Gölge Oyununda Varlık Tasavvuru: Sûfî Bir Bakış

Yıl 2023, Sayı: 15, 261 - 280, 31.12.2023

Muhammed Yusuf Akbak

https://doi.org/10.46231/sufiyye.1357548

Öz

Sûfîler, tasavvufî hikmetleri aktarırken kelimelerin yetersiz kaldığı yerlerde güzel sanatlardan faydalanmış ve bu sayede düşüncelerini halkın anlayabileceği şekilde aktarmaya gayret etmişlerdir. Tasavvufî düşünceyle inşa edilen sanat eserlerindeki etkileyicilik artmış ve bu eserler daha geniş alanda yayılma fırsatı bulmuşlardır. Geleneksel seyirlik sanatlar arasında yer alan gölge oyunu da sûfîler tarafından yorumlanmış, oyunda kullanılan unsurlar tasavvuf düşüncesinin aktarılması noktasında işlevsel bir araç olarak değerlendirilmiştir. Oyunun temelinin hangi kültüre dayandığı ve çıkış noktasında tasavvufun olup olmadığı tartışmalı bir konudur. Ancak Anadolu coğrafyasında gölge oyununun ortaya çıkışına dair nakledilen rivayetlerin bir kısmının Şeyh Küşterî isimli sûfîye dayanması, tasavvuf ve gölge oyunun bu coğrafya bağlamında temeldeki birlikteliğine işaret eden ögelerden bir tanesidir. Çalışmamızda gölge oyunu temelinde sûfîlerin âlemin varlığına dair değerlendirmeleri ve bu bağlamda gölge oyununun tasavvuf düşüncesini ifade etmedeki işlevselliği ortaya konulmaya çalışılmıştır. Gölge oyununda hem yapısal anlamda hem de oyunda zikredilen perde gazelleri içerisinde pek çok tasavvufî unsurun barındığı görülmektedir. Bu çalışmada oyun sadece yapısal anlamda değerlendirilmiş perde gazellerine yer verilmemiştir. Gazellerdeki tasavvufî unsurlar başlı başına hacimli bir çalışmanın konusu olmaya adaydır. Sadece oyunun çıkış noktasına dair rivayetler değil gazellerdeki bu unsurlar da gölge oyununda tasavvufun ne denli etkin bir rol aldığını sergilemektedir. Çalışmamızın giriş bölümünde gölge oyununun kökeni, Şeyh Küşterî ve oyunun temel karakterleri olan Hacivat ile Karagöz’ün tarihî ve tasavvufî şahsiyetleri incelenmiştir. Bahsi geçen isimlerin sûfî çevrelerle münasebetleri oyundaki tasavvuf düşüncesinin tesirini kavramak adına katkı sağlayacaktır. Ana metinde sûfîlerin gölge oyunu üzerine yaptığı değerlendirmelere yer verilmiştir. Oyunun temel unsurları olan gölge ile ışık metaforlarına dair İbnü’l-Arabî (ö. 638/1240) ve Mevlânâ Celâleddîn-i Rûmî (ö. 672/1273)’nin açıklamalarına değinilerek bahsi geçen sûfîlerin varlık anlayışında bu kavramların konumu incelenmiştir. Çalışmamızın son bölümünde ise sûfîlerin varlık anlayışlarını ifade ederken kullandıkları kavramların gölge oyunundaki karşılıkları ve gölge oyunun tasavvufî yapısı izah edilmiştir.

Anahtar Kelimeler

Tasavvuf, Varlık, Gölge, Işık, Gölge Oyunu

The Conception of Existence in Shadow Theatre: A Sufi Overview

Öz

Sufis used fine arts to convey sufi wisdom in which words were insufficient and thus tried to convey their thoughts in a way people could understand. The impressiveness of the works of art built with sufi thought increased and these works found the opportunity to spread to a wider area. Sufis interpreted the shadow play, one of the famous traditional Turkish arts, and evaluated the materials as tools for conveying sufi thought. The culture from which the play originated and whether sufism played a role in its origins are still controversial matters. However, the fact that some narrations on the origin of shadow play in Anatolia are based on a sufi named Shaykh Küşterī is one of the elements that point to the fundamental unity of sufism and shadow play in this geography. The aim of this study, revealing sufis' evaluations of the existence of the universe and the functionality of the shadow play in expressing sufi thought, based on the shadow play. There seem to be many sufi elements in the shadow play both structurally and in the curtain ghazals (perde gazel) in the play. In the ghazals sufi elements are worth being the subject of a voluminous study. Not only the narrations about the origin of the play, but also the sufi elements in the ghazals show how sufi thought played an active role in the shadow play. In the introduction, the origin of the shadow play, Shaykh Küşterī, and the historical and sufi personalities of Hajivat and Karagöz, who are the main characters of the play, have been analyzed. The relations of the names mentioned above with sufi circles will contribute to understanding the influence of sufi thought on the play. Sufi evaluations of the shadow play are included in the main text. The explanations of Ibn al-'Arabī (d. 638/1240) and Mawlānā Jalāl al-Dīn Rūmī (d. 672/1273) on the metaphors of shadow and light, which are the essential elements of the play, have been dealt with, and the importance of these concepts in the mentioned the sufi understanding of existence has been analyzed. In the last part of this study, I try to explain the concepts that sufis use to express their understanding of existence, their equivalents in shadow play and the sufi structure of shadow play.

Anahtar Kelimeler

Sufism, Existence, Shadow, Light, Shadow Theatre

Kaynakça

• Açıkel, Yusuf. “‘Nefsini Bilen Rabb’ini Bilir’ Hadis mi?, Kelâm-ı Kibar mı?”. Süleyman Demirel Üniversitesi İlahiyat Fakültesi Dergisi 5 (1998), 173-200.
• And, Metin. Geleneksel Türk Tiyatrosu. Ankara: Bilgi Yayınevi, 1969.
• And, Metin. “Karagöz”. Türkiye Diyanet Vakfı İslâm Ansiklopedisi. 24/401-403. İstanbul: TDV Yayınları, 2001.
• And, Metin. “Karagöz Üzerindeki Bilgilere Yeni Katkılar”. Hayal Ya Da Gerçek Şeyh Küşteri’den Hayali Küçük Ali’ye Karagöz. İstanbul: İstanbul Büyük Şehir Belediyesi, 2019.
• Aytaç, Pakize. “Karagöz’ün Perde Gazellerinde Tasavvuf”. Somut Olmayan Kültürel Miras Yaşayan Karagöz Uluslararası Sempozyum Bildirileri. 162-183. Ankara: Gazi Üniversitesi THBMER Yayınları, 2006.
• Çift, Salih. “Osmanlılar Döneminde Bursa’da Bektaşi Kültürü ve Bektaşi Tekkeleri”. Uludağ Üniversitesi İlahiyat Fakültesi Dergisi 10/2 (2001), 225-239.
• Delen, Mahmut. “Geleneksel Karagöz Usta-Çırak İlişkisinin Günümüze Uyarlanması ve Ustasız Bir Hayalî Kemal Atangür”. Motif Akademi Halkbilimi Dergisi 14/34 (2021), 596-616.
• Demirli, Ekrem. İbnü’l-Arabî Metafiziği. İstanbul: Sufi Kitap, 3. Basım, 2017.
• Demirtaş, Hasan. “Nakşibendîlik’in Anadolu’da Ortaya Çıkışının Belgesi: Şeyh Hâce İshak er-Rumî Vakfiyesi”. Vakıflar Dergisi 50 (2019), 23-45.
• Evliyâ Çelebi. Günümüz Türkçesiyle Evliyâ Çelebi Seyahatnâmesi: İstanbul. haz. Seyit Ali Kahraman - Yücel Dağlı. 9 Cilt. İstanbul: Yapı Kredi Yayınları, 5. Basım, 2003.
• Güler, Feyza. “Âlemin Hayal Oluşu ve Gölge Oyunu”. İslâm ve Sanat Tartışmalı İlmî Toplantı. 723-731. İstanbul: y.y., 2015.
• İbn Arabî. Fütûhât-ı Mekkiyye. çev. Ekrem Demirli. İstanbul: Litera Yayıncılık, 3. Basım, 2017.
• Jacobs, Emil. Gölge Tiyatrosu Tarihi (Türklerde Karagöz). çev. Orhan Şaik Gökyay. İstanbul: Bürhaneddin Matbaası, 1938.
• Kanat, Cüneyt. “Tomanbay”. Türkiye Diyanet Vakfı İslam Ansiklopedisi. 41/236-237. İstanbul: TDV İslâm Araştırmaları Merkezi, 2012.
• Kara, Mustafa. Bursa’da Tarikatlar ve Tekkeler. Bursa: Bursa Büyükşehir Belediyesi, 2012.
• Kara, Mustafa - Algar, Hamid. “Abdullah-ı İlâhî”. Türkiye Diyanet Vakfı İslam Ansiklopedisi. 1/110-112. İstanbul: TDV İslâm Araştırmaları Merkezi, 1988.
• Kılıç, Çiğdem. “Karagöz Oyunlarında Tasavvuf İzleri”. SSAD: Stratejik ve Sosyal Araştırmaları Dergisi Journal of Strategic and Social Researches 2/2 (2018), 1-26.
• Konuk, Ahmed Avni. Fusûsu’l-Hikem Tercüme ve Şerhi. haz. Mustafa Tahralı - Selçuk Eraydın. 2 Cilt. İstanbul: M.Ü. İlâhiyat Fakültesi Vakfı Yayınları, 3. Basım, 2005.
• Küçük, Osman Nuri. Fusûsu’l-Hikem ve Mesnevî’de İnsan-ı Kâmil. İstanbul: İnsan Yayınları, 3. Basım, 2017.
• Mevlânâ, Celâleddîn Rûmî. Dîvân-ı Kebîr. haz. Abdülbâki Gölpınarlı. Ankara: Kültür Bakanlığı Yayınları, 1992.
• Mevlânâ, Celâleddîn Rûmî. Mesnevî. çev. Veled İzbudak. haz. Abdülbâki Gölpınarlı. 6 Cilt. İstanbul: Milli Eğitim Bakanlığı Yayınları, 2001.
• Mutlu, Mustafa. “Karagöz”. Tiyatro Araştırmaları Dergisi 12/12 (1995), 53-63.
• Muzaffer Ozak. “Ney ve Karagöz”. Youtube. Yayın Tarihi 29 Mart 2016. https://www.youtube.com/watch?v=sY_92GBTSLA
• Pekdoğru, Yakup. “Bir Bilgi Olarak Sûfîlerin Marifet Anlayışı”. Tasavvuf: İlmî ve Akademik Araştırma Dergisi 24/47 (2020), 339-358.
• Sakaoğlu, Saim. Türk Gölge Oyunu Karagöz. Ankara: Akçağ Yayınları, 2003.
• Sevin, Nureddin. Türk Gölge Oyunu. İstanbul: Milli Eğitim Bakanlığı Yayınları, 1968.
• Şen, Hüseyin. “Geleneksel Türk Tiyatrosu Türlerinden Karagöz’ün Tasavvuf ile Olan Bağı”. Uluslararası Türk Sanatları, Tarihi ve Folkloru Kongresi/Sanat Etkinlikleri. 189-192. Konya: y.y., 2015.
• Taşköprülüzâde Ahmed Efendi. Şakâ’iku’n-nu’mâniyye fî Ulemâi’d-devleti’l-Osmâniyye. haz. Muhammet Hekimoğlu. İstanbul: Türkiye Yazma Eserler Kurumu Başkanlığı, 2019.
• Tay, Ömer. Selâhaddîn-i Eyyûbî’nin Tasavvufî Yönü ve Tarikatlar ile Münasebeti. Dicle Üniversitesi, Sosyal Bilimler Enstitüsü, Yüksek Lisans Tezi, 2017.
• Tek, Abdurrezzak. “Tekkeler Kapatılmadan Önce Nakşîliğin Bursa’daki Tarihi Süreci”. Uludağ Üniversitesi İlahiyat Fakültesi Dergisi 16/1 (2007), 211-240.
• Uluç, Tahir. İbn Arabî’de Sembolizm. İstanbul: İnsan Yayınları, 3. Basım, 2011.
• Uludağ, Süleyman. İslâm Düşüncesinin Yapısı. İstanbul: Dergâh Yayınları, 8. Basım, 2013.