Mevlânâ’nın Mesnevî’sinde Cebriyye’nin Tenkidi ve İnsan-ı Kâmilin Cebriliği

Yıl 2022, Sayı: 13, 175 - 208, 31.12.2022

Hilal Yiğit

https://doi.org/10.46231/sufiyye.1169640

Öz

Mevlânâ Mesnevî-i Ma‘nevî’de insanın ilâhî irade karşısındaki konumunu değerlendirerek çeşitli vesilelerle Cebriyye’yi konu edinir. Cebriyye’ye yönelik çok yönlü tenkitleri bulunan Mevlânâ genellikle insanın ahlaki özellikleri ve psikolojik gerçeklikleri üzerinden konuyu ele alır ve insanı cebrî düşünceye iten sebepleri bu minval üzerinden irdeler. Mevlânâ’ya göre; şüphe ve tereddüt içinde cebrî tutum sergileyen insan, cehaletle gözünü ışığa kapatmış, ahlaki tutum ve eksikliklerinin beslediği bir nazarla konuya yaklaşmaktadır. Aklına aslında kendi iradesiyle perde çeken Cebriyye yapıp ettiklerine karşılık hem bu dünyada hem de ahirette verilecek adalet ve cezadan kaçmak arzusundadır. Cebriyye bu tavrı ile insan tabiatını inkâr etmekte ve Kur’an-ı Kerim’i kalbinde yer alan eğrilikle hevasına göre tevil etmektedir. Bu nedenle cebrî tutum hakikatte bir ahlak problemidir. Tetkik edilmesi gereken bir başka cebrî tavır daha vardır ki o da vaktinde gösterilmiş cebrîliktir. Cebriyye’nin zan ve şüphe içinde olmasının aksine, yakîne ulaşarak muhkem bir tutum sergileyen insan-ı kâmilin cebrîliği katrenin denize karışması gibidir. Bu çalışmada Mevlânâ’nın Cebriyye’ye yönelik tenkitleri ve ihtiyarın varlığına yönelik getirdiği deliller farklı alt başlıklar altında incelenmiş henüz tekâmüle ermemiş olan insanın zannına ve cebriyyeciliğine karşılık insan-ı kâmilin yakîni ve cebrîliği ele alınmıştır.

Anahtar Kelimeler

Mevlânâ, Mesnevi, Cebriyye, İhtiyar, Klasik Türk Edebiyatı

Kaynakça

• Altıntaş, Ramazan. “Mevlânâ’da İrade Hürriyeti”. Cumhuriyet Üniversitesi İlahiyat Fakültesi Dergisi 8/2 (2004), l-15.
• Arpaguş, Safi. Mevlânâ’nın Dini Anlatım Metodu. İstanbul: Marmara Üniversitesi, Sosyal Bilimler Enstitüsü, Doktora Tezi, 2001.
• Avşar, Ziya. “İmâm-ı A’zam Şârihi Bir Velî: Mevlânâ”. Devirleri Aydınlatan Meş’ale İmâm-ı A’zam Ulusal Sempozyum Tebliğler Kitabı. haz. Ahmet Kartal – Hilmi Özden. 385-389. Eskişehir: Eskişehir Osmangazi Üniversitesi, 2015.
• Aydınlı, Osman. “Kaderî Anlayışın İlk Tezahürleri”. İslâmî Araştırmalar Dergisi 16/2 (2003), 249-262.
• Bilge, Bestami. İsmâil Rüsûhî-yi Ankaravî Şerh-i Mesnevî (Mecmûʿatu’l-Letâyif ve Matmûratu’l-Maʿârif) (V. cilt) (inceleme-metin-sözlük). Niğde: Niğde Ömer Halisdemir Üniversitesi, Sosyal Bilimler Enstitüsü, Doktora Tezi, 2022.
• Chıttıck, William C. Sufinin Bilgi Yolu İbn Arabî Metafiziğinde Hayal. çev. Ömer Saruhanlıoğlu. İstanbul: Okyanus Yayınları, 2018.
• Çağatay, Neşet - Çubukçu, İbrahim Agâh. İslam Mezhepleri Tarihi. Ankara: Ankara Üniversitesi Basımevi, 1985.
• Deylemî, Şîrûye b. Şehredâr. El-Firdevs Bime’sûri’l-Hitâb. thk. Said b. Besyûnî Zaglul. Beyrût: Darü’l Kütübi’l İlmiyye, 1986.
• Ebu Zehra, Muhammed. İslâm’da İ’tikadî, Siyasî ve Fıkhî Mezhepler Tarihi. çev. Sıbğatullah Kaya. İstanbul: Çelik Yayınevi, 2013.
• Erkol, Ahmet. “İslam Düşüncesinde Bir Okuma Örneği Olarak Cehm b. Safvan’ın Cebrî Olduğu İddiasına Karşı Farklı Bir Yaklaşım”. EKEV Akademi Dergisi 7/17 (Güz 2003), 77-94.
• Eş’arî, Ebu’l- Hasan. Makâlâtü’l-İslâmiyyîn ve İhtilâfü’l-Musallîn. haz. Ömer Aydın - Mehmet Dalkılıç. İstanbul: Türkiye Yazma Eserler Kurumu Başkanlığı Yayınları, 2019.
• Fettâh, İrfan Abdulhamîd. “Cebriyye”. Türkiye Diyanet Vakfı İslâm Ansiklopedisi. Erişim 22 Ağustos 2022. https://islamansiklopedisi.org.tr/cebriyye
• Gölcük, Şerafettin. “Cehmiyye”. Türkiye Diyanet Vakfı İslâm Ansiklopedisi. Erişim Tarihi 7 Aralık 2022. https://islamansiklopedisi.org.tr/cehmiyye
• Güngör, Özlem. İsmâil Rüsûhî-yi Ankaravî Şerh-i Mesnevî (Mecmûʿatu’l-Letâyif ve Matmûratu’l-Maʿârif) (VI. cilt) (inceleme-metin-sözlük). Niğde: Niğde Ömer Halisdemir Üniversitesi, Sosyal Bilimler Enstitüsü, Doktora Tezi, 2019.
• Gürer, Dilaver. “Hz. Yûsuf'un Gördüğü Rüyanın Fusûsu’l-Hikem'deki Yorumu”. Tasavvuf | İlmî ve Akademik Araştırma Dergisi i (İbnü’l-Arabî Özel Sayısı-1) 21 (Ocak-Haziran 2008), 39-56.
• İbn Arabî, Muhyiddin. Fusûsu'l-Hikem. çev. Ekrem Demirli. İstanbul: Kabalcı Yayıncılık, 2016.
• İbn Arabî, Muhyiddin. Futûhât-ı Mekkiye. çev. Ekrem Demirli. 18 cilt. İstanbul: Litera Yayıncılık, 2020.
• İmam Âzam Ebu Hanife. Fıkh-ı Ekber Aliyyü’l-kârî Şerhi. çev. Yunus Vehbi Yavuz. İstanbul: Çağrı Yayınları, 2013.
• Kelâbâzî, Ebubekir Muhammed b. İshak. Ta’arruf. haz. Süleyman Uludağ. İstanbul: Dergâh Yayınları, 2019.
• Konuk, Ahmet Avni. Fusûsu’l-Hikem Tercüme ve Şerhi. haz. Mustafa Tahralı – Selçuk Eraydın. 4 cilt. İstanbul: İfav Yayınları, 2021.
• Konuk, Ahmet Avni. Mesnevî-i Şerîf Şerhi. haz. Mustafa Tahralı - Selçuk Eraydın. 13 cilt. İstanbul: Kitabevi, 2015.
• Kur’an-ı Kerîm ve Açıklamalı Meâli. Çev. Ali Özek vd. Ankara: Türkiye Diyanet Vakfı Yayınları, 2003.
• Kuşeyri, Abdülkerim. Tasavvuf İlmine Dair Kuşeyrî Risalesi. çev. Muhammed Coşkun. İstanbul: İlk Harf Yayınları, 2013.
• Mâtürîdî, Ebu Mansur. Kitâbü’t-Tevhîd. çev. Bekir Topaloğlu. İstanbul: İsam Yayınları, 2015.
• Mekkî, Ebu Tâlib. Kûtu’l-Kulûb. çev. Yakup Çiçek - Dilaver Selvi. İstanbul: Semerkand Yayınları, 2016.
• Mevlânâ, Celâleddin-i Rûmî. Mesnevî-i Ma'nevî. çev. Hicabi Kırlangıç - Derya Örs. İstanbul: Türkiye Yazma Eserler Kurulu Başkanlığı, 2015.
• Mevlânâ, Celâleddin-i Rûmî. Mesnevî-i Şerif. çev. Süleyman Nahifi. sad. Âmil Çelebioğlu. İstanbul: Timaş Yayınları, 2010.
• Öztürk, Resul. “İslam Düşüncesinde Kaderci Anlayışın Sosyal ve Kültürel Temelleri”. Kader Kelam Araştırmaları Dergisi 9/1 (2011), 127-156.
• Polat, Emanullah. “Kur’ân’da “Vesvese” Kavramının Semantik Analizi”. EKEV Akademi Dergisi 18/60 (2014), 355-388.
• Şehristânî, Muhammed. el-Milel ve'n-Nihal. çev. Mustafa Öz. haz. Mehmet Dalkılıç. İstanbul: Litera Yayıncılık, 2011.
• Tahralı, Mustafa. “Vahdet-i Vücüd ve Gölge Varlık”. Fusûsu’l-Hikem Tercüme ve Şerhi. nşr. Mustafa Tahralı – Selçuk Eraydın. 3/42. İstanbul: İFAV yayınları, 2021.
• Tahralı, Mustafa. “Fusûsu’l-Hikem Şerhi ve Vahdet-i Vücûd ile Alakalı Bazı Meseleler”. Fusûsu’l-Hikem Tercüme ve Şerhi. nşr. Mustafa Tahralı – Selçuk Eraydın. 1/52. İstanbul: İFAV yayınları, 2010.
• Tirmizî, Ebû İsa Muhammed b. İsa b. Sevre. Sünenü’t-Tirmizî. 5 Cilt. İstanbul: Çağrı Yayınları, 1992.
• Yavuz, Yusuf Şevki. “İlham”. Türkiye Diyanet Vakfı İslâm Ansiklopedisi. Erişim 18 Ağustos 2022. https://islamansiklopedisi.org.tr/ilham