Aksu Zindan Mağarası, Bazilikal Planlı ve Trikonkhos Apsisli Manastır Kilisesi Üzerine Bir Değerlendirme

Yıl 2016, Sayı: 39, 183 - 214, 29.12.2016

Doğan Demirci

Öz

Isparta İli Aksu İlçesi’nde yer alan Zindan
Mağarası, mağara önündeki mimari ve içerisindeki kalıntılara göre antik
dönemlerde bölgenin açık hava tapınağı olarak kullanılmıştır. Mağara önünde Erken Helenistik Dönem’den Selçuklu Dönemi’ne kadar olan süreyi kapsayan buluntular ele
geçirilmiştir. Manastır kilisesi, Zindan Mağarası’nın tam karşısında, yakın
mesafedeki tepe üzerinde, tepenin kuzey-doğu yönünde uzanmaktadır. Manastır
kilisesi, bazilikal planlı, ayaklarla üç nefe ayrılmış, dışarıya çıkıntılı üç
apsisli ve narthekslidir. Aynı zamanda Trikonkhos (üç yapraklı yonca) apsisli,
hemen iki nef, bir naostan oluşmakta, ileride bir atriumu bulunmaktadır.
Kilisenin duvarları oldukça tahrip olduğundan duvarlar yıkık durumdadır.
Sintrononun sıvalı ve boyalı üç basamağı bulunmaktadır. Naosun içerisinde apsisli
şapel bir yer almaktadır. Kalıntılar göstermektedir ki manastır kilisesinin
naosu ortasındaki bu tek hacimli şapel muhtemelen geç tarihlidir. Diğer bir
deyişle geç tarihlerde kilisenin tahrip olmasının ardından ikinci evrede bir
şapel yapılmıştır. Manastır kilisesinin güney duvarlarının iç kısımları geç
döneme ait olabilecek bazı fresko kalıntılarıyla dikkati çekmektedir. Sıva
üzerindeki boya izlerinden biraz fikir verebilecek durumda olan resimlerden bazılarına
burada yer verilmiştir. Ancak bunlardan günümüze bir şey kalmamıştır. Ayrıca,
tepe yakınlarında mermer iki küçük sütun parçası bulunmuştur. Bunlardan
birisi kazıma üslubuyla yapılmış stilize yapraklar içerisinde gözyaşı damlasına
benzer motiflidir. Diğer küçük sütun parçası da buna benzemektedir, ancak çelenk
benzeri bir motife sahiptir. Her iki küçük sütun parçasının da boyun kısmında
bilezik benzeri paralel ikişer çizgi bulunmaktadır. Likya Bölgesi’nin dini yapı
formu üç nefli, trikonkhos apsisli ve ahşap çatılı kiliselerdir. Bu form
olasılıkla Mısır gibi güney-doğu Akdeniz’de 6. yüzyılda ortaya çıkmıştır.
Zindan Manastır Kilisesi’nin Likya Bölgesi’ndeki bazilikal planlı, trikonkhos
apsisli bazı kiliselerle oldukça benzeştiğinden söz edilebilir.    

Anahtar Kelimeler

Bazilikal Plan, Trikonkhos Apsis, Manastır Kilisesi, Fresko, Liturjik Eleman

An Assessment of “Monastery Church with Triconchos Apse and Basilica Plan” in Zindan Cave, Aksu

Öz

Zindan Cave
located in the Isparta Province, Aksu district, according to the architectural
remains inside and in front of the cave it was used as an open-air sanctuary of
the region in ancient times. İn front of the Zindan Cave, artifacts were seized,
extending from Early Hellenistic to the Seljuk period. The Monastery church is
located opposite the Zindan Cave, lying a short distance north-east of the hilltop,
Monastery church is a basilical planned, three-aisled seperated by pillars with
three projecting apses and a narthex. This again is a triconchos planned
(three-leaf clover apse) approached by a nave, two aisles and beyond is an
atrium. Walls of the church has fairly destructed.
Therefore all the walls have fallen, There are three tiers of the synthronon, with
plastered and painted. There is an chapel with apse remain in the nave. The
remain show that within the ruins of this monastery church a small single-cell
chapel was constructed centre of the nave, probably at a later date. İn other words, at a late period,
following the destruction of the monastery church, a secondary chapel was
constructed. The interior of south walls of monastery church is remarkable for
its remained some frescoes perhaps of the late periods. Traces of
paint on plaster give some idea of the paintings, some of which is
illustrated here, but it is nothing left of them today. Also two small fragments of columns of white
marble were found around the hilltop. One of which is decorated like to “teardrop shape” in stylized leaves by
incised style, another small column fragment is similar to this, but its
ornament has like a garland. Both small columns is etched two parallel lines as
a bracelet on the necks. The
traditional form of ecclesiastical architecture in Lycia was three-aisled,
triconchos apses and wooden-roofed churches, this form likely derived from the
countries of the south-east Mediterranean like to Egypt in the sixth century. May be
mentioned quite
similarity of Zindan Monastery Church with some triconchos apses and bazilical
planned churches in Likya Region. 

Anahtar Kelimeler

Basilica Plan, Triconchos Apse, Monastery-Church, Fresco, Liturgical Elements

Kaynakça

• ACARA, Meryem, “Bizans Ortodoks Kilisesinde Liturji ve Liturjik Eserler”, Hacettepe Üniversitesi, Edebiyat Fakültesi Dergisi, c. XV, S. 1, s. 183-201.
• Aksu Zindan Mağarası 2004 Yılı Kazı Raporu, Isparta Müzesi, Isparta, 2004.
• ALP, Oğuz, “Aksu Zindan Mağarası Meter Theon Vegeinos Kutsal Alanının Restitüsyonu”, Adalya, XVI, 2013, s. 119-140.
• ANONİM, Isparta Kültür Envanteri-I, Isparta İl Kültür ve Turizm Müdürlüğü, Bahçıvanlar Basım Sanayii, Isparta, 2009.
• AYDIN, Ayşe, “Kilikia ve İsauria Bölgesi Kiliselerindeki Galeriler”, Türk Arkeoloji ve Etnografya Dergisi 2, 2001, s. 117-122.
• AYDIN, Ayşe, “Klikya ve İsaura’daki Trikonkhos Planlı Yapılar”, Adalya, VIII, 2005, s. 241-262.
• AYDIN, Ayşe, “Die Trikonchosbauten in Lykien: Ihre Entwicklung und Funktion”, III. Uluslar arası Likya Sempozyumu, Akmed Yayınları, c. I, 7-10 Kasım 2005, Antalya, s. 31-47.
• BOURAS, Laskarine, “Templon”, The Oxford Dictionary of Byzantium, Ed. Alexander P. Kazhdan, Vol. III, New York-Oxford, Oxford Universty Press, 1991, s. 2023-2024.
• BÜYÜKKOLANCI, Mustafa-ÖZTAŞKIN, Gökçen Kurtuluş, “Selçuk-Efes Müzesinde Sergilenen St. Jean Kilisesi’ne Ait Korkuluk Levhaları ve Templon Arşitravları”, Pamukkale Üniversitesi, Sosyal Bilimler Enstitüsü Dergisi, S. 7, 2010, s. 39-49.
• ÇAĞAPTAY ARIKAN, Suna, The At Choma and İts Materials, (Yayımlanmamış Yüksek Lisans Tezi), Bilkent Üniversitesi, Ekonomi ve Sosyal Bilimler Enstitüsü, Ankara, 2001.
• ÇEVİKBAŞ, Ali, “Isparta’nın Doğal Mağara ve Kanyonları’nın Turizm Açısından Önemi”, Isparta’nın Dünü Bugünü Yarını Sempozyumu-II, Süleyman Demirel Üniversitesi Yayını, c. II, 1998, s. 111-121.
• DEDEOĞLU, Jale, “Aksu Zindan Mağarası Kutsal Alanı”, 14. Müze Çalışmaları ve Kurtarma Kazıları Sempozyumu, 30 Nisan-2 Mayıs 2004, Ürgüp- Nevşehir, DÖSİMM Basımevi, Ankara, 2005, s. 153-166.
• DEDEOĞLU, Jale, “The Sanctuary At Zindan Mağarası in the Light of The New Archelogical Evidence”, Gephyra, Band-2, 2005, s. 95-102.
• DOĞAN, Sema, “Likya’da Alacahisar Kilisesi’nin Kiborium Kemerleri”, Hacettepe Üniversitesi, Edebiyat Fakültesi Dergisi, c. XX, S. 1, 2003, s. 186-198.
• EYİCE, Semavi, “Bizans”, Mimarbaşı Koca Sinan Yaşadığı Çağ ve Eserleri, İstanbul, 1988, s. 45-51.
• EYİCE, Semavi, “Türkiye’de Bizans Sanatı”, Anadolu Uygarlıkları Ansiklopedisi, c. III, s. 567-613.
• GÜMÜŞ, Şahin-GÜCEREN, İlhan, “Zindan Mağarası Kutsal Alanı”, Uluslar arası Genç Bilişimciler Buluşması-I, Anadolu Akdenizi Sempozyumu, 4-7 Kasım Akmed, Antalya, 2009, s. 137-150.
• https://en.wiktionary.org/wiki/girland (Erişim Tarihi: 24.05.2016)
• HARRISON, Richard Martin, “Churches and Chapels of Central Lycia”, Anotolien Studies, XII, 1963, s. 117-151.
• İŞLER, Bülent, “Likya Bölgesindeki Karabel-Asarcık Yerleşimi Yapılarının Plan ve İşlev Özellikleri Üzerine Gözlemler”, Uluslar arası Genç Bilişimciler Buluşması-I, Anadolu Akdenizi Sempozyumu, 4-7 Kasım Akmed, Antalya, 2009, s. 161-174.
• JOHSON, Mark J.-WİLKİNSON, John, “Bazilica”, The Oxford Dictionary of Byzantium, 1991, s. 264-265.
• KAYA, Durmuş-MİTCHELL, Stephen, “The Sanctuary of the God Eurymedon at Tymbriada”, Anatolien Studies, S. 35, 1985, s. 39-60.
• KURTOVIĆ-FOLIĆ, Nadja, “Triconch-Its Origin and Place in the Development of Architectural Forms”, The Scientific Journal Facta Universitatis, University of Niš, Vol. I, 1997, s. 473-482.
• LANCKORONSKI, Karl Grafen, Städte Pamphyliens und Pisidiens II, Prag-Wien-Leipzig, 1892.
• MANGO, Cyril, Bizans Mimarisi, (çev. Mine Kadirlioğlu), Rekmay Ltd. Şti., Ankara, 2006.
• MILBURN, Robert, Early Cristhian Art and Architecture, University of California Press, 1988.
• ÖZSAİT, Mehmet, İlkçağ Tarihinde Pisidya Başlangıçtan Büyük İskender Devrinin Sonuna Kadar, İstanbul Üniversitesi, İstanbul, 1980.
• ÖZYURT ÖZCAN, Hatice, “Ortaya Çıkışı İle Birlikte Bizans Sanatında Kiborion”, Sanat Tarihi Dergisi, S. XIII/I, Nisan-2004, s. 83-94.
• PALAZ, Semra, Alanya İç Kale Kilisesi: Tarihlendirme ve Restitüsyonu Üzerine Bir Mimari Değerlendirme, (Yayımlanmamış Yüksek Lisans Tezi), Ankara Üniversitesi, Sosyal Bilimler Enstitüsü, Ankara, 2010.
• RAMSAY, William Mitchell, Anadolu’nun Tarihi Coğrafyası, (çev. Mihri Pektaş), İstanbul, 1961.
• STERRETT, John Robert Sitlington, “The Wolfe Expedition to Asia Minor”, Papers of the American School of Classical Studies at Athens, Vol. III, 1888, s. 278-279.
• STRABON, Geographika, XXII, ed. Horace Leonard Jones, London, 1949.
• ŞENGÜL, Erdal-ŞAVKLIYILDIZ, Adem-BOZDOĞAN, Mustafa, Aksu, Göltaş Yayınları, Isparta, 1996.
• TAKMER, Burak-GÖKALP, Nuray, “Inscriptions From The Sanctuary of Meter Theon Vegeinon At Zindan Mağarası-I”, Gephyra Band-2, 2005, s. 103-113.
• TOK, Emine, “Kuşadası Kadıkalesi/Anaia Kazılarından Mimari Plastik Eserler”, Sanat Tarihi Dergisi, S. XIX/I, Nisan 2010, s. 45-55.
• VON AULOCK, Hans, Münzen und Städte Pisidiens, I-II, Tübingen, 1979.
• YİĞİTBAŞI, Süleyman Sukuti, Eğirdir Felakabat Tarihi, Çeltut Matbaacılık Koll.Şti., İstanbul, 1972, s. 120-125.
• YILDIZ, Sevcan, Bizans Tarihi, Kültürü, Sanatı ve Anadolu’daki İzleri, Detay Yayıncılık, Ankara, 2009.