998 Numaralı Muhâsebe-i Vilâyet-i Diyâr-i Bekr ve ‘Arab ve Zü’l-kâdriyye Defteri (937/1530), Dizin ve Tıkıbasım. Ankara: T.C. Başbakanlık Devlet Arşivleri Genel Müdürlüğü Osmanlı Arşivi Daire Başkanlığı Yayınları.
• Salnâme, Tarih-i Hicret-i Nebeviye 1301, Tarih-i Rumî 1300, Def‘a: Ulâ, Mamûretülaziz Matbaası.
• 1325 Sene-i Hicriyesine Mahsûs Salnâme-i Vilâyet-i Mamûretülaziz, Def‘a: 9, Vilayet Matbaası.
• Ahmed İhsan, (18 Teşrinisani/Kasım 1937), Atatürk Elâzizde, Cumhuriyet, 1.
• (18 Teşrinisani/Kasım 1937). Atatürk Dün Elâzizden Tunceline de Gittiler, Akşam, 1.
• (18 Sonteşrin/Kasım 1937). Elazık Hakikî Bir Bayram Yapıyor, Ulus, 1
• (18 İkinciteşrin/Kasım 1937). Atatürk Tuncelinde, Kurun, 4.