Attouda’da Meter Adrastos Kültü ve İkonografisi

Yıl 2021, Sayı: 52, 57 - 76, 30.04.2021

Bilge Yılmaz Kolancı

Öz

Denizli İli, Sarayköy İlçesi’nin Hisar mahallesinde yer alan Attouda, Karia ve Phrygia Bölgesi’nin Salbakos (Babadağ) Dağı’ndaki sınır hattında kurulan küçük bir dağ kentidir. Phrygialı Attis’ten dolayı Attouda ismini alan kentin en önemli tapınımı Meter Adrastos olarak isimlendirilen ana tanrıça (Kybele) kültüdür. Kentle ilişkili arkeolojik veriler, bu kültün yalnızca Attouda’da değil, yakın çevresindeki yerleşimlerde de önem kazandığını göstermektedir. Bu çalışmada, Meter Adrastos’un tasvir edildiği nümizmatik ve heykeltıraşlık buluntular incelenerek tanrıça için oluşturulan kült heykelinin ikonografisine ait özellikler, kazandığı nitelikler ve kutsal sembolleri değerlendirilmiştir. Bunun sonucunda Meter Adrastos’un yalnızca Attouda’da değil, yakın çevresindeki kentlerde de tanınan, ayakta ve cepheden, uzun khiton ve kule taçlı, iki yanındaki koruyucu aslanlarıyla tasvir edilen ana bir ikonografisinin olduğu belirlenmiştir. Tanrıça bu kültte vahşi doğayı ve hayvanları yöneten, toprağın bereketini sağlayan, gökyüzüyle ilişkili olayları yönlendiren, kenti ve sınırları korumayla görevli baş tanrıça kimliği kazanmıştır. Kültteki en önemli sembolü ise daima aslanlardır. Tanrıçaya ait diğer betimlemelerin Roma İmparatorluk Dönemi’nin sonunda ve nadir olarak kullanıldığı belirlenmiştir. Bu betimlemeler ise genellikle ana tanrıça tasvirleri için yaygın olarak kullanılan tahtında veya bir aslanın sırtında oturan tiplerde yapılmıştır. Çalışmada ele aldığımız bir diğer nokta, nümizmatik eserler üzerinde karşımıza çıkan tapınak yapısıdır. Tanrıçanın kült heykeliyle birlikte tasvir edilen tapınak, tetrastylos prostylos planlı olup Suriye tipi alınlığa sahiptir. Tapınağın mimari açıdan Aphrodisias atölyesinin etkisinde bir gelişim gösterdiği düşünülmektedir.

Anahtar Kelimeler

Phrygia, Karia, Attouda, Meter Adrastos, İkonografi

Kaynakça

• Alanyalı, H. S. (2011). Side’nin Roma Dönemi Panteonu. Anadolu, 37, 75-92.
• Albayrak, Y. (2008). Anadolu’da Artemis Kültü. (Yayınlanmamış Doktora Tezi), Ankara Üniversitesi Sosyal Bilimler Enstitüsü, Ankara.
• Anderson, J. G. C. (1897). A Summer in Phrygia: I. The Journal of Hellenic Studies, 17, 396-242.
• Ateş, G. (2018). Kybele İkonografisinde Tympanon. Manisa Celal Bayar Üniversitesi Sosyal Bilimler Dergisi, 16/1, 291-318.
• Aybek, S. (2009). Metropolis’de Hellenistik ve Roma Dönemi Heykeltıraşlığı. İstanbul: Homer Kitabevi.
• Buckler, W. H. (1936). CIG 3938, 3952, and 3953f. The Journal of Hellenic Studies, 56, 78-80.
• Buckler, W. H., Calder, W. M. (1939). Monuments and Documents from Phrygia and Caria, Monumenta Asiae Minoris Antiqua VI. Manchester: Manchester University Press.
• Burkert, W. (2018). Antikçağ Gizem Kültleri. Çev. B. S. Şener, İstanbul: Alfa Yayınları.
• Claerhout, I., Devreker, J. (2008). Pessinous, Sacred City of the Anatolian Mother Goddess. İstanbul: Homer Yayınları.
• Çapar, Ö. (1979a). Roma Tarihinde Magna Mater (Kybele) Tapınımı. Ankara Üniversitesi Dil ve Tarih Coğrafya Fakültesi Dergisi, 29, 167-190.
• Çapar, Ö. (1979b). Anadolu’da Kybele Tapınımı. Ankara Üniversitesi Dil ve Tarih Coğrafya Fakültesi Dergisi, 29, 191-210.
• Dürüşken, Ç. (2000). Roma’nın Gizem Dinleri. İstanbul: Arkeoloji ve Sanat Yayınları.
• Erim, K. T. (1967). Aphrodisias 1964 Hafriyatı. Türk Arkeoloji Dergisi, XIV-I-II, 135-140.
• Erim, K. T. (1986). Aphrodisias: City of Venüs Aphrodite. New York: Facts Publications.
• Ferrero, D. de B., Ciotta, G., Pensabene, P. (2007). Il Teatro di Hierapolis di Frigia. Genova.
• Fleischer, R. (2008). Efes Artemisi’nin Kült Heykeli ve Benzeri Tanrı Heykelleri. Efes Artemisionu, Viyana, 45-60.
• Grimal, P. (1997). Mitoloji Sözlüğü: Yunan ve Roma. Çev. S. Tamgüç, İstanbul: Sosyal Yayınları.
• Head, V. B. (1897). Catalogue of the Greek Coins of Caria, Cos, Rhodes. London.
• Herodotos. Herodot Tarihi. Çev. M. Ökmen, 1973, İstanbul: Remzi Kitabevi.
• Homeros. Homeros İlahileri (Homerik Hymnos’lar). Çev. A. Eti Sina, 2008, İstanbul: Arkeoloji ve Sanat Yayınları.
• Huttner, U. (2013). Early Christianity in the Lycus Valley. Trns. D. Green, Boston: Brill.
• Imhoof-Blumer, F. (1901). Kleinasiatische Münzen. Wien.
• Işık, F. (1999). Doğa Ana Kubaba, Tanrıçaların Ege’de Buluşması. İstanbul: Suna-İnan Kıraç Akdeniz Medeniyetleri Araştırma Enstitüsü.
• Işık, F. (2015). Anadolulu Ephesos Üzerine. Mustafa Büyükkolancı’ya Armağan, Ed. C. Şimşek, B. Duman, E. Konakçı, İstanbul, 315-338.
• Karahan, G. (2018). Bithynia Bölgesi’nde Kybele Kültü. (Yayınlanmamış Yüksek Lisans Tezi), Kocaeli Üniversitesi Sosyal Bilimler Enstitüsü, Kocaeli.
• Kaya, M. A., Taşdöner-Özcan, K. (2016). Roma İmparatoru Hadrianus ve Anadolu: Geziler, Eyaletler ve Kentler. Sencer Şahin Anısına Yazılar, Ed. B. Takmer, E.N. Akdoğu Arca, N. G. Özdil, İstanbul, 494-513.
• Kök, Ş. (2011). Denizli Yöresinde “Kybele Kültü”nün İzleri. Denizli Tanrıların Kutsadığı Vadi, İstanbul, 21-37.
• Kumandaş-Yanmaz, H. (2019). Pessinus Kenti ve Pessinus Sikkelerinde Kybele Yansıması. Cevat Başaran’a 60. Yaş Armağanı, Ed. V. Keleş, H. Kasapoğlu, H. E. Ergürer, E. Çelikbaş, A. Yılmaz, Ankara, 329-372.
• Laumonier, A. (1958). Les Cultes Indıgènes en Carie. Paris: E. De Boccard.
• Malay, H. (1993). Aristonikos Ayaklanması (İ.Ö. 133-129). Bergama Belleten, 3, 7-28.
• Malay, H. (1994). New Inscriptions from Phrygia. Arkeoloji Dergisi, II, 173-183.
• Naumann, F. (1983). Die Ikonographie der Kybele in der Phrygischen und der Griechischen Kunst. Tübingen: Verlag Ernst Wasmuth. Patacı, S. (2007). Hellenistik Dönemde Batı Anadolu’da Kybele Tapınımı. (Yayınlanmamış Yüksek Lisans Tezi), Dokuz Eylül Üniversitesi Sosyal Bilimler Enstitüsü, İzmir.
• Radet, G. A. (1890). Inscriptions de la region du Meandre. Bulletin de Correspondance Henneique, 14, 224-239.
• Ramsay, W. M. (1887). Antiquities of Southern Phrygia and the Border Lands (I). The American Journal of Archaeology and of the History of the Fine Arts, 3/4, 344-368.
• Ramsay, W. M. (1895). The Cities and Bishoprics of Phrygia. Oxford: Clarendon Press.
• Ritti, T. (2008). Denizli-Hierapolis Arkeoloji Müzesi Yunanca ve Latince Yazılı Eserlerin Kataloğu, Denizli Yöresinden Gelen Yazıtlar. Çev. N. Fırat, Napoli: Liguori.
• Roller, L. E. (2004). Ana Tanrıça’nın İzinde Anadolu Kybele Kültü. Çev. B. Avunç, İstanbul: Homer Yayınları.
• Sheppard, A. R. R. (1981). R.E.C.A.M. Notes and Studies No. 7: Inscriptions from Uşak, Denizli and Hisar köy. Anatolian Studies, 31, 19-27.
• Smith, A. H., Ramsay, W. M. (1887). Notes on a Tour in Asia Minor. The Journal of Hellenic Studies, 8, 216-267.
• SNG. (1947). Sylloge Numorum Graecorum: Caria. Copenhagen: Einar Munksgaard.
• Soykal-Alanyalı, F. (2001). Ephesos’da Phrygialı Bir Tanrıça. Anadolu Üniversitesi Edebiyat Fakültesi Dergisi, 1/3, 1-12. Söğüt, B. (2007a). Antik Dönemde Salbakos Dağı ve Kalıntıları. Uluslararası Denizli ve Çevresi Tarih ve Kültür Sempozyumu Bildirileri (6-8 Eylül 2006 Denizli), 2, Ed. A. Özçelik, 15-24.
• Söğüt, B. (2007b). Denizli-Hisarköy Müze Deposundaki Mimari Bloklar. 24. Araştırma Sonuçları Toplantısı (29 Mayıs-2 Haziran 2006 Çanakkale), 2, Ankara, 383-396.
• Söğüt, B. (2017). Attouda (Hisar) Antik Kenti. Cedrus, V, 241-260.
• Strabon. Geographica/Coğrafya (Anadolu XII, XIII, XIV). Çev. A. Pekman, 2005, İstanbul: Arkeoloji ve Sanat Yayınları.
• Şenyurt, Y., Durugönül, S. (2018). Kurul (Ordu) Kalesi’nde Bir Kybele Heykeli. Olba, 26, 293-344.
• Şimşek, C. (1999a). Antik Dönemde Çürüksu (Lycos) Vadisinde Kültürel ve Ekonomik Yaşam. Arkeoloji ve Sanat, 92, 2-8.
• Şimşek, C. (1999b). Antik Dönemde Babadağ Çevresi. I. Babadağ Sempozyumu, Tarihte ve Günümüzde Babadağ Bildiri Metinleri (1-3 Aralık 1999), Denizli, 316-362.
• Şimşek, C. (2002). Attouda Nekropolü. Birinci Uluslararası Aşağı Büyük Menderes Havzası Tarih, Arkeoloji ve Sanat Tarihi Sempozyumu (15-16 Kasım 2001 Söke), Ed. A. A. Öztürk, İzmir, 229-245.
• Şimşek, C. (2013). Laodikeia, Laodikeia Çalışmaları 2. İstanbul: Ege Yayınları.
• Şimşek, C. (2016). Bir Salbakos Kenti: Attouda (Hisar) ve Heykeltıraşlığı. Havva İşkan’a Armağan, Ed. E. Dündar, Ş. Aktaş, M. Koçak, S. Erkoç, İstanbul, 627-648.
• Şimşek, C., Okunak, M. (2002). Attouda Seramikleri. II. Uluslararası Eskişehir Pişmiş Toprak Sempozyumu Bildiriler Kitabı (17-30 Haziran 2002 Eskişehir), 83-92.
• Şimşek, C., Sezgin, M. A. (2011). Eumeneia Açık Hava Kutsal Alanı. Eumeneia, Ed. B. Söğüt, İstanbul, 29-43.
• Şimşek, C., Özdemir, M. T. (2019). Lidya Bölgesi’nde Bir Frig Kaya Mezarı: Karaköy Deliktaş Kaya Mezarı. Doğudan Batıya 70. Yaşında Serap Yaylalı’ya Sunulan Yazılar, Ed. A. Erön, E. Erdan, Ankara, 151-166.
• Thomson, G. (2007). Eski Yunan Toplumu Üstüne İncelemeler, Tarihöncesi Ege. Çev. C. Üster, İstanbul: Homer Yayınları.
• Thonemann, P. J., Ertuğrul, F. (2005). The Carminii of Attouda. Epigraphica Anatolica, 38, 75-86.
• Uçankuş, H. T. (2002). Ana Tanrıça Kybele’nin ve Kral Midas’ın Ülkesi Phrygia. Ankara: Kültür Bakanlığı Yayınları.
• Üreten, H. (2010). Nekredilmiş Yazıtlar Işığında Hellenistik Dönem’de Pergamon Kenti Tanrı ve Kültleri. Ankara.
• Web Kaynakları url 1: https://deepblue.lib.umich.edu/handle/2027.42/92622?show=full (Erişim Tarihi: 13.08.2020)
• url 2: https://www.asiaminorcoins.com/gallery/displayimage.php?album=199&pid=15386#top_display_media (Erişim Tarihi: 13.08.2020)
• url 3: https://www.asiaminorcoins.com/gallery/displayimage.php?album=196&pid=10877#top_display_media (Erişim Tarihi: 21.05.2020)