Osmanlıda Kuruluştan XVI. Yüzyıla Atamalar ve Aziller

Yıl 2023, Sayı: 58, 59 - 83, 30.04.2023

Savaş Yılmaz

Öz

Osmanlılar yönetim sistemlerini kadim medeniyetlerin yönetim yapılarından etkilenerek kendilerine özgü dinamik ve güçlü bir mekanizma üzerine kurmuşlardı. Bu sistemin özünü; adalet, liyakat ve padişaha sadakat oluşturmuştu. Osman Bey, kadı ile beyi atayarak; yönetim ağının, ilk bürokratik yapısının örneğini vermişti. Orhan Bey ise bürokrasinin en yüksek kurumu Divân-ı hümâyûnu kurarak yönetim yapısını oluşturmuştu. II. Murat döneminde divanın fonksiyonları ile devletin kurumsal yapısı belirlenmişti. Divân-ı hümâyûnda; azl ve nasb (atama) ve terfiler görüşülür, en son padişahın ya da mutlak vekili vezir-i azamın oluru alındıktan sonra divandaki kalemler atama ve azilleri kayıt ederlerdi. Fatih ile kurumların gelişim çağı yaşanmış; idari, askerî vs. bürokratik kadroların yetiştirilmesi için Sahn-ı seman medresesi kurulmuştu. Merkez ve taşra idaresine atamalar ve aziller belirli kurallara bağlanarak ilk kez kanunnâme ile belirlenmişti. Padişah, atamalar ile azilleri; informel anlayıştan formel bir anlayışa kavuşturarak, devlet yapısında kuralları ve hiyerarşiyi ön planda tutmuştu. Aynı anlayışı Yavuz ve Kanunî sürdürmüşlerse de Kanuni’nin son dönemlerinde idari yapıda bozulmalar görülmüştü. XVI. yüzyılın ikinci yarısına gelindiğinde atama ve azillerde keyfilik ön plana çıkmıştı. Azledilenlerin yerine atananlar, görevlerine başlamadan azil beratlarıyla karşılaşabilmekteydiler. Çelişkiler yumağı içerisindeki yönetimin, basiretsizliği ile tutarsızlığı bazı sorunları beraberinde getirmişti. Taşra idarecilerinin hukuksuzluklarına dair tebaanın arz-i halleri, Divân-ı hümâyûna sağanak misali yağmaktaydı. Osmanlı merkez ve taşra yönetimi hakkında pek çok çalışma yapılmasına rağmen atamalar ile aziller hakkında müstakil çalışmanın olmayışı, bu konunun araştırılmasını gerektirmiştir. Konunun araştırılmasında mühimme defterleri ile seyahatnameler asıl kaynak olarak kullanılmıştır.

Anahtar Kelimeler

osmanlı Devleti, Yönetim, Sadakat, Liyakat, Atamalar ve Aziller

Appoıntments and Dısmıssals ın the Ottomans from the Foundatıon to 16th Century

Öz

The Ottomans established their administration on a dynamic and powerful system under the influence of the governing structure of medieval civilizations. Loyalty to the Great State, justice, and merit were the load-bearing columns of the system. Osman Bey, by assigning qadis and beys, and Orhan Bey, by establishing Divân-ı hümâyûn, which was the highest bureaucratic institution, realized the first bureaucratic structuring and the network of administration. Murat the second identified the functions of the council and the organizational structure of the state. Dismissals, appointments, and promotions would be debated in Divân-ı hümâyûn and presented to the sultan or to his absolute deputy for final decision. The period of Mehmet The Conqueror witnessed the developmental era of the institutions, and the madrasa of Sahn-ı seman, an institution of higher education, to educate bureaucratic staff. Appointments to and dismissals from the central and provincial administrative units were regulated for the first time with legal code. Selim the Resolute and Suleiman the Magnificent sustained the same understanding. However, deteriorations in the administrative structure occurred towards the end of the Suleiman the Magnificent period. Arbitrariness in appointments and dismissals rose to prominence in the second half of the 16th century. Those who were assigned to the positions left by those who were dismissed could often receive a letter of dismissal even before taking office. The lack of foresight and the inconsistency of the administration, in a tangle of discrepancies, brought about some problems. The citizens harassed by the lawlessness of the incompetent provincial administrators would apply to Divân-ı hümâyûn to present their situations. Although a multitude of studies have been done on the central and provincial administrations, the absence of distinct studies on the appointments and dismissals has required this subject to be researched. Use has been made of mühimme records – records of the decisions taken by the sultan, or his deputy, on important issues – travel books, and the chronicles of the period.

Anahtar Kelimeler

Ottoman Empire, Administration, Loyalty, Merit, Appoıntments and Dısmıssals

Kaynakça

• Başbakanlık Osmanlı Arşivi Mühimme Defterleri (ADVNS. MHM. d) 8, 10, 22, 23, 24, 26, 27, 32, 47, 48, 54, 69, 71, 74.
• 5 Numaralı Mühimme Defteri (973/1565-1566), Başbakanlık Devlet Arşivleri Genel Müdürlüğü Yayın Nu: 21, Ankara, 1994.
• 7 Numaralı Mühimme Defteri (975-976/ 1567-1569), Başbakanlık Devlet Arşivleri Genel Müdürlüğü Yayın Nu: 37, Ankara, 1998.
• Afyoncu, E. ve Önal, A. (2010) Osmanlı İmparatorluğu’nda Askeri İsyanlar ve Darbeler, İstanbul, Yeditepe Yayınları.
• Akgündüz, Ahmed. (1990), Osmanlı Kanunnâmeleri Ve Hukukî Tahlilleri, Fey Vakfı Yayınları, İstanbul.
• Ali Seydi Bey. (TY), Teşrifat ve Teşkilatımız, Hazırlayan: N. Ahmet Banoğlu, Tercüman 1001 Temel Eser Yayınları, İstanbul.
• Aşık Paşaoğlu. (2011), Aşık Paşaoğlu Tarihi, Hazırlayan: Atsız, Ötüken Neşriyat, İstanbul.
• Aktan, Coşkun Dileyici Dilek, Saraç Özgür. (2002), Osmanlı Tarihinde Vergi İsyanları, Süleyman Demirel Üniversitesi İktisadi İdari Bilimler Fakültesi, Sayı. 7/ 2, s. 1-20.
• Âli, Gelibolulu Mustafa. (2015), Siyaset Sanatı Nushatü’s Selâtin, Haz.: Faris Çerçi, BüyüyenAy Yayınları, İstanbul.
• Akça, Gürsoy. (2010), Osmanlı Devleti’nde Bilgi ve İktidar, Palet Yayınları, Konya.
• Aydın, M. Âkif. (2017), Osmanlı Devleti’nde Hukuk ve Adalet, II. Baskı, Klasik Yayınları, İstanbul.
• Akdağ, Mustafa. (2013), Türk Halkının Dirlik ve Düzenlik Kavgası “Celâlî İsyanları”, II. Baskı, Yapı Kredi Yayınları, İstanbul.
• Ayverdi, Sâmiha. (1983), Edebî ve Mânevi Dünyası İçinde Fâtih, IV. Baskı, İstanbul Enstitüsü Neşriyatı, İstanbul.
• Barkey, Karey. (2011), Eşkıyalar ve Devlet Osmanlı Tarzı Devlet Merkezileşmesi, Çev.: Zeynep Altık, II. Baskı, Tarih Vakfı Yurt Yayınları, İstanbul.
• Bassano, Luıgı. (2011), Kanunî Dönemi Osmanlı İmparatorluğu’nda Gündelik Hayat, Çev.: Selam Cengi, Yeditepe Yayınları, İstanbul.
• Beyazıt, Yasemin. (2014), Osmanlı İlmiyye Mesleğinde İstihdam (XVI. Yüzyıl), TTK Yayınları, Ankara.
• Cin, Halil. (2016), Osmanlı Toprak Düzeni Ve Bu Düzenin Bozulması, 4. Baskı, Berikan Yayınevi, Ankara.
• Çelik, Murat. (2019), Osmanlı Medreseleri ve Avrupa Üniversiteleri (1450-1600), Küre Yayınları, İstanbul.
• Daşcıoğlu, Kemal. (2007), İskân, Suç ve Ceza Osmanlı’da Sürgün, Yeditepe Yayınları, İstanbul.
• Demir, Abdullah. (2010), Medeni Yargılama Hukuku Osmanlı Mahkemesi, Yitik Hazine Yayınları, İzmir.
• Demirci, Süleyman Arslan, Hasan. (2012), Osmanlı Türkiye’sinde Eşkıya, Devlet ve Siyaset, Yalın Yayıncılık, İstanbul.
• Emecen, Feridun M. (2011), Osmanlı Klasik Çağında Hanedan Devlet ve Toplum, Timaş Yayınları, İstanbul.
• Ekinci, Buğra Ekrem. (2017), Osmanlı Hukuku Adalet ve Mülk, V. Baskı, Arı Sanat Yayınları, İstanbul.
• Farabi. (1990), İhsa’ül–Ulûm İlimlerin Sayımı, MEB Yayınları, İstanbul.
• Faroqhı, Suraıya. (2010), Osmanlı Şehirleri ve kırsal hayatı, Çev.: Emine Sonnur Özcan, II. Baskı, DoğuBatı Yayınları, İstanbul.
• Fodor, Pal. (2016), İmparatorluk Olmanın Dayanılmaz Ağırlığı, Yeditepe Yayınları, İstanbul.
• Gerlach, Stephan. (2007), Türkiye Günlüğü (1573-1576), Çev.: Türkis Noyan, C. I., II. Baskı, Kitap Yayınevi, İstanbul.
• Gökbilgin, M. Tayyib. (1977), Osmanlı Müesseseleri Teşklâtı ve Medeniyeti Tarihine Genel Bakış, İstanbul, İstanbul Üniversitesi Edebiyat Fakültesi Yayınları No: 2272.
• ……………………. (2019), Kanunî Sultan Süleyman, III. Baskı, Kronik Yayınları, İstanbul.
• Gümüşçü, Osman. (2006), Tarihi Coğrafya, Yeditepe Yayınları, İstanbul.
• Grıswold, Wıllıam J. (2002), Anadolu’da Büyük İsyan (1591-1611), Çev.: Ülkü Tansel, II. Baskı, Türk Tarih Yurt Kurumu Yayınları, İstanbul.
• Halaçoğlu, Yusuf. (2003), XIV–XVII. Yüzyıllarda Osmanlılarda Devlet Teşkilâtı ve Sosyal Yapı, V. Baskı, TTK Yayınları, Ankara.
• Haydar Çelebi. (1973), Haydar Çelebi Ruznâmesi, Haz.: Yavuz Senemoğlu, Tercüman Yayınları, İstanbul.
• İbrâhim Müteferrika. (1990), Milletlerin Düzeninde İlmî Usüller, MEB Yayınları, İstanbul.
• İnalcık, Halil. (2005), Osmanlı’da Devlet, Hukuk, Adâlet, II. Baskı, Eren Yayınları, İstanbul.
• ……………. (2009), Osmanlı İmparatorluğu Klâsik Çağ (1300-1600), XIV. Baskı, Yapı Kredi Yayınları, İstanbul.
• …………….. (2010), Osmanlılar Fütühat, İmparatorluk, Avrupa ile İlişkiler, III. Baskı, Timaş Yayınları, İstanbul.
• ……………… (2011 a), Kuruluş ve İmparatorluk Süresinde Osmanlı Devlet, Kanun, Diplomasi, Timaş Yayınları, İstanbul.
• ……………… (2011 b), Osmanlı İdare ve Ekonomi Tarihi, İSAM Yayınları, İstanbul.
• …………….. (2015), Adâlet Kitabı, II. Baskı, Yeditepe Yayınları, İstanbul.
• İpşirli, Mehmet. (1988), Osmanlı İlmiye Mesleği Hakkında Gözlemler (XVI-XVII. Asırlar), Osmanlı Araştırmaları Dergisi, Sayı 7 (8), s. 1-14.
• ……………. (2021), Osmanlı İlmiyesi, Kronik Yayınları, İstanbul.
• Jenkıns, Hester Donaldson. (2015), Kanunî’nin Veziriazamı Pargalı İbrahim Paşa, Çeviren: Nilüfer Epçeli, II. Baskı, Yeditepe Yayınları, İstanbul.
• Jorga, Nıcolae. (2016), Fatih Sultan Mehmet, Çeviren: Nilüfer Epçeli, İstanbul.
• Karamanî Nişancı Mehmet Paşa (1949), Tevârih-i Selâtîn-i Osmaniye–Osmanlı Sultanları Tarihi, Çeviren: İbrahim Hakkı Konyalı, Türkiye Yayınları, İstanbul.
• Kazıcı, Ziya. (2011), İslâm Medeniyeti ve Müesseseleri Tarihi, IX. Baskı, Marmara Üniversitesi İlahiyat fakültesi Vakfı Yayınları, İstanbul.
• Köprülü, Fuad. (2004), Bizans Müesseselerinin Osmanlı Müesseselerine Tesiri, II. Baskı, Akçağ Yayınları, Ankara.
• Kritovulos. (2020), Kritovulos Tarihi (1451-1467), Çeviren: Ari Çokona, II. Baskı, Türkiye İş Bankası Kültür Yayınları, İstanbul.
• Kılıçbay, Mehmet Ali. (2010), Feodalite Ve Klasik Dönem Osmanlı Üretim Tarzı, 3. Baskı, Efil Yayınları, Ankara, 2010.
• Kıa, Mehrdad. (2013), Osmanlı İmparatorluğu’nda Gündelik Hayat, Pozitif Yayınları, İstanbul.
• Lamartine, A.de. (1977), Olgunluk Çağı (Türkiye Tarihi), Haz: M. R. Uzmen, IV. Cilt, Tercüman Yayınları, İstanbul.
• Lewis, Bernard. (2006), İstanbul ve Osmanlı İmparatorluğu Medeniyeti, Çeviren: Ömer Faruk Birpınar, Bilge Kültür Sanat Yayınevi, İstanbul.
• Lütfi Paşa (2017), Asafnâme, Hazırlayan: Ahmet Uğur, Büyüyen Ay Yayınları, İstanbul.
• Lybyer, Howe Albert. (2011), Kanuni Sultan Süleyman Döneminde Osmanlı İmparatorluğu’nun Yönetimi, Sarmal Yayınları, İstanbul.
• Matrakçı Nasuh. (2019), Rüstem Paşa Tarihi Olarak Bilinen Târih-i Âl-i Osmân”, Haz.: Göker İnan, Türkiye Yazma Esreler Kurumu Başkanlığı Yayınları, İstanbul.
• Müneccimbaşı Ahmed B. Lütfullah. (2018), Camiu’d Düvel, Sultan II. Selim Hân Dönemi (1566-1574), Editör: Munise Şimşek, Ravza Yayınları, İstanbul.
• Mumcu, Ahmet. (1976), Divan-ı Hümayun, Ankara Üniversitesi Hukuk Fakültesi Yayınları, Ankara.
• Mustafa Nuri Paşa. (1992), Netayic Ül–Vukuat Kurumları ve Örgütleriyle Osmanlı Tarihi, (Sadeleştiren, notlar ve açıklamalar ekleyen: Neşet Çağatay), TTK Yayınları, Ankara.
• Ortaylı, İlber. (2008), Türkiye Teşkilât ve İdare Tarihi, III. Baskı, Cedit Neşriyat, Ankara.
• …………… (2016), Hukuk ve İdare Adamı Olarak Osmanlı Devleti’nde Kadı, II. Baskı, Kronik Yayınları, İstanbul.
• Uzunçarşılı, İsmail Hakkı. (1939), “Osmanlılarda İlk Vezirlere Dair Mutalea”, Belleten, (9), s 99-106.
• ………………………….. (2014), Osmanlı Devleti’nin İlmiye Teşkilâtı, TTK Yayınları, Ankara.
• ………………………….. (2020), Osmanlı Devleti’nin Merkez ve Bahriye Teşkilâtı, IV. Baskı, TTK Yayınları, Ankara.
• …………………………. (2021), Çandarlı Vezir Ailesi, 4. Baskı, TTK Yayınları, Ankara.
• Oruç Beğ. (2011), Oruç Beğ Tarihi, Hazırlayan: Atsız, Ötüken Yayınları, İstanbul.
• Oruç Beğ vd. (2011), Oruç Beğ Tarihi, Behçetüt Tevarih, Müluk-i Âl-i Osman, Hazırlayan: Atsız, Ötüken Neşriyat, İstanbul.
• Osmân-zâde Tâ’ib. (2013), Hadîkatü’l-Vüzerâ ve Zeylleri Osmanlı Sadrazamları, Haz.: Mehmet Arslan, Kitabevi Yayınları, İstanbul.
• Öz, Mehmet. (2010), Kanun-ı Kadîmin Peşinde Osmanlı’da “Çözülme” ve Gelenekçi Yorumcuları, IV. Baskı, Dergâh Yayınları, İstanbul.
• Pıtcher, Edgar Donald. (2019), Osmanlı İmparatorluğu’nun Tarihsel Coğrafyası, Çeviren: Bahar Tırnakçı, V. Baskı, Yapı Kredi Yayınları, İstanbul.
• Seyithanoğlu, Kenan. (1986), Doğuştan Günümüze Büyük İslam Tarihi, Editör:, C. I, Çağ Yayınları, İstanbul.
• Schweigger, Salomon. (2014), Sultanlar Kentine Yolculuk, Çev.: Türkis Noyan, II. Baskı, Kitap Yayınevi, İstanbul.
• Solak-zâde Mehmed Hemdemî Çelebî (1989), Solak-zâde Tarihi, Haz.: Vahid Çabuk, II. C., Kültür Bakanlığı Yayınları, Ankara.
• Şakir, Ziya. (2020), Osmanlı İmparatorluğu’nda Maktül Vezirler, Akıl Fikir Yayınları, İstanbul.
• Taneri, Aydın. (2019 a), Osmanlı Devleti’nin Kuruluş Döneminde Hükümdarlık Kurumunun Gelişmesi ve Saray Hayatı Teşkilatı, Haz: M. Akif Erdoğru, TTK Yayınları, Ankara.
• ……………. (2019 b), Osmanlı Devleti’nin Kuruluş Döneminde Vezîriâzamlık (1299-1453), Bilge Kültür Sanat Yayınları, İstanbul.
• Tansel, Selâhattin. (1999), Fatih Sultan Mehmet’in Siyasi ve Askeri Faaliyetleri, MEB Yayınları, İstanbul.
• ……………….. (2020), Yavuz Sultan Selim, II. Baskı, TTK Yayınları, Ankara.
• Turan, Osman. (2011), Türk Cihân Hâkimiyeti Mefkûresi Tarihi, XX. Baskı, Ötüken Neşriyat, İstanbul.
• Ümit Hassan. (1989), İbn Haldun’un Metodu ve Siyaset Teorisi, II. Baskı, Toplumsal Dönüşüm Yayınları, İstanbul.
• Ünal, M. Ali. (2011), Osmanlı Tarih Sözlüğü, Paradigma Yayınları, İstanbul.
• Yılmaz, Savaş. (2017), III. Murat Döneminde Divân-ı Hümâyûn Gündeminde Osmanlı Köyü ve Köylüsü, Doktora Tezi, Gazi Üniversitesi, Ankara.
• ……………… (2018), “III. Murad Döneminde Anadolu ve Rumeli Eyaletlerindeki Kadı ve Naiblerin Değerlendirilmesi”, Akademik Tarih ve Düşünce Dergisi, Sayı 5 (18), s. 420-441.
• ………………. (2019), “XVI. Yüzyılda Osmanlı Devleti’nde Eşkıyalık Bağlamında Bürokratik Kaos”, Kırşehir Ahi Evran Üniversitesi İktisadi ve İdari Bilimler Fakültesi Dergisi (AEÜİİBFD), Sayı 3( 2), s. 108-128.
• ……………… (2021 a), “XVI. Yüzyılda Osmanlı Taşra Yönetiminde Mehayif Müfettişleri, Dokuz Eylül Üniversitesi Sosyal Bilimler Enstitüsü Dergisi”, C. 23, Sayı 4, s. 1521-1541.
• ……………… (2021 b), Osmanlı Devletinde Bürokrasi ve Tebaa (Kuruluştan XVI. Yüzyıla Kadar), Sonçağ Akademi Yayınları, Ankara.
• Yücel, Yaşar. (2019), Muhteşem Türk Kanuni ile 46 Yıl, IV. Baskı, TTK Yayınları, Ankara.